(წერილი მეორე, თეზისები და ჩანაწერები წიგნიდან „დისლექსიის ნიჭი“)
ვფიქრობ ნახატებით!
სურათხატოვანი აზროვნებისას კონცეპტუალიზებული ცალკეული სურათხატების რაოდენობა 32-მდეა. ვერბალური აზროვნებისას წამის განმავლობაში ადამიანს 2-5 აზრის „წარმოება“ ძალუძს. ეს იქნება კონცეპტუალიზებული ცალკეული სიტყვები.
სურათხატოვნად ფიქრისას ერთ კონცეფციაზე მოფიქრალს ამის გადმოსაცემად რამდენიმე ათეული ან შესაძლოა, ასეული სიტყვის გამოყენება დასჭირდება იმის დაახლოებითი სიზუსტის გადმოსაცემად, რაც მის აღქმაშია. ასეთი აზროვნების ტიპი მეტად ღრმა და მოცულობითია.
ვერბალური აზროვნება წინადადებებით იქმნება. სიტყვას სიტყვა მოსდევს, აზრად იკვრება, დასრულებული აზრი წინადადების ბოლომდე წარმოთქმისას იკვეთება.
ფიქრი, „წარმოებული“ სურათხატოვნად ერთგვარი „მატერიაა“, განსხვავებით ბგერების მეშვეობით წარმოებული სიტყვებისა და სიტყვებით შედგენილი წინადადებებისა, წერს დევისი წიგნში „დისლექსიის ნიჭი“.
ასეთი ტიპის აზროვნებისას ხშირად ერთვება შეგრძნებათა ორგანოები. ადამიანს „ესმის“ ის, რაზეც ფიქრობს, ის „უყურებს“ იმას, რაზეც ფიქრობ, შეგრძნებათა ორგანოები მეტ-ნაკლებად „ჩართულნი“ არიან აზროვნების პროცესში.
„გიჟია თუ რა!?“
საინტერესოა მაგალითი, რომელიც წიგნის ავტორს მოჰყავს – ლეონარდო და ვინჩიმ შეძლო წყალქვეშა ნავის კონცეპტუალიზება 300 წლით ადრე მის გამოგონებამდე, საფრენი აპარატის ვიზუალიზირება 400 წლით ადრე ძრავის გამოგონებამდე.
„თითქმის არ მეპარება ეჭვი იმაში, რომ ლეონარდოს შეეძლო ცხადად წარმოედგინა აპარატით ფრენისას შეგრძნებები და წყალქვეშ მოგზაურობა ასეულობით წლით ადრე. მისი ფიქრი და წარმოსახვითი სურათხატები რეალური იყო მისთვის. ჩანახატებით მან სხვებისთვისაც შესაძლებელი გახადა ამის ნახვა. რა თქმა უნდა, მის თანამედროვეებში იქნებოდნენ ისეთები, ვინც სიგიჟედ მიიჩნევდა ასეთ ფიქრებს“.
სინამდვილეში კი ეს „სიგიჟე“ კი არა, ნიჭია. დისლექსიის მქონეს აქვს უნარი, სამგანზომილებიან მოძრავ ობიექტებად წარმოიდგინოს აზრობრივი ხატები. წარმოდგენისას ობიექტი არაა სიბრტყეზე „დადებული“ რაღაც, ესაა „ხელშესახები“, რეალისტური რამ, რისი კვლევა-ძიება, დათვალიერება, შესწავლა მას შეუძლია გამოწვლილვით. მისი აზროვნების მანერა არაა შეზღუდული ვერბალური გამოხატულებებით.
ავტორი წიგნში გვთავაზობს დისლექსიური აღქმის, შეცნობის, სწავლების, შემეცნების თავისებურებებს.
როგორ ხორციელდება აღქმა-შეცნობის პროცესი?
დევისი, რომელიც თავადაა დისლექსიის მქონე, აღწერს დეტალურად:
- ინდივიდი „ამოუცნობ სტიმულს“ ეჩეხება. ეს შეიძლება იყოს ობიექტი, სიმბოლო, ნებისმიერი რამ. ის, რომ სიახლე არ ჯდება არც ერთ არსებულ სქემაში, ის, რომ ინდივიდი ვერ ამოიცნობს სიახლეს, იწვევს ბუნდოვანების განცდას, შედეგად ვითარდება დეზორიენტაცია. დეზორიენტაცია აზრობრივი კვლევის სტიმულს „რთავს“ და ინდივიდი იწყებს სიახლის შეცნობას სხვადასხვა „ხედვის კუთხის“ გამოყენებით. ობიექტებთან მიმართებით ეს მეთოდი „ჭრის“, ენობრივ სისტემასთან შეჯახებისას კი წერილობითი ან ბგერობრივი სიმბოლოების გამოყენება ხდება კონცეფციის გადმოსაცემად, შესაბამისად, ეს „ენა“ და გამოხატვის ეს ფორმა რთული დასამუშავებელი რჩება.
- შესაძლოა, მიღებული ინფორმაცია მეხსიერებას შემორჩეს დამახინჯებულად. შესაბამისად, ადამიანი დაუშვებს შეცდომებს მისი გადმოცემისას.
- შეცდომები, თავის მხრივ, ემოციურ რეაქციათა ჯაჭვს წარმოშობს – არავის უყვარს შეცდომა. მშობელი ან მასწავლებელი აღნიშნავს შეცდომას, ეს ნეგატიური მომენტია, შეცდომის დამშვებიც განიცდის ამ ემოციის ნეგატიურ ზემოქმედებას.
- შეცდომების თანმდევი ეს ჯაჭვი ფრუსტრაციას იწვევს. ფრუსტრაციის „შემოქმედი წრედი“ ასეთია: შეცდომა+ემოციური რეაქცია+ნეგატიური ნადები.
- ამის თავიდან ასარიდებლად ინდივიდი ეძებს გადაწყვეტილებათა გზებს. ის ან ქმნის ამ გადაწყვეტილებებს, ან სესხულობს არსებული არსენალიდან. ეს გადაწყვეტილებები, სინამდვილეში, იქნება „საჩვენებელი სანახაობა“, როდესაც ადამიანი შეეცდება შექმნას შთაბეჭდილება, რომ ის „ერკვევა“ საკითხში. არსენალში არსებულთაგან ერთი რომელიმე ყოველთვის „გაჭრის“ ხოლმე და „დაეხმარება“ ინდივიდს ამ შთაბეჭდილების მოხდენაში. ეს იქნება კომპულსიური ქცევის ტიპი და ინდივიდი „ჩართავს“ ამ რეჟიმს ავტომატურად ყოველ ჯერზე, როცა საჭიროება გაჩნდება.
- დასწავლის სირთულეებს წარმოშობს კომპულსიური გადაწყვეტილებების ერთობლიობა და სიმრავლე, რომლებსაც ინდივიდი იგროვებს და იყენებს. კომპულსიური გადაწყვეტები სინამდვილეში აზრობრივი „ყავარჯნებია“, მექანიკური დამახსოვრების მექანიზმები, ხერხები, რომლებსაც იყენებს ადამიანი. შემეცნების, გაგება-გააზრების უნარებთან არაფერი აქვს საერთო. ეს კომპულსიური გადაწყვეტები სწავლების პროცესის წარუმატებლობას განაპირობებს. მათი „დახმარებით“, მაგალითად, ინდივიდს შეუძლია დაისწავლოს კითხვა ისევე, როგორც თუთიყუშს ლაპარაკი – შინაარსის გაგების გარეშე. რამდენიმე მექანიზმისა და დამატებითი ხერხის ამუშავებით ინდივიდმა შესაძლოა გაშიფროს წაკითხული მასალის გარკვეული ნაწილი, მაგრამ ეს არის გადამქანცველი, დამთრგუნველი.
დისლექსიის სიმპტომები ეს არის თვალხილული ნიშნები, გამოვლინება დეზორიენტაციისა. დეზორიენტირებისას მხედველობითი, სმენითი აღქმა, წონასწორობა, დროის მსვლელობა შეიძლება იყოს შეცვლილი, არაჯეროვანი. ასეთ დროს ადამიანი არ აღიქვამს რეალობას ისე, როგორც დანარჩენები. მაგალითად, ათჯერ სწრაფად რომ დატრიალდეთ და შემდეგ თვალები ერთ წერტილს მიაშტეროთ, გექნებათ განცდა, რომ სამყარო ტრიალებს. სინამდვილეში ეს ასე არ იქნება და სხვა ადამიანები არ დაგიდასტურებენ ამას.
მხედველობის მხრივ ასოების ან ციფრების ფორმაა შეცვლილი, ამოტრიალებული სარკისებური, მოძრავი.
კითხვისას დეზორიენტაციის სიმპტომია სტრიქონების გამოტოვება ან მათი კუმშვა-განვრცობის განცდა. პუნქტიაცია ასევე არ აღიქმება ჯეროვნად. მარცვლები შესაძლოა ან სრულად „გაქრეს“ ან გადასხვაფერდეს.
სმენითი მანკი ვლინდება გარკვეული ბგერების წარმოთქმის ან გაგონების შეუძლებლობაში, შესაძლოა, ითქმის ერთი მაგრამ ინდივიდს ესმის სულ სხვა. შესაძლოა, ადამიანის პოზა მიუთითებდეს იმაზე, რომ ის ისმენს, მაგრამ რეალურად მას არ ესმოდეს. ან ესმოდეს შორიდან, ახლოდან, გაუგებრად, ბუტბუტით…
კითხვისას დისლექსიის მქონეს ხშირად უვითარდება ღებინების შეგრძნება, თავბრუსხვევა. უძრავად ჯდომა შესაძლოა იყოს პრობლემური.
კალიგრაფია ან არ იკითხება ან რთულად იკითხება.
ნახსენები კომპულსიური გადაწყვეტების არასრული ჩამონათვალი:
- გაზეპირება
- სხვებზე დამოკიდებულება
- სიტყვის შემადგენელი ყველა ასო-ბგერის ცალ-ცალკე გამოთქმით წარმოთქმა
- სწავლისგან/დავალებების შესრულებისგან თავის არიდების ოსტატური მცდელობები
- დიდი ძალისხმევისა და კონცენტრაციის დაძაბვის ფასად კითხვა ხმამაღლა, სწორად გახმოვანება წასაკითხისა
- სხეულის უჩვეულო პოზა და მოძრაობები მეცადინეობისას ან საკლასო ოთახში გაკვეთილისას
გონების თვალი
„ჩემ მიერ 1980 წლის დეკემბერში გაკეთებული აღმოჩენა ერთი დაკვირვების შედეგია: შევამჩნიე, რომ შემოქმედებითი შესაძლებლობების საუკეთესოდ წარმოჩენა და რეალიზება დისლექსიის თანმდევი სიმპტომების საუარესო გამოვლინებებს ემთხვეოდა. რაკი სიმპტომები არ იყო მუდმივი და მხოლოდ გარკვეულ მომენტებში ძლიერდებოდა, ეჭვი შევიტანე იმაში, რომ დისლექსიის მიზეზი ტვინის დისფუნქცია ან სტრუქტურული დარღვევებია.
შემოქმედებითი საქმიანობის დროს ვიკვლევდი, როგორ იცვლებოდა ხედვის კუთხის ადგილმდებარეობა. ანუ „ის, რაც უყურებდა“ იყო აბსტრაჰირებული სურათხატებისგან, რომლებიც წარმოიშობოდა აზროვნებისას. ხედვის კუთხე შემეძლო შემეცვალა და ეს ცვლიდა დისლექსიის სიმპტომებს.
ამ დამკვირვებელი თვალისთვის ტერმინი არ მქონდა შემუშავებული. თავიდან ვიზუალური შეცნობის ეპიცენტრი დავარქვი (VAE – visio-awareness epicenter), შემდეგ კი გავამარტივე და გონების თვალი ვუწოდე…“
დევისი აღწერს საინტერესო და უცნაურ მოვლენას, მისივე დაკვირვებების შედეგად გაკეთებულ აღმოჩენას, რომელიც საფუძვლად უდევს მის მიერ შემუშავებულ მეთოდს. გონების თვალის (აზრობრივი პროცესის ეპიცენტრის) გადაადგილება დისლექსიის არმქონეთათვის რთული წარმოსადგენია, მაგრამ კვლევებისა და დისლექსიის მქონე ადამიანების გამოკითხვის შედეგად დევისი ასკვნის, რომ შეცნობის ეპიცენტრის გადაადგილება დისლექსიის მქონეთა უმრავლესობას შეუძლია.
გავიცხადოთ ხედვის აქტი – ჩვენ ვუყურებთ რაიმეს და ხედვის კუთხედ, ხედვის წერტილად კონკრეტულ წერტილს მივიჩნევთ. ვიხედებით თვალებით და შესაბამისად, ვერ ვხედავთ სახეს ( თუ სარკეში არ ვიცქირებით, რასაკვირველია, ან ფოტოს არ ვუყურებთ). ზუსტად ასევე გონების თვალსაც არ ძალუძს თვითაღქმა, ის ხედავს, აღიქვამს იმას, რაც მის მიღმაა.
ახლა დავაკვირდეთ აზრობრივ ხატს – წარმოსახვაში შევხედოთ რაიმეს ან წავიოცნებოთ. ამ შემთხვევაში ჩვენ თვალებით გარეთ კი არ ვიხედებით, არამედ გონების თვალით ვხედავთ „სანახაობას“.
გონების თვალსაც აქვს ადგილმდებარეობა, ხშირად კი – ადგილმდებარეობები. ეს არ არის ზებუნებრივი და მეტაფიზიკური განაცხადი. გაიხსენეთ – დისლექსიის მქონეთ შეუძლიათ აზრობრივი სურათხატების ფაქტობრივი რეალისტურობით აღქმა, დანახვა, შეგრძნებაც კი.
როდესაც დისლექსიის მქონე უყურებს ანბანის ასოს, დეზორიენტაციის შეგრძნებისას, წამის მეათედებში ის ხედავს ამ ასოს სხვადასხვა „ხედს“. ზედხედს, გვერდხედს, უკანა მხარეს. გონების თვალი, თითქოს, უტრიალებს ამ ასოს, თითქოს ეს სამგანზომილებიანი ობიექტია. ეს შეგვიძლია შევადაროთ ვერტმფრენის ფრენასაც, როდესაც ვერტმფრენი ცათამბჯენს უვლის გარშემო და ათვალიერებს მის რომელიმე სართულს.
ასეთი რთული და კომპლექსურია დეზორიენტაციის პროცესი.
გონების თვალი რეალურად არსებული რამაა? მართლაც ბრუნავს და ტრიალებს ასო-ბგერის ირგვლივ? დისლექსიის მქონეს სხეულის გარეთ, მის მიღმა აქვს ხოლმე ის? თუ ადამიანის ტვინი სტიმულებს გამოიმუშავებს, რომელთა მეშვეობითაც ეს ეფექტი იქმნება?
დევისის პასუხია – არ ვიცი. ჯერჯერობით არ ვიცი. უბრალოდ ვიცი, რომ გონების თვალი არსებობს.
თუ დისლექსიის მქონემ შეძლო და დაისწავლა გონების თვალის ადგილმდებარეობის დარეგულირება, ეს დაეხმარება მას ორგანზომილებიანი სიზუსტით აღიქვას სიმბოლოები.
„თუ კარგად არ გესმით, რაზეა საუბარი თუ ეს არაბუნებრივად გეჩვენებათ, იმიტომ, რომ არ გაქვთ დისლექსია. დისლექსიის მქონეთა უმრავლესობისგან დასტური მაქვს ხოლმე – ეს სწორედ ისაა, რასაც თავად ვაკეთებ – მეუბნებიან ისინი“.
დისლექსიის მქონე უნდა მიეჩვიოს დეზორიენტაციის მართვას. ეს გონების თვალის ადგილმდებარეობის სწორი შერჩევით ხდება. თუ გონების თვალს (ხედვის კუთხეს) გადააადგილებთ კონკრეტულ ადგილზე, დეზორიენტაციის მდგომარეობა ქრება და გარემომცველი სამყაროც რეალისტურად აღიქმება. გონების თვალის სწორი ადგილმდებარეობა ინდივიდუალური მოცემულობაა. შესაძლოა, ის მდებარეობდეს თავს ზემოთ, მის უკან, სხეულის გასწვრივ. ადამიანი, რომელიც ორიენტაციის წერტილის ზუსტ განსაზღვრას შეძლებს და ხედვის კუთხესაც იქ განათავსებს, დისლექსიის თანმდევი სიმპტომების აღმოფხვრასაც დაისწავლის.
