საზამთროს სამშობლო სამხრეთ აფრიკაა. იქ დღესაც შეხვდებით ვაშლის ტოლა პატარა ველურ საზამთროებს. სელექციის და კულტივაციის შედეგად კი მთელ მსოფლიოში გავრცელდა. დღეს უკვე ოთხკუთხედ ნაყოფსაც ნახავთ და არც ყვითელ ფერა კენკრაა უცხო. დიახ, დიახ საზამთრო კენკროვანებს მიეკუთვნება.
გიყვართ?
მეც მიყვარს, ოღონდ ცოტა მატყუარა პროდუქტია. ახლავე აგიხსნით რას იტყუება. უდაოდ სასარგებლო ხილია. 90%წყალს შეიცავს, ასევე, ვიტამინ C-ს დღიური ნორმის 13%-ს, ვიტამინ A-ს დღიური ნორმის 11%-ს. აქვე შეხვდებით ლიკოპინს, რომელიც კიბოს რისკისგან დაგიცავთ და ამინმჟავა ციტრულინს, რომელიც აზოტის ოქსიდის წარმოქმნის ხარჯზე სისხლძარღვებს გაგიფართოვებთ. მიკროელემენტებიც ბევრია, განსაკუთრებით ფოსფორი და მაგნიუმი. ოღონდ… ყველაფერს იმდენად მცირე რაოდენობით შეიცავს, რომ დღიური ნორმის მისაღებად კილო ნახევარი საზამთროს მირთმევა დაგჭირდებათ. გარდა ამისა, ციტრულინის უმეტესი ნაწილი საზამთროს ქერქშია, რომელსაც არავინ გეახლებათ (მოხარშული მურაბა არ ითვლება, რადგან მომზადების დროს ციტრულინი თვალსა და ხელს შუა დაგვეშლება).
კიდევ რას შეიცავს საზამთრო? შაქარს და მისი გლიკემიური ინდექსი 100 გრამზე 80%-ია. ანუ, გამოდის, რომ 1-2 ჩაის კოვზი შაქარი გახსნილია 100 მლ წყალში. ეს ნიშნავს, რომ საზამთროს ჭამის შემდეგ მალე მოგშივათ. თირკმელები ამ ზედმეტი შაქრის გარეთ გამოაძევებას შეეცდება და ორგანიზმი წყალსაც დაკარგავს. ხშირია აზრი, იმის შესახებ, რომ საზამთრო თირკმელებს წმენდს. არადა, თირკმელები კი არ იწმინდება, უბრალოდ მუშაობს, რომ ზედმეტი შაქარი გარეთ გამოაძევოს. თუ საზამთროს ცოტა მეტს შევჭამთ, შაქარი მთლიანად ვერ გამოიდევნება, ინსულინი მას უჯრედებში შეიტანს და თუ ვერ გავხარჯავთ, მაშინ ის ცხიმად გარდაიქმნება.
ანუ….საზამთრო არ არის დიეტური პროდუქტი, მატყუარაა…
თუმცა, 200-300 გრამი ნორმალურ დოზად ითვლება, ინსულინის მომატებას არ იწვევს და არ ასუქებს. თუ მეტის მირთმევა გნებავთ, მაშინ მოძრაობაა საჭირო, რათა კუნთმა მიღებული შაქარი დაწვას.
სხვა თემაა საზამთროს კურკა. გახსოვთ, თენგიზ ჩანტლაძის ერთი სკეტჩი, როგორ ოცნებობდა შეერთებინა საზამთრო ბუზებთან, რათა გაჭრის შემდეგ ყველა კურკა ერთიანად გაფრენილიყო. თუმცა, არც ასე მარტივად არის საქმე. კურკაში განსაკუთრებით ბევრია მაგნიუმი. მაგნიუმის გარეშე ძვლოვან ქსოვულში კალციუმი ვერ შეითვისება. ძვალში არსებული ოსტეოკლასტები ძვალს შლიან, ოსტეობლასტები კი აღადგენენ, ოღონდ ისინი მაგნიუმის იონით აქტიურდებიან. ეს იონი ნახშირწყლების მიმოცვლაში მონაწილე ფერმენტების გასააქტიურებლადაც აუცილებელია. საზამთროს კურკის ჭამას არავინ გვავალდებულებს, თუმცა მისგან ე.წ. ბიოაქტიურ დანამატებს ამზადებენ, რომლის მიღებაც ზემოთ აღწერილ პროცესებს ასტიმულირებს.
აი, ასეთია საზამთროს ე.წ. ორი მხარე, სასარგებლოც და გადაჭარბების შემთხვევაში, საზიანოც. მე მაინც მიყვარს და სიამოვნებით მივირთმევ.
ოღონდ…
წელს საზამთრო ვერ ვჭამე. მცდელობა მქონდა, მაგრამ ყველა უიღბლო აღმოჩნდა. ჯერ იყო და თბილისში შევიძინე, სულ სხვადასხვა ადგილას. გავჭერი და ყველაფერი ერთად დამხვდა: ფუყე, დუნე, ჭრელი გული, არაფრის გემოთი. ავდექი და გადავყარე. გადავწყვიტე სოფელში წასვლამდე მომეცადა, იქ მაინც ვიყიდი ნაღდ, გემრიელ, წვნიან და მაღალი გლიკემიური ინდექსის (ანუ, ტკბილ) საზამთროს თქო.
ჩემი სოფლის მახლობელ სხვა სოფელში ყოველ კვირა დილით ბაზარი იმართება. დილის ექვსი საათიდან იკრიბებიან და თორმეტზე ფაქტიურად ყველაფერი დაშლილია. ჰოდა, სისხამ დილით მე და მეზობელი წავედით. ამ ბაზარში ბავშვობის შემდეგ აღარ ვყოფილვარ და მეგზური ნამდვილად მჭირდებოდა. ყველაფერი იმით დაიწყო, რომ შესასვლელთანვე ერთი ყუთი გასაყიდად გამოყვანილი იხვის ჭუჭული დავინახე და სულ გადამავიწყდა, ბაზარში რისთვის მივედი. ყველა პატარა იხვი ყუთიდან სათითაოდ ამოვსვი, მივეფერე და გამძლეობა უსურვე.
შემდეგ, პროდუქტები შევიძინე და სახლში კმაყოფილი დავბრუნდი. მოგვიანებით კი აღმოვაჩინე, რომ ყველაფერი მწარე მიყიდია. მწარე კიტრი, მწარე პომიდორი, მწარე ნესვი და მწარე საზამთრო. ეს უკანასკნელი არა მხოლოდ მწარე, შიგნიდან დუნე, ფუყე და მოთეთრო მოყვითალოც იყო.
რის გამო? ზედმეტი ნიტრატების გამო.
ზომიერების ცოდნა დიდი ნიჭია. ამასვე წერდა ავიცენა თავის სამედიცინო ტრაქტატში, პარაცელსი საუკუნეების შემდეგ ეთანხმებოდა და იგივეს დაუზარებლად ვწერ მეც. სამწუხაროდ, ბევრმა ეს არ იცის, ამიტომაც პრინციპით „რაც მეტი, მით უკეთესი“, აყრის და აყრის მოსავალს პესტიციდებს. საინტერესოა, ეს უგუნურობით მოსდის და თავის ოჯახსაც იგივეს აჭმევს?… თუ, ბანალურ ბოროტებასთან გვაქვს საქმე და ნიტრატიან ხილ-ბოსტნეულს მხოლოდ სხვებსა აყიდებს, თავად კი თავისთვის მოწეულ სუფთა პროდუქტს გეახლებათ?
მსოფლიო ჯანდაცვის ორგანიზაციის მიხედვით, ზრდასრული ადამიანის ორგანიზმში ნიტრატის ნორმაა დღეში 500მგ, ზევით უკვე ტოქსიკურია. ჩვილი ბავშვისთვის დღეში 10მგ ნიტრატი შეიძლება სასიკვდილო აღმოჩნდეს.
სახლის პირობებში საზამთროში ნიტრატის აღმოსაჩენს ერთ მარტივ ტესტს გვთავაზობენ. საზამთროს ნაჭერს ვაგდებთ წყლიან ჭიქაში, მოურევთ. თუ წყალი გაწითლდა ნიტრატიანია, თუ ვარდისფერი დარჩა, ჭამა შეიძლებაო. ჩემი მხრიდან იმასაც დავამატებ, რომ თუ საზამთრო შიგნით საეჭვოდ აჭრელებულია, სითეთრეები ჭარბობს და მწარეა, ნიტრატიანია და ეგ არის.
ნიტრატ იონების (და არა მხოლოდ) აღმოჩენა გაკვეთილზე შეგვიძლია გავაკეთოთ.
ცდა #1
ჭურჭელი და რეაქტივები: საათის მინა; დიფენილამინის 1 M ხსნარი; კონც. გოგირდმჟავა; პიპეტები; საკვლევი მასალა.
საათის მინაზე დააწვეთეთ დიფენილამინის 1 M ხსნარის სამი წვეთი, კონც. გოგირდმჟავას ხუთი წვეთი და საკვლევი ხსნარის რამდენიმე წვეთი. ნიტრიტ და ნიტრატ იონების არსებობის შემთხვევაში წარმოიქმნება მუქი ლურჯი შეფერილობა.
ფერის ინტენსივობის მიხედვით ნიტრატ იონების რაოდენობაზე შეგვიძლია ვისმჯელოთ.
ცდა #2
ჭურჭელი და რეაქტივები: საკვლევი ხსნარი; 10%-იანი გრისის რეაქტივი; 12%-იანი ძმარმჟავა; წყლის აბაზანა. ქიმიური ჭურჭელი.
საკვლევი ხსნარის 10 მლ-ს დაუმატეთ 1მლ ხსნარი, რომელიც 10%-იანი გრისის რეაქტივის და 12%-იანი ძმარმჟავასგან შედგება. გააცხელეთ წყლის აბაზანაზე 70-80 C0-მდე. ნიტრატ იონების არსებობის შემთხვევაში წარმოიქმნება ვარდისფერი შეფერილობა. გრისის რეაქტივი ორი ხსნარისგან შედგება. პირველი: 0,5გ სულფანილის მჟავა გაცხელებით გავხსნათ 50მლ 30%-იან ძმარმჟავას ხსნარში;
მეორე: 0,4გ α-ნაფტილამინი გაცხელებით გავხსნათ 100 მლ გამოხდილ წყალში . ოდნავ გავაციოთ და დავუმატოთ 6მლ 80%-იანი ძმარმჟავა.
ცდა #3
ჭურჭელი და რეაქტივები:საკვლევი ხსნარი; ნატრიუმის ტუტის 5% ხსნარი; თუთიის ფხვნილი; დისტილირებული წყალი. ინდიკატორის ქაღალდი; სპირტქურა.
საკვლევი ხსნარის 10 მლ-ს დაუმატეთ 10-15 წვეთი ნატრიუმის ტუტის ხსნარი. დაუმატეთ 25-50მგ თუთიის ფხვნილი. მიღებული ნარევი გააცხელეთ. ნიტრატები ამიაკამდე აღდგებიან. სარეაქციო არეში შევიტანოთ დისტილირებულ წყალში დასველებული ინდიკატორის ქაღალდი. თუ ამიაკი მართლაც გამოიყოფა, ქაღალდი გაწითლდება.
ცდა #4
ჭურჭელი და რეაქტივები: საკვლევი ხსნარი- სუპერფოსფატი, ნატრიუმის ნიტრატი. სპილენძის ფირფიტა; კონც. გოგირდმჟავა. ნატრიუმის ტუტის კონც. ხსნარი; ვერცხლის ნიტრატის 1M ხსნარი; დისტილირებული წყალი. ინდიკატორის ქაღალდი; სპირტქურა. ორი სინჯარა, ორი ქიმიური ჭიქა, ორი მინის წკირი.
მინერალური სასუქების შემადგენლობის გამოცნობა მათში შემავალი იონების თვისებით რეაქციებს ეფუძნება. ნატრიუმის ნიტრატში ნატრიუმის იონის განსაზღვრა ხდება ნიტრატის ურთიერთქმედებით კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან და სპილენძთან. სინჯარაში მოვათავსოთ მცირე რაოდენობით ნატრიუმის ნიტრატის 1M ხსნარი, დავამატოთ კონც. გოგირმდმჟავას ტოლი რაოდენობა და ჩავაგდოთ შიგნით სპილენძის მცირე ზომის ფირფიტის ნაჭერი. გავაცხელოთ. გამოიყოფა აზოტის დიოქსიდის ყავისფერი აირი.
სუპერფოსფატი შეიცავს კალციუმის დიჰიდრო ფოსფატს. მოვამზადოთ სუპერფოსფატის ნაჯერი ხსნარი და მის 10მლ-ს დავამატოთ ვერცხლის ნიტრატის 1M ხსნარის იგივე რაოდენობა. გამოიყოფა ვერცხლის ფოსფატის ყვითელი ნალექი.
ცდა #5
ჭურჭელი და რეაქტივები: საკვლევი ხსნარი-ამონიუმის სულფატი, სუპერფოსფატი, ნატრიუმის ნიტრატი, სილვინიტი (კალიუმის ქლორიდი); სპილენძის ფირფიტა; კონც. გოგირდმჟავა. ნატრიუმის ტუტის კონც. ხსნარი; ვერცხლის ნიტრატის 1M ხსნარი; დისტილირებული წყალი. ინდიკატორის ქაღალდი; სპირტქურა. ოთხი სინჯარა, ოთხი ქიმიური ჭიქა, ოთხი მინის წკირი.
ავიღოთ ოთხი ჭიქა და შიგნით მინერალური სასუქები მოვათავსოთ: ამონიუმის სულფატი, სუპერფოსფატი, ნატრიუმის ნიტრატი, სილვინიტი (კალიუმის ქლორიდი). ჩვენი მიზანია, გავიგოთ, რომელ ჭიქაში, რომელი სასუქია. ავიღოთ ოთხი სინჯარა და პირველი ქიმიური ჭიქიდან (სადაც ჩვენთვის უცნობი სასუქია) ჩავასხათ 5-5მლ საკვლევი ხსნარი. პირველ სინჯარას კონც. გოგირმდჟავა დავამატოთ და სპილენძის ნაჭერი ჩავაგდოთ. რეაქცია არ მიდის, რაც ნიშნავს, რომ ხსნარში ნიტრატ იონები არ არის. მეორე სინჯარას ბარიუმის ქლორიდის ხსნარი დავამატოთ. გამოიყოფა თეთრი ფერის ნალექი, რაც ნიშნავს, რომ საკვლევ ხსნარში სულფატ იონები არის. მესამე სინჯარას დავამატოთ ნატრიუმის ტუტის ნაჯერი ხსნარი და სპირტქურაზე გავაცხელოთ. სინჯარის ზედაპირზე მივიტანოთ გამოხდილ წყალში დანამული უნივერსალური ინდიკატორის ქაღალდი, რომელიც გალურჯდება. ეს ნიშნავს, რომ ამიაკი გამოიყოფა. მეოთხე სინჯარას დავამატოთ ვერცხლის ნიტრატის ხსნარი, ცვლილება არ შეინიშნება. ეს ნიშნავს, რომ საკვლევ ხსნარში არც ქლორის იონებია და არც ფოსფატ იონები. ამრიგად, ცდების მეშვეობით აღმოვაჩინეთ სულფატ და ამონიუმის იონები. ეს ნიშნავს, რომ პირველი საკვლევი ხსნარი-ამონიუმის სულფატია.
მეორე საკვლევ ხსნართან მიმართებაში ზუსტად ასევე გავიმეორებთ ცდებს. შედეგი იქნება მხოლოდ კონც. გოგირდმჟავას და სპილენძის ფირფიტის დამატებისას, გამოიყოფა აზოტის დიოქსიდის ყავისფერი აირი. ეს ნიშნავს, რომ მეორე საკვლევი ხსნარი-ნატრიუმის ნიტრატია.
მესამე საკვლევ ხსნართან მიმართებაში ზუსტად ასევე გავიმეორებთ ცდებს. შედეგი იქნება მხოლოდ ბარიუმის ქლორიდის დამატებისას, რაც სულფატ იონების არსებობაზე მიანიშნებს. ასევე, დადებით სინჯს აჩვენებს ვერცხლის ნიტრატის დამატება. წარმოიქმნება ყვითელი ნალექი, რაც საკვლევ ხსნარში ფოსფატ იონების არსებობას ადასტურებს. მესამე ჭიქაში სუპერფოსფატი ყოფილა.
მეოთხე საკვლევ ხსნართან მიმართებაში ზუსტად ასევე გავიმეორებთ ცდებს. შედეგი იქნება მხოლოდ ვერცხლის ნიტრატის დამატებისას, გამოიყოფა თეთრი ხაჭოსებრი ნალექი. ეს ნიშნავს, რომ მეოთხე საკვლევი ხსნარი-კალიუმის ქლორიდი, ანუ სილვინიტია.
წელს საზამთრო ვერ ვჭამე… ჰოდა, ჩვენს ძვირფას ფერმერებს მინდა მივმართო:
-შეეშვით სასუქებთან თამაშს და აგვიხსენით, რა დაგიშავათ საზამთრომ?!…
