პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

იავნანა ანუ ამბები ბავშვებისთვის

როგორ ვზრდით შვილებს? ვინ გვასწავლა რა და როგორ უნდა გავაკეთოთ? ეს ალერსიანი, ენის მოჩლექით საუბარი, რომლითაც  ჩვილებს ვეჭიკჭიკებით, ბავშვის მოვლის წესები, აკვანზე შესაბმელი ჭინჭები, იავნანის მელოდია, ლექსები და გათვლები, შიშები და სიმშვიდე  – ეს ყველაფერი იმ საერთო ცოდნის, ერთგვარი ისტორიული მეხსიერების, ეროვნული სიბრძნის ნაწილია, რომელიც გაუცნობიერებლად მოგვეცემა, თავისთავად, როგორც რომელიმე მარტივი უნარი, ვთქვათ, ხელისგულებით თვალების მოფშვნეტის.

ფერეიდანში ბავშვის აღზრდასთან დაკავშირებული რამდენიმე საინტერესო რიტუალი, გადმოცემა, გათვლა-თამაშობა თუ ლექსი არსებობს. რასაკვირველია, საუბარი იმაზე, არის თუ არა ეს ოთხასწლიანი მეხსიერების მემკვიდრეობა, რთულია.  მეცხრამეტე და მეოცე საუკუნეებში ურთიერთობა დაკარგულ ქართველებთან უფრო ხშირი გახდა, ბევრი ქართული წიგნი, რომელიც ირანში სხვადასხვა გზით მოხვდა, ფერეიდნელების ყოველდღიურ ყოფაში დამკვიდრდა და ზოგიერთი ტექსტი, ხალხური თუ რომელიმე ავტორისა, ისეთი პოპულარული გახდა, რომ ადათში, წესებში, სხვადახვა საყოფაცხოვრებო მოვლენის დროს დიდი ადგილი დაიკავა. ამიტომ გვიან ნასწავლია რომელიმე იავნანა თუ დიდი ხნის წინ ჩატანილი, მთავარი ისაა, რომ ყოველდღიური ცხოვრების ნაწილია და ამდენად, ერთგვარი ხიდიც, რომელიც აქაურ და იქაურ ქართველებს აერთიანებს.

ჩვილის დაბადების შემდეგ მნიშვნელოვანია ტრადიციის დაცვა.

„ყმაწილი რო დაიბადების, ის ბიბია აიყûანს და ეხლა კი – სამჴელ უნა ყმაწილ ყმაწილ ყურჩი ჩოოკითხო, რო მასალან დუნიაზე მოსულხარღა, იმისთინა ემას ჩოოკითხვიანყე.“…

ბებიაქალს, მას, ვინც გაბანს, დამხმარეს, ყველას თავისი ფუნქცია და როლი აქვს:

 

„ალბათ ელიმ ბიბიამ უნდა დაჲბანოსა, ის რო მოუყვანია და ყმაწილსათი კუჭი მოოჭრია, იმამ უნდა დაჲბანოს და ყოსლი მისცეს.“

ჩვილს თვალისგან დასაცავად სხვადასხვა ფორმის თილისმას, ამულეტს შეაბამენ:

„- ერთი მოსკლავასავით იყო, ბეასაბე, ბეასაბე, მესკია, შააბია, და ეგეთ თითი ზედ არი, გონე თოლი იყოს, იმას შააბმენყე ყმაწილსა , ყმაწილსა, ე, ჩემსავითა.“

 

მნიშვნელოვანია ჩვილის საწოლის, აკვანის აგებულება, რომელიც ბევრი დეტალით ჰგავს ქართულ აკვანს:

„იმ სხვებმა არ იცოდეს, აი, თქიანყე ფიფია, ან თქისყე, ჩეფუღია, თითო, თითო ერთ რამეს არქმევდა და ამ ბოლობოლოზე რო უთხარყე, აი, ეს არი და ესეცა შიბაქიც ხო იყო, ყმაწილ რო დააწვინიანყე, თავის ემე ჩააყოფნიან ექა და ტარი ჲქონდა, გამოიდისყე ექა, გახრეტილ იყო, რო კოჭობა, ეგეთ კოჭობა ჲქონდა, ემ აკûანჩი ჩახრეტილ იყო ეს კოჭობა, პირი ჲქონდა, ჩადვიან და ესე რო მოფსის, მოიდის ექა ემ კოჭობაჩი ჩაიდისყე. ეს ყმაწილიც ემ აკûანჩიგაა დაწოლილი და ან ფარჩაჲთ შაკრული და თოკიც გარდაკრულ-გარდმოკრული, მააკრეს ჴელი-ფეჴი შაკრული მაგრა და აი, ესეც, ემ აკუანის ემეზეგაცა ფარჩაჩიგა ყანდი გამოკრული, შაკრული, ეს ყანდი და ექ ჩამოკიდებული, რო ეს ყმაწილი რო წევს ექა, ესეცა ემაზე შაქცეულ იყო, ემასა წოვდისყე. ემ ფარჩაჩი, ემ ყანდსა, რო დედა ანქა […] დედამ იმუშაოს.“

აკვნის ფორმა პრაქტიკული დანიშნულებით არის განპირობებული, დედა თუ სამკალში აკვნის წაღებას ვერ ახერხებს, იქვე მოუწყობს ჩვილს იმპროვიზებულ საწოლს:

„ვინაძღა რო ყმაწილი ჲყვანდა და ზაფხულიც იყო, კალო ჲქონდა, კალოზე ხორბალი, ყანა მოთიბული ან ჲონჯა, ან სერა, ქერი, ესები რაც მოთიბული ჲქონდა, მომკილი, მეემკოყე, მეეტანაყე კალოზე. კალოზე რო მოიდეს, დედები ჲლეწენ კალოზე. აი, ბაûშსაც წაიყუანს იქა, ან აკûანს წაიღეფს იქა, ან ჰამაკს, ლეილს. გააბმენ, თოკია, გააბმენ და თოქჩიგა ნაბადს ჩააგებენ, ან ფათუს ჩააგებენ და ემ ბაûშსა ჩააწვენენ ყმაწილს იქა და დედაც ამ კალოზე ლეწაûს, ანიავეფს, აცხავეფს, იქა მუშაოფს.“

 

რაც შეეხება ძილისწინა სიმღერას, იავნანას, ასეთი განსაკუთრებული ტექსტი და მელოდია ფერეიდანში აღარ ისმის, თუმცა, არის რამდენიმე საბავშვო გათვლა თუ ლექსი, რომელიც ჩვილის გართობას და განვითარებას ემსახურება. ( ნაცნობი ქართული მოტივები)

 

  • „დედამ აი, მიკითხისყე ბატარა ვიყავ, მზე, მზე ამოდიო, არა, ეს ხო ემეთ იკითხე ესე, იცი ხო მზე, მზე ამოდი, წავალ ყუმჩიო, ეს თორელ-ბოინელთ ლექსია“.

 

  • შარ იყო, შამბარიყო,

ერთ შავ ჩიტი მამაკდარიყო,

ავაგდე გომზე, გამხმარიყო,

ჩამოვაგდე, ქობჩი არ იტივა,

ჩარხანაჩი ილაღლაღა,

ასი კაცმა ვერ შეჭამა,

ერთი ჭინჭველამ ერთ ლუკმადა ქნა.

 

  • ბევრის უამბოყე ჩონთინ, რო რაჯურად ყოფილა, ეხლა ჩემ ბავშებმაც ელ ეს იციან, ეს რო იციან, სუნთ იციან, რო საითყე მოსულვართ და ვინა ვართ, რა ვართ!

 

  • ახლა ლოლი-ლოლი, ლოლი-ლოლიო. ლოლი-ლოლიო, ფუზანგელიო, გერდამჭრელიო, ემამ დაკლაო, ემამ ჩადგაო, ემამ ამაიღოო, ემამ შაჭამაო, ემამაც გაგუდაო. ეს არი. [ქერ

 

 

  • ერთი თამაშობა’რი ბავშეფჩი. ქალი. და ბავში დაჯიდების ერთი გუნდათ კედლის ძირას კუთხეჩი. ანს სხოები მაჰკიდებენ ჴელეფს ემის მუცლის ქეშა. ეხლა ამ სხოს ამ სხოს ვთქი, ეხლა ამ სხო ამ სხოს მაჰკიდეფს და ოცი, ორმოცი გაყაწრდებიან. იმაშინ – ეხლა კი ემას დაჲძახიან: ჩობან გაწყეტინობა. იტყის, რო: გამიჭი, გოოჭი! ანსენიც გოოჭირებენ. სადაძღა რო გაწყდა, მინაძღა რო გოოშეფს სხოსაც რო გაწყდომილა, მაჲყვანენ ამეფსა და ემეფსა, ახლა ჲა ქალი იყოს. ჲა ბიჭი იყოს, ორი ანქითა, ორი ექითა ჴელებზე და ფეჴებზე მაჰკიდებენ ემას. ემას გაჲზიდვენ უკან და ერთმანერთს აკრევინებენ. იმაშინ გოოშებენ, ადგებიან. ეხლა გერიმ მაჰკიდებენ, აზნაû მაჰკიდებენ და გერიმ ჩობან გაწყეტინობა, გერიმ იტყიან: გოოჭი. ესეც ერთ რაყამ თამაშობა გოქ. ემასა ჰქიან: ჩობან გაწყეტინობა. ჩობანი გოოწყეტია.

 

  • ლოლი, ლოლი, კუდიგძელი, ქალაღაშღა, ემამ დაკლა, ემამ ჩადგა, ემამ აიღო, ემამ შეჭამა, ემამ გაგუვდა. – ბავშვეფს ვეუბნებით: გაგუვდა და გაგუვდა!

 

  • წიმა, წიმა მოიდა,

 ხოხანაჩი ჩაიდა.

ხოხანა რა ქნდა?

 თაგმა გახრიტა.

თაგი რა ქნდა?

 ციცამ შაჭამა.

ციცა რა ქნდა?

ძაღლმა შეჭამა.

 ძაღლი რა ქნდა?

გელმა შეჭამა.

 გელი რა ქნდა?

თოფმა შეჭამა.

  • წიმა, წიმა, მოდი, ხოხანაჩი ჩადი!

ხოხანა რა ქნდა? – თაგმა გახრიტა.

 თაგი რა ქნდა? – ციცამ შაჭამა.

ციცა რა ქნდა? – ხეზე აჲდა.

 ხე რა ქნდა? – უსტამ მაჰჭრა.

უსტა რა ქნდა? – ომრი მაჲჭრა

 

ძალიან საინტერესოა ფერეიდნული გამოცდილება ე.წ. საყმაწვილო დაავადებებთან დაკავშირებით, როგორიცაა სხვადასხვა სახის ვირუსული ინფექციები, ხალხურ წარმოდგენაში „ბატონებად“ რომ მოვიხსენიებთ და უამრავ რიტუალს ვუკავშირებთ.

 

  • სიცხეც რო ჲჰქონდეს ყმაწილსა , ჩონ ყანდს ჩავაგდეფთ ქისაჩი და ცივ წყალს დავასხამთ და ცოტა ხაქეშირს ჩავყრით და პირს დავაფარეფთ, ლამბაქი რამეს დავაფარეფთ და ერთი ნახევ საათზე ემას მივცემთ ყმაწილი იყოს, დიდ იყოს, ბაჲტა იყოს, სიცხეს მოჭრის მალე და გაკეთდების
  • ყმაწილები ერთი ქუნთურშას გამაჲღებენ, ჰა სიცხე მისცემენ, ეს თაინთ თოლი წყალს დაჲღრის, პირი წყალს დაჲღრის, დააცრინტებენ, დააჴელებენ, თაიანთ ჯაანზე თეელად წითელს დააყის, ემას ვეტყით ქუნთურშა, ჶაარსი იტყიან სორხაქ, ჩონ ვიტყით ქუნთურშა.
  • ამმა ეხლაღა ვაქსანსა ჰკრვენ, ქოლლან ყმაწილები არ გამაიღებენ, შაჲად მე არ ამგონდების თა ემ ოცცი წელს, ქე მინმე მინახავ ყმაწილს ყოვილი გამეეღოს, ვაქსანს ქე ჰკრვენ, აღარ გამაჲღებენ, მასან წინანდელი ეს იყო, ამმა შავჴელა და ქუნთურშა ჰანუზ არ არი, წასულა.
  • ჩუტყოვილა მეტობა ყმაწილები ქე ზესა სწოვენ, გამაჲღებენ.
  • ეს ბატა იფხანს, ჰაჲ ერთი ამუა, ერთი წავა, ამმა ეს ხათარი არ არის, მოკდომა ცუტყოვილაჩი არ არის, ამმა ამწინ ამ შავჴელაჩი და ქუნთურშაჩი ყმაწილები ბევრი მოკდებოდეს, ჩუტყოვილაჩი არ მოკდებოდეს, ეს რამ ეარ არის, ეს მალე გაკეთდების.
  • -ავადობაც აქ თუ შასცივდა, თუ რო შასცივდა ეს თავით ყმაწილები და ის ემები, არ ვიცი რა, რა უნდა ჶთქო.

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი