მშობლიურ ენას ადამიანები სკოლაში მისვლამდე ბევრად ადრე ვსწავლობთ. ამ მხრივ, ჩვენი მთავარი მასწავლებელი საზოგადოებაა (ოჯახი, ახლობლები, მედიასაშუალებები და სხვ.). სამწუხაროდ, ენის დაბინძურების მთავარ წყაროსაც ზემოაღნიშნული მასწავლებელი წარმოადგენს.
21 თებერვალი მშობლიური ენის საერთაშორისო დღედ იუნესკომ 1999 წელს გამოაცხადა. დღესასწაულის დაარსება 1953 წლის 21 თებერვალს ბანგლადეშში განვითარებულ მოვლენებს უკავშირდება (ამ დღეს, ბენგალიური ენის სახელმწიფო ენად გამოცხადების მოთხოვნით გამართული აქციის დროს, ოთხი სტუდენტი დაიღუპა) და მიზნად ენობრივ-კულტურული მრავალფეროვნების შენარჩუნებასა და განვითარებას ისახავს. იუნესკოს შეფასებით, მსოფლიოს არსებული ენების თითქმის ნახევარი გაქრობის საფრთხის წინაშე დგას.
ქართული ენისთვის კარგადაა ცნობილი, თუ რას წარმოადგენს იდენტობის დაკარგვის საფრთხე. ამის გასახსენებლად უახლესი ისტორიის გადაფურცვლაც კმარა. აქვე, 1978 წელს განვითარებულ მოვლენებს შეგახენებთ, რადგან სწორედ ამ წლის 14 აპრილს გაიმართა საქართველოს კომუნისტური პარტიის მიერ ქართული ენის კონსტიტუციური სტატუსის შეცვლის მცდელობის საპასუხო დემონსტრაციები.
1977 წლის კონსტიტუციურ გეგმაში ქართული სახელწიფო ენად აღარ განიხილებოდა, მომდევნო წელს კი საბჭოთა კავშირის ხელისუფლებამ მოკავშირე რესპუბლიკებისთვის ადგილობრივი ენისთვის სახელმწიფო ენის სტატუსის ჩამორთმევა და რუსულით ჩანაცვლება ოფიციალურად გადაწყვიტა. თბილისში კრემლის ინიციატივას მასობრივი საპროტესტო გამოსვლები მოჰყვა. საბედნიეროდ, ახალ კონსტიტუციაში ქართული ენის ყოფილი სტატუსი შენარჩუნდა. მას შემდეგ, 14 აპრილს ,,დედაენის დღეს“ აღვნიშნავთ.
მშობლიური ენა იდენტობის შენარჩუნებისა და კულტურული მემკვიდრეობის დაცვის აუცილებელ იარაღს წარმოადგენს. საქართველოში მრავალი ეთნოსის წარმომადგენელს შეხვდებით. მათ, პირველ რიგში, სწორედ სახელმწიფო ენა აერთიანებთ. თუმცა ეროვნულ უმცირესობებს, სახელმწიფო ენის დაცვის გარდა, მშობლიურზე ზრუნვაც უწევთ. აღსანიშნავია, რომ ცალკეულ სამთავრობო ინსტანციებში დიდი ყურადღება ეთმობა ეროვნული უმცირესობების მშობლიური ენის დაცვის საკითხს. სახალხო დამცველს განათლების სამინისტროსთვის არაერთხელ მიუმართავს სასკოლო განათლების ფარგლებში მცირერიცხოვანი ენების სწავლების შემოღების თაობაზე. 2015 წელს მის ინიციატივას მხარი დაუჭირეს და ზოგიერთ სკოლაში ცალკეული ეროვნული უმცირესობებისთვის ოსური, ასურული, უდიური, ქურთული (კურმანჯი) და ავარული(ხუნძური) ენების სწავლება დაიწყო.
ენა ცოცხალი ორგანიზმია. ის საზოგადოებასთან ერთად იზრდება, ვითარდება და იცვლება. ამიტომაც, მას ცოცხალი არსებასავით სჭირდება მოფრთხილება. ენის მთავარ ,,დამბინძურებელს“ ბარბარიზი და კალკი წარმოადგენს. უცხო ენისთვის დამახასიათებელი სიტყვათშეთანხმებები და ლექსიკური ერთეულები ვირუსივით ანადგურებენ ენის სპეციფიკურ სტრუქტურას.
წელს ჩვენი სკოლაც გამოეხმაურა საქართველოში მშობლიური ენის დაცვის დღესთან დაკავშირებულ საინტერესო გამოწვევას (ავტორი: ფოტოგრაფი გოგა ჩანადირი) და აქტიურად ჩაება ბარბარიზმების წინააღმდეგ წამოწყებულ ბრძოლაში.
პირველ რიგში, კლასებში ყველაზე გავრცელებული ბარბარიზმები ,,შევაგროვეთ” . რას არ ნახავდით ჩვენს ,,მაკულატურაში“: შპილკას” (სარჭი), „შკაფს” (კარადა), „სპიჩკას” (ასანთი), „პოლს” (იატაკი), „პროსტინას” (ზეწარი), ,,ვაზას” (ლარნაკი); ,,ვანას“ (აბაზანა) და ა.შ. მათ სოციალურ ქსელებში გავრცელებული სიტყვებიც მივუმატეთ (ლაიქი, ჩექინი და სხვ.) და გადავწყვიტეთ, ერთ დიდ ლექსიკონად შეგვეკრა (მოსწავლეებმა შეგროვებული ბარბარიზმები ფორმატებზე განათავსეს, პირველწყარო (უცხო სიტყვა) მოიძიეს და ქართულ შესატყვისებთან ერთად მიუწერეს).
ამ კვლევა-ძიებაში მოსწავლეები იმ დასკვნამდე მივიდნენ, რომ ბარბარიზმად ითვლება უცხო ენიდან შემოსული ყოველი სიტყვა და გამოთქმა, თუმცა, დროთა განმავლობაში, ზოგი მათგანი ,,მასპინძელი“ ენისთვის ისეთი ორგანული ხდება, რომ მის გამოყენებას სალიტერატურო მეტყველებაშიც იწყებენ.
ბარბარიზმის უკიდურეს ფორმებსაც დავაკვირდით, მაგალითად: „საპოჟნიკი პოლსაპოშკებს აპაჩინკებს.” წინადადებაში, ქართული ენის ანარეკლის სახით, მხოლოდ ფრაზის სინტაქსური წყობა, თავსართ-ბოლოსართები, ბრუნვისა და პირის ნიშნები შემორჩენილა. მსგავსი ლექსიკით გაწყობილ ტექსტებს რუსეთის ბატონობის ეპოქის დროინდელ ლიტერატურაში მრავლად შეხვდებით.
ენის დამახინჯებაზე პასუხისმგებლობას მხოლოდ ბარბარიზმებს ვერ დავაკისრებთ. ერთი ენა მეორეს მხოლოდ ლექსიკური ,,ტყვიებით“ კი არ კლავს, მას სტრუქტურული ცვლილებებითაც ანგრევს. მეტიც, მასპინძელ ენას ლექსიკური ცვლილებების მიღება ადვილად არ შეუძლია, მისი ორგანიზმი ამ ბაქტერიას მთელი ძალით ებრძვის. სტრუქტურული ცვლილებები კი გაუწვრთნელი თვალისთვის ძნელად შესამჩნევი მოვლენაა. ამიტომაც, პროექტის ბოლო შეხვედრა კალკისთვის დამახასიათებელ ენობრივ კონსტრუქციებს დაეთმო. მოსწავლეებისთვის ეს საკითხიც ადვილად აღსაქმელი რომ ყოფილიყო, მაგალითებად მათი ყურადღების ეპიცენტრში, კერძოდ, ინტერნეტ და მედიასივრცეში გავრცელებული, ყველასათვის კარგად ნაცნობი შემთხვევები მოვიყვანე:
- გაყიდვაშია – იყიდება
- შეტევაშია – უტევს
- მიმალვაშია – იმალება
- პირდაპირ კავშირშია – კავშირი აქვს
- მუქ ფერებში დახატა – მუქი ფერებით დახატა
- თავდებში ჩაუდგა – თავდებად დაუდგა
- დახმარება აღმოუჩინა – დაეხმარა
- წესრიგში მოიყვანა – მოაწესრიგა
- სისრულეში მოიყვანა- აღასრულა
- შეცდომაში შეიყვანა – შეაცდინა
- საქმე იმაშია, რომ… – საქმე ისაა, რომ..
პროექტის დასასრულს იმაზეც ვისაუბრეთ, რომ ხანდახან ბარბარიზმების გამოყენება ერთგვარ მხატვრულ ხერხს – პერსონაჟის სპეციფიკური ხასიათის გამოსაკვეთად საჭირო იარაღს წარმოადგენს (ბარბარიზმების ტიპიზაციის მიზნით გამოყენების ხერხს დღესაც მიმართავენ). აქვე გაჩნდა მორიგი აქტივობის იდეა, რომლის განხორციელებაც, დროის სიმცირის გამო, მორიგი წლისთვის გადავდეთ. ზემოაღნიშნული დავალება მიზნად ტექსტში ბარბარიზმების აღმოჩენა-დამუშავებას და ავტორისეული ჩანაფიქრის ამოცნობას ითვალისწინებს (მოსწავლემ უნდა იპოვოს თხზულებაში გაბნეული ბარბარიზმები, მოიძიოს მათი პირველწყარო და ივარაუდოს, თუ რა მიზნით მიმართა მწერალმა აღნიშნულ ლექსიკურ ერთეულებს). შეგიძლიათ აიღოთ ნებისმიერი ტექსტი XIX საუკუნის მწერლობიდან ( ილია, აკაკი, ალ. ყაზბეგი, გ. ერისთავი, ლ. არდაზიანი და სხვ.), მაგალითად:
„მას შემდეგ, რაც მეფის რუსეთის ეგერებმა დარიალი გადმოლახეს, ძველ თბილისს ეშხი ნელ–ნელა გაუხუნდა. ყოველივე ძველთან ერთად ამქრის დიდებასაც პატივი თანდათან ეყრებოდა. დროებამ ნირი იცვალა და ქარმაც სხვაგვარმა იწყო ქროლა. ყაბახი მოიშალა, სალაღობოც დადუმდა. ქალაქი სულ რუსეთუმეებითა და თერგდალეულებით აივსო… „მოდნაც“ სხვა გაჩნდა და ძველებურ ტანსაცმელს იშვიათად თუ ვინმე ჩაიცვამდა. სახლებსაც ახალ ყაიდაზე აშენებდნენ, ნივთიც „გრანიცისა“ შემოდიოდა და ბევრი ხელობა სულ გადავარდა. ოქრომჭედლებს, თერძებს, მექოშეებსა და ძველ ჭონებს მუშტარი ეგრერიგად აღარ ეტანებოდა და მათი ხელობის მაზანდაც ეცემოდა. ათას რვაას სამოცდახუთ წელს შემოღებულმა ახალმა გადასახადებმა მთლად ააფორიაქეს ისინი. სხვა გზა რომ აღარ იყო, არზა დასწერეს და ქალაქის მოურავს შერმაზანა ვართანოვს , დიდის ფეშქაშებით მიართვეს, მაგრამ არა გამოვიდა რა,– „რუსული ატკაზით“ გაისტუმრეს უკან.“ (დ. შენგელაია)
ჩემი აზრით, დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებს მსგავსი დავალების შესრულება გაუჭირდებათ, ამიტომ ამ ტიპის სამუშაოს ჩატარებას საბაზო ან საშუალო საფეხურის მასწავლებლებს ვურჩევ.
