როგორ ვიმოქმედოთ: აუტიზმის დროს ეფექტური ინტერვენციის შესახებ

წარმოიდგინეთ შემდეგი სიტუაცია: მოძრაობთ მანქანებით გადაჭედილ გზაზე, იწყება ძლიერი წვიმა და თქვენ ვეღარ არჩევთ, რა ხდება თქვენ წინ, მანქანაში კი გამაყრუებელ ხმაზეა ჩართული მუსიკა. თქვენ მუსიკას თიშავთ და მთელი ყურადღება მანქანის მართვაზე გადაგაქვთ. თქვენი ტვინი ალბათ სწორედ ამდენ სენსორულ დატვირთვას გადაამუშავებს ერთდროულად. ამ სცენარიში თქვენი ვიზუალური და სმენითი შეგრძნების სისტემები გადაიტვირთა, ამიტომ თქვენ ერთი მათგანი (სმენა) დატვირთვისგან გაათავისუფლეთ და ფოკუსირება მეორეზე (მხედველობაზე) მოახდინეთ.

დაახლოებით ამავეს განიცდის აუტიზმის მქონე ადამიანი, რომელსაც ვიზუალური და სმენითი ინფორმაციის გადამუშავება ჩვეულებრივ, ყოველდღიურ სიტუაციებშიც კი უჭირს. შეეცადეთ წარმოიდგინოთ, რამდენად უფრო დიდია დატვირთვა ადამიანისთვის, რომელმაც არ იცის ხდომილების მიზეზი და ვერ ახერხებს სხვებთან თავისი შეგრძნებების კომუნიკაციას. დაძაბულობას შეუძლია, ის მღელვარებამდე, შფოვამდე და არასასურველ რეაქციებამდე მიიყვანოს.

უახლესი კვლევების თანახმად, დღეს ყოველი 68 ახალშობილიდან ერთს აუტიზმი აქვს. ეს გამაოგნებელი მატებაა. CDC-ს (აშშ-ს დაავადებათა კონტროლისა და პრევენციის ცენტრის) სტატისტიკური ანგარიშის თანახმად, 2000 წელს აუტისტური სპექტრის დარღვევები (autism spectrum disorder, ASD) 150-დან მხოლოდ ერთ ბავშვს აღენიშნებოდა. აშშ-ს აუტიზმის საზოგადოების მონაცემებით, აუტისტური სპექტრის დარღვევები ყველაზე სწრაფად პროგრესირებადი გადახრაა და ამჟამად ეს დიაგნოზი აქვს მსოფლიოს მოსახლეობის დაახლოებით 1%-ს.

აუტიზმის დიაგნოსტიკა დაახლოებით ორი-სამი წლის ასაკში ხდება, როდესაც უკვე შესამჩნევია განმეორებითი მოძრაობები და სოციალური უნარების განვითარების შეფერხება. შეფერხება სხვადასხვა სიმძიმისაა, ისევე როგორც კომუნიკაციური დეფიციტი, რომელიც აუტიზმის დიაგნოზის ერთ-ერთი საფუძველია, ძლიერ ინდივიდუალურია, ისევე როგორც აუტისტური სპექტრის დარღვევის მქონეთა გრძნობითი უნარები, პრობლემები და ქცევა. აუტიზმისთვის დამახასიათებელი გადახრების მქონე პირებს ასევე აღენიშნებათ ძლიერი და სუსტი მხარეების (უნარების) ფართო სპექტრი – ამბობენ, რომ თითოეული აუტისტი ბავშვი თავისი აუტისტური სპექტრით უნიკალურია.

აუტიზმის ნიშნებისა და სხვა შეფერხებების მქონე ბავშვებისათვის აუცილებელია მასწავლებლებისა და ლოგოპედების (სამეტყველო ენის პათოლოგიების თერაპევტი) დახმარება. ისინი აძლიერებენ გადახრების მქონე ბავშვების სოციალურ და საკომუნიკაციო უნარებს და ასწავლიან მათ, თუ რას შეიძლება მოელოდნენ ისინი ახალ გარემოში ან უცნობ პირობებში მოხვედრისას. ეს რთული საქმეა, რადგან „სოციალური უნარები“ არ გახლავთ რაიმე პირდაპირი ცოდნა თუ ცნება, რომელსაც გაკვეთილზე დაისწავლი. მაგალითად, ადამიანის ქცევა მეგობრის დაბადების დღეზე ან ახლობლების წრეში დროსტარებისას ალბათ დიდად განსხვავდება სამსახურში, ბიბლიოთეკაში თუ დასაფლავებაზე ქცევისგან. ეფექტურმა კომუნიკატორმა კარგად იცის, როგორ „შეცვალოს“ ქცევის წესები საჭიროების მიხედვით და ამისთვის წამიც კი არ სჭირდება, რადგან ეს არ არის პრობლემური „ცვლილება“ სოციალური კომუნიკაციის უნარების მქონე ადამიანისთვის. მაგრამ ეს საჭირო „ცვლილებები“ სრულიად განსხვავებული ამოცანაა ადამიანისთვის, რომელსაც აუტიზმის სპექტრისთვის დამახასიათებელი გადახრები აქვს.

სხვადასხვა სოციალურ სცენართან ადაპტაცია აუტისტებისთვის საჭირო ინტერვენციების მხოლოდ ნაწილია.

კიდევ რა უნარებს ასწავლიან აუტიზმის ნიშნების მქონე მოსწავლეებს სპეციალისტები? ამ საჭირო გაკვეთილებიდან რამდენიმეს დავასახელებთ: პირადი სივრცის მოვლა-შენარჩუნება, საუბრის დაწყება, თვალებით კონტაქტის დამყარება, საუბრის თემის შენარჩუნება-გაგრძელება, საზოგადოებაში მიღებული სასაუბრო ფრაზების გამოყენება, მისაღები მოცულობის ტექსტის გამოყენება საუბრისას, განმარტების მოთხოვნა, როდესაც იბნევით და სხვა მსგავსი უნარ-ჩვევები.

როგორ ხდება მათი სწავლება? ვიზუალური მასალა და სოციალური მოთხრობები/ამბები ამ ამოცანისთვის გამოსადეგი მასალებია. ვინაიდან აუტისტების ნაწილს საკომუნიკაციო დეფიციტი აქვს, შესაძლოა სმენითი (აუდიო) აღქმა შეფერხებული ჰქონდეთ და მათთან ვერბალური კომუნიკაცია არ იყოს საკმარისი თემისა თუ კონცეფციის აღსაქმელად. ამიტომ სოციალური მოთხრობები, რომლებიც კომუნიკაციისთვის გამოიყენება, საკმაოდ ეფექტურია აუტისტებთან კომუნიკაციისას, მოთხრობებთან/ამბებთან დაწყვილებული ვიზუალური მასალა კი ამყარებს აღქმის პროცესს. მოთხრობები არა მხოლოდ „სწორ“ ქცევას სთავაზობენ აუტისტ მსმენელებს, არამედ სოციალურ სცენარსაც აღწერენ სხვადასხვა გარემოში. ეს ბავშვებს იმის გაცნობიერებაში ეხმარება, რა არის მოსალოდნელი სხვადასხვა სიატუაციაში თუ ადგილას. ეს მოთხრობები შეიძლება ბავშვებთან თავიდან „გავიაროთ“ და დავეხმაროთ მათ, „გაითავისონ“ მათი მეშვეობით გადაცემული ცოდნა თუ გამოცდილება. საბოლოოდ ეს აუტისტებს დაეხმარება, უფრო კომფორტულად იგრძნონ თავი ახალ ადგილას, ახალ გარემოში თუ სიტუაციაში. ეს ყველაფერი ხელს უწყობს ნეგატიური ქცევის შემცირებას.

აუტიზმის შემთხვევების რაოდენობის ზრდასთან ერთად გაიზარდა აუტიზმის შესახებ ცოდნაც. დღეს აპრილი უკვე მთლიანად ეთმობა აუტიზმის შესახებ ცნობიერების ამაღლებას და მისთვის ყურადღების მიქცევას ყველა დაინტერესებულ ჯგუფში თუ, საზოგადოდ, სასკოლო აუდიტორიებში.

რამდენიმე წლის წინ ორგანიზაცია „Autism Speaks“-ის ინიციატივამ „ლუჯად გავანათოთ!“ („Light it Up Blue”) დიდი გამოხმაურება პოვა ამერიკულ საზოგადოებაში: აშშ-ს დიდ და პატარა ქალაქებში ყველაზე მაღალი და ღირსშესანიშნავი შენობები თუ ობიექტები ლურჯად განათდა. ეს აქცია აუტიზმისადმი ყურადღების მისაქცევად ჩატარდა.

პოპულარულმა საბავშვო გადაცემებმა, Sesame Street[1]-ის ჩათვლით, პროგრამებს დაუმატეს ახალი მთავარი პერსონაჟები, რომლებსაც აუტისტური სპექტრის გადახრები აქვთ. ეს გაკეთდა იმისთვის, რომ ბავშვებმა გაიგონ ასეთი გადახრების მქონე ბავშვების ქცევის თავისებურებები. „სეზამის ქუჩის“ ერთ-ერთ პერსონაჟს, ჯულიას, ხანდახან ასენსორული შეგრძნებებისა და კომუნიკაციის სირთულეები აქვს – ეს მილიონობით ბავშვს აცნობიერებინებს აუტისტური ქცევის (ASD) თავისებურებებს და ზრდის ამ გადახრებისადმი ყურადღებას. ბავშვები ხვდებიან, რომ ჯულია ცუდად არ იქცევა და მას სხვებივით სჭირდება მეგობრები, სიყვარული, სიკეთე და თანაგრძნობა.

ბეჭდური მასალები, ტელეინფორმაცია და წიგნები, რომლებიც მშობლების უმრავლესობისთვის ჩვეულებრივი საინფორმაციო ნაკადის ნაწილია, ძნელად აღსაქმელი და გასაგებია აუტისტი ბავშვებისათვის.

მიუხედავად იმისა რომ ჯულია ამ საქმის დიდებული დასაწყისია და დიდად უწყობს ხელს აუტიზმის შესახებ ცნობიერების ამაღლებას, ჯერ კიდევ დიდია სპეციალური წიგნებისა თუ გასართობი პროგრამების საჭიროება, რომლებიც გაგვაცნობენ აუტისტებს და შემოგვთავაზებენ სპეციალურ ტექსტებს ASD გადახრების მქონე აუდიტორიისთვის.

მნიშვნელოვანია ისეთი ლიტერატურის მოძიებაც, რომელიც უბიძგებს მოსწავლეებს, გამოამჟღავნონ თანაგრძნობა აუტისტური ქცევის დროს და სხვა რთულ სიტუაციებში, რომელბიც ASD–ს უკავშირდება და რომლებსაც სკოლაში შეიძლება შეეჯახონ აუტისტი თანაკლასელები.

აუტისტური სპექტრის გადახრების მქონე ბავშვებისათვის განკუთვნილი ბეჭდური მასალების სიმცირის გამო მასწავლებლებსა და ლოგოპედებს ბევრი დრო ეხარჯებათ თერაპიული დანიშნულების ინდივიდუალური სოციალური უნარების განმავითარებელი ამბების/მოთხრობების მომსამზადებლად, რომლებიც აუცილებელია აუტისტი ბავშვების ინტეგრაციისთვის.

სწორედ პალმ-ბიჩის აუტიზმის სკოლაში მუშაობისას გამოჩნდა თვალნათლივ, რამდენად მცირეა აუტიზმის თემაზე დაწერილი და დაბეჭდილი წიგნების რაოდენობა. განსაკუთრებით აშკარაა სოციალური უნარების განვითარებასა და განსხვავებულ სცენარებზე დაწერილი ამბები/ისტორიების სიმცირე.

სწორედ ამ დროს წარმოიშვა იდეა, დაგვეწერა წიგნი „ლუმ იცის, როგორ მოიქცეს“ („Lou Knows What to Do“). ჩვენმა კვლევამ დაადასტურა, რომ ყურადღება სოციალური უნარების განვითარების შესახებ დაწერილი წიგნების სიმცირეზე უნდა გამახვილებულიყო. იმ რამდენიმე წიგნიდან, რომლებიც ხელმისაწვდომი იყო ფართო აუდიტორიისათვის, უმეტესობა აღწერდა სპეციფიკურ ქცევას (მაგ., ბავშვებისა და მეგობრების ცემის აკრძალვა) , მაგრამ არც ერთში არ იყო აღწერილი ან ნახსენები ჩვეულებრივი სოციალური სიტუაციები (დაბადების დღე, სტადიონზე მატჩის ყურება, სხვა).

ამიტომაც წამოვიწყეთ პროექტი „ლუ“, რომელიც მთავარი პერსონაჟის მეშვეობით აღწერდა, „როგორ მოვიქცეთ“ სხვადასხვა სიტუაციაში, ბევრი ბავშვის გარემოცვაში და ხალხმრავალ ადგილას. ჩვენი მიზანი იყო, შეგვექმნა თერაპიული საშუალებები (ამბები/ისტორიები) მშობლებისა და მასწავლებელების დასახმარებლად, მსგავსად გაკვეთილებზე გადაცემული მასალებისა.  ამიტომ გამოცემას დავამატეთ ტექსტის შინაარსის აღქმისთვის გამიზნული კითხვები და სახელმძღვანელო მშობლებისთვის მათ მიერ მასალის ოპტიმალურად გამოსაყენებლად.

როდესაც დავამთავრეთ რამდენიმე „სოციალური“ ისტორიის/სიტუაციის აღწერა, გაგვიჩნდა კითხვა: „როგორ მივაწოდოთ ეს წიგნი ადამიანებს?“

საბედნიეროდ, ვიპოვეთ გამომცემლობა „Boys Town Press“, რომელიც მსგავსი თემატიკის წიგნებს გამოსცემდა. ეს ნამდვილად „ბუნებრივი დამთხვევა“ გამოვიდა და, როგორც თვითონ აღნიშნეს, „ეს უკვე ისტორიაა“.

აუტიზმის სოციალური უნარების სერიის პირველი წიგნი „ლუმ იცის, როგორ მოიქცეს: სუპერმარკეტი“ უკვე იყიდება გამომცემლობის მაღაზიებში და შესაძლებელია მისი ონლაინ ჩამოტვირთვაც. მომდევნო წიგნები, „სპეციალური დიეტა“ და „დაბადების დღე“, შემოდგომისთვის იქნება ხელმისაწვდომი.

ავტორები:

ვენიტა ლიტვაკი (Venita Litvack, M.A., CCC-SLP), მეცნიერების მაგისტრი, აუტისტური სპექტრის გადახრების სერვისების სპეციალისტი, ლოგოპედი და ქცევის ანალიზის ასისტენტი, „ლუმ იცის, როგორ მოიქცეს“ წიგნების სერიის თანაავტორი

ქიმბერლი ტაისი, (Kimberly Tice, MS, CCC-SLP), მეცნიერების მაგისტრი, სერტიფიცირებული ლოგოპედი და მასწავლებელი. აუტისტური სპექტრის მქონე პირთა მეტყველების, სწავლებისა და კვების სპეციალისტი. „ლუმ იცის, როგორ მოიქცეს“ წიგნების სერიის თანაავტორი

წყარო: https://www.teachmag.com/archives/9914

[1] Sesame Street („სეზამის ქუჩა“) – პოპულარული ამერიკული საბავშვო საგანმანათლებლო პროგრამა, რომელიც აშშ-ს საზოგადოებრივ არხზე გადაიცემა 1969 წლიდან. იდეისა და გადაცემის ავტორები არიან ჯოან განც გუნი და ლოიდ მორისეტი.