ლევან ბოლქვაძის ერთადერთი წიგნის შესახებ
პირველად ინტერნეტგაზეთში Mastsavlebeli.Ge წერილის გაგზავნის სურვილი მაშინ გამიჩნდა “ზღაპარში მოხვედრილი ბიჭის ამბავი“ რომ წავიკითხე. მომინდა, რაც შეიძლება ბევრი მოსწავლისთვის გამეზიარებინა შთაბეჭდილებები, შუამდგომლობას კი მასწავლებლებზე უკეთ ვინ გამიწევდა. დღეს თქვენს გვერდით აღმოვჩნდი (ზღაპარივით ამბავი მოხდა) და თავს ვალდებულადაც კი ვთვლი სწორედ ამ წიგნზე საუბრით დავიწყო.
უმცროსი თაობის წიგნით დაინტერესება რთული საქმეა, მაგრამ გამოსავალიც რომ ყოველთვის მოიძებნება, ჯიუტად მჯერა. კითხვის შეყვარების დიდოსტატი დანიელ პენაკი გვირჩევს, “წიგნის წაკითხვა კი არ დაავალოთ, წაკითხვით გამოწვეული ემოციები გაუზიარეთ მოსწავლეებსო“ თურმე, სასურველი შედეგი მხოლოდ ამ შემთხვევაში მიიღწევა. ვცადოთ, იქნებ ერთად გადავდგათ გადამწყვეტი ნაბიჯები.
აქვე იმასაც აღვნიშნავ, ნაწარმოებს ზღაპარი თუ ჰქვია სულაც არ ნიშნავს, რომ მხოლოდ პატარებისთვის დაწერეს. ლევან ბოლქვაძის ზღაპარი მოზარდების, მათი მშობლებისა და პედაგოგების წასაკითხი წიგნია. ყველაზე მეტად კი სწორედ მასწავლებლების ყურადღება მინდა მივიპყრო, ერთი უბრალო მიზეზის გამო – საუკეთესო კლასგარეშე საკითხავი რომ შესთვაზონ მოსწავლეებს.
ფათერაკებიანი ავტორის ერთადერთი წიგნი
ზღაპარს არც ლევან ბოლქვაძის ცხოვრება ჰგავდა: 21 წლისა გადაასახლეს და სამი წელი გულაგში გაატარა. ავტობიოგრაფიული მომენტები ნაწარმოების დასაწყისიდანვე თვალშისაცემია. ავტორი მთავრ გმირ კონსტატნტინეს, მეტსახელად ჭაბუკას ასე გვაცნობს: “მკითხველო, შესაძლოა 12 წლის ბიჭი არც ისე პატარა გეჩვენოს, მაგრამ, როცა გიამბობ თავს რაც გადახდა, მაშინ დამეთანხმები, რომ მისთვის ასეთი ფათერაკები ნამდვილად ნაადრევი იყოო.“ ძალაუნებურდ პარალელს ვავლებთ: შესაძლოა მავანს 21 წლის ბიჭი არც ისე პატარად ეჩვენა, გადასახლებაში გასაგზავნად გაიმეტა, თუმცა, რაც თავს გადახდებოდა, ეტაპით მგზავრობიდან დაწყებული დაბრუნებამდე, დარწმუნებული ვარ, ნაადრევი იქნებოდა მისთვის.
1978 წელს გამომცემლობა “ნაკადულის“ რედაქტორმა, არჩილ სულაკაურმა “ზღაპარში მოხვედრილი ბიჭის ამბავი“ რისკის ფასად გამოსცა. იმჟამინდელი პოლიტიკური ატმოსფეროდან გამომდინარე რუსებმა ნაწარმოებს პოლიტიკური პამფლეტი უწოდეს და თარგმანზე უარი განაცხადეს. თუმცა, შორს რომ არ წავიდეთ, წიგნი სათანადოდ არც ქართველმა მკითხველმა მიიღო და გაითავისა.
ლევან ბოლქვაძის მწერლური ბედი გამონაკლისი როდია. პოლიტიკური შეხედულებების გამო არაერთი ავტორი ყოფილა მიჩქმალული. საბავშვო მწერლებიდან ჯანი როდარის მაგალითიც გამოდგება: კომუნისტური მსოფლმხედველობის გამო მას იტალიაში არ აღიარებდნენ, მაშინ როდესაც, როდარის ზღაპრები საბჭოთა კავშირის ლამის ყველა რესპუბლიკაში გადათარგმნეს, მისი ნაწარმოებების მიხედვით ანიმაციურ თუ მხატვრულ ფილმებს იღებდნენ, სპექტაკლებს დგამდნენ. თუმცა, დრომ დამოკიდებულებები შეცვალა, ჩიპოლინო, ჯელსომინო თუ სხვა მსოფლიოს ნებისმიერი ბავშვისთვის საყვარელ გმირებად იქცა. დღეს, დიდი თუ პატარა ჯანი როდარის ზღაპრებს რომ კითხულობს, მწერლის პოლიტიკური წარსული სულაც არ ანაღვლებს.
ვფიქრობ, დროა ქართული საბავშვო ლიტერატურის ისტორიაში ლევან ბოლქვაძის ერთადერთ წიგნსაც მივუჩინოთ საკადრისი ადგილი, მითუმეტეს, რომ თანამედროვე მოზარდს ამ ნაწარმოების გასაგებად, სულაც არ დასჭირდება ზედმეტი ახსნა-განმარტება, იმის გარკვევა, როგორ ცხოვრობდა ხალხი საბჭოთა კავშირში. XXI საუკუნის ახალგაზრდა მკითხველი ყველაფერს მშვენივრად მიხვდება, ვნაიდან ნაწარმოები დღესაც რელევანტური, ადვილად გასაგები და გამაფრთხილებელია. გამაფრთხილებელია, ვინაიდან მასში აღწერილი მეფე ჩიგიდის სამეფო, სადაც დრო მეფეს დაუტყვევებია, სინამდვილეში ავტორიტარული რეჟიმის ნათელი მაგალითია.
თემები წიგნში და წიგნის გარშემო
როგორი გაუცხოვებულიც არ უნდა იყოს მოზარდი წიგნთან, ერთ მშვენიერ დღეს უსათუოდ დაუბრუნდება, ვინაიდა “კი არ დაკარგულა, გზა აბნევია“ (კვლავ პენაკისეულ ოპტიმიზმს ვიშველიებ). გზების მაჩვენებლებად კი ჩვენ ვიქცეთ, წინა პლანზე წამოვწიოთ მათთვის საინტერესო თემები, რომელთა მოძებნა ლევან ბლქვაძესთან ნამდვილად არ გაჭირდება. ამ ხერხით ახალგაზრდებს იოალდ მოვახვედრებთ “ზღაპარში“ და იმასაც მივახვედრებთ რისი თქმა სურდა ავტორს, ნახევარი საუკუნის შემდეგაც თანადროული რომ დარჩა.
ორიგინალური პარალელების გავლება შეგვიძლია ჯორჯ ორუელის ცნობილ წიგნთან “1984“ (მოზარდებს წაკითხული თუ არ აქვთ, ინტერესს გავუღვივებთ და ორ კურდღელსაც დავიჭერთ). გავიხსენოთ იქ აღწერილი იერარქიული რეჟიმი, ფიზიკურ და სულიერ მონობაზე დაფუძნებულ წყობა, მასობრივი შიშის თესვა, გაუტანლობა, დასმენები, თავისუფალი აზროვნების უარყოფა, ტვინიდან “ფანტაზიის ცენტრის“ მოსპობის მცდელობა. ორუელისეული ოკეანიასა და ლევან ბოლქვაძისეულ მეფე ჩიგიდის ქვეყანაში მუდმივად მტრებს დაეძებენ, მოქალაქეების პირადი ცხოვრება კი სრული კონტროლის ქვეშ მოუქცევიათ.
დილაობით ადამიანებმა არ იციან მეფე ჩიგიდი რა ამინდს გამოაცხადებს და გარეთ გამოსასვლელად ტანსაცმელს ვერ არჩევენ. თუ გამოცხადდა ზამთარიაო, მზით გაჩახჩახებული დღეც რომ იყოს, ბუხრებს ანთებენ, ქურქებში ეწყობიან, ციგურებით სრიალებენ, გუნდაობენ, სახურავებს თოვლავენ, გზებზე ნაცარს ყრიან, იმასაც კი ყვებიან, რომელიღაც უბანში ლოლუა მოწყდა, მეფის ერთგულ ქალს დაეცა, იქვე გაათავა და მეფემ მისი სახელმწიფო ხარჯზე დაკრძალვა ბრძანაო. ჯანიანი, ბიჭები დაძრწიან და ამოწმებენ, ეჭვი ხომ არავის ეპარება ეზოში თოვლი რომ დევს.
ციხე, მიუხედავად იმისა, რომ მას “ოქროს გალია“ ჰქვია, არავის იზიდავს, ამიტომ მთელი ქლაქი ერთმანეთს ეჯიბრება ვინ უფრო მოიგიჟიანებს თავს. “რაც უფრო მეტ უაზრობას სთხოვენ ხალხს, მით უფრო მეტი ხალისითა და გატაცებით ასრულებს ყველა მოძალადის სურვილს,“ – დასძენს ლევან ბოლქვაძე. ამ სიტყვების არსი მას ხომ მშვენივრად ესმოდა, იცოდა “ოქროს გალიაში“ რატომ სვამდნენ ადამიანებს. იცოდა და ჭაბუკას თავგადასავალს ზღაპრულად ამგვანებდა სინამდვილეს.
წიგნში კომიზმით დატვირთული უამრავი პასაჟია, თუნდაც ის ფაქტი რად ღირს, რომ სახელმწიფოში ორგვარი კანონი ჰქონდათ: ურღვევი და მეორე. სასახლის “სიკეთის დეტექტორის“ ისარი ნულს თუ გაუთანაბრდებოდა, ობლებს მოაგროვებდნენ, დააპურებდნენ და როგორც კი ისარი ერთი ერთეულით აიწევდა, კინწისკვრით ყრიდნენ. საყოველთაო განუკითხაობას ისიც ემატებოდა, რომ “დიდი მათემატიკოსი“ პირველი მინისტრი ცდილობდა ყველაფერი ფორმულებით აეხსნა: “დაწინაურებას ახარისხებას ეძახდა, დამცრობას ფესვის ამოღებას, თუ ვინმე შაეავიწრვებდა იტყოდა შევკვეცოთო, ადამიანი სახელმწიფო ინტერესებს თუ შეეწირებოდა – ნულამდე დავიყვანეო.“
ავტორიტალური რეჟიმისთვის დამახასიათებელი დამოკიდებულებაა განსხვავებულად მოაზროვნეებისადმიც: მეფე ჩიგიდი ამჩნევდა, რომ კომპოტინი ყველ მის მინისტრზე ჭკვიანი იყო, ამიტომ ბრძანა გიჟად გამოაცხადეთო, თუმცა, ბოლომდე არ გასწირა, სასახლეშივე გაუხსნა “სიკეთოლოგიის ლაბორატორია“ და პენსიაც დაუნიშნა. ამ შემთხვევაში პარალელი გურამ დოჩანაშვილის “სამოსელ პირველთან“ შეგვიძლია გავავლოთ: ტანხვლიკიანი მარშალი ედმონდო ბეტანკური სამწვანეთის ბინადრებზე ამბობს: “მაგათ მე მგონი, ერთმანეთიც არ სძულთ და ეგ ვერაა კარგი ამბავი!.. უნდა დავქსაქსოთ! არა-დააა ძალით უხერხულია… ტყე გავუჩეხოთ… მერე კი ვიღას ენდომება ხრიოკი სამშობლო და გადაგვარდებიანო!“ ტბიანი სოფლების მკვიდრ მოსახლეობას, ცასა და მცენარეებს რომ იკვლევენ, “მზრუნველი“ მარშალი საუკეთესო მზარეულებს, ცხარე სანელებლებით შეკმაზული ღორის ხორცით კვებას და ღვინით თრობას გამოუწერს “ცისა და ქვეყნის გაგების სურვილი ძღომის სურვილად რომ გადაექცეთ და გაბედულება დაკარგონ.“
ტექსტის მაღალმხატვრული ღირებულება განსაკუთრებულ აღნიშვნას იმსახურებს. შთამბეჭდავია გლიცინიის დაბრუნების მომენტი, როდესაც მცენარეს სასახლის აივანზე ცხოვრება და იქ გამეფებული უსამართლობის ატანა აღარ შეუძლია, გარბის, ჭიშკარს ევლება, მაგრამ იჭერენ და პირვანდელ ადგილზე ძალით აბამენ. ექსპრესიული რიტუალებით დატვირთულია ყვავილების დატირება: ტიტებს, მიხაკებს, ნარგიზებს, გიაცინტებს ძვირფას ტახტრევანზე ასვენებენ, სასახლის გალავნის ჭიშკრიდან გამხმარი ხეები და ბუჩქები ურმებით გამოაქვთ, საყვარელ ყვავილებს პრინცესა ძვირფას ქოთნებში ასვენებს და თავის სარკმელთან, ბაღში მარხავს.
მხატვრული ხერხებითა და ირონიული ქვეტექსტებით გამორჩეული თავია “მშვიდი ქალაქი.“ იქაური ცხოვრების წესი “მეცნიერულად გამართლებული“ და სანიმუშოა სხვა ქვეყნებისთვის, თუმცა, სინანულს იწვევს ოთახის ფინიებივით გაწრთვნილი, ეშვებდაცლილი გარეული ცხოველები, კეთილი ბებიების თანამდებობა, თმის ფერის მიხედვით შექმნილი ოჯახები და რადიკალიზმის სხვა მავნე შედეგები.
დარწმუნებული ვარ, გამოგონილ ქალაქებში მოგზაურობა მოსწავლეებს “აღმოჩენებისთვის“ განაწყობს, არაერთ საინტერესო თემას წამოწევენ და პარალელებს არა მხოლოდ სხვა წიგნებთან, ისტორიასთანაც გაავლებენ.
მიუხედავად იმსა, რომ „ზღაპარში მოხვედრილი ბიჭის ამბიდან“ მრავალი პასაჟი მოვიყვანე, არითმეტიკულად რომ წარმოიდგინოთ, ზღაპრის მხოლოდ ერთი მეთექვსმეტედი გიამბეთ. წიგნში უამრავ საინტერესო პერსონაჟს შეხვდებით, აღარაფერს ვამბობ სულკატიანების უბანზე, მენაცვალეს ყოვლისგამძლე კუჭზე, ბარონესა ცუკერტორტის ტიტულებზე, ჯამბაზ ვინის სატირულ სიმღერებზე, კოდურ სიტყვებზე, გულებსა თუ სახლებს შორის გაბმულ სასიყვარულო და სახიფათო თოკებზე.
მთავარი გმირი – შენელებული მოქმედების ნაღმი
ბოლოს კი მთავარ გმირზეც მოგახსენებთ: წიგნის ყდიდანვე მოჩანს კითხვა რომ უყვარს, წიგნების გარემოცვაში ცხოვრობს და როგორც აღმოჩნდება, წიგნის გამო მეგობრებთან თამაშსაც კი თმობს ხოლმე. მას შემდეგ, როდესაც მასწავლებლები მოსწავლეებთან ერთად აღმოვაჩენთ როგორ სიმამაცეს, ერთგულებასა და სიყვარულს გამოიჩენს ჭაბუკა, როდესაც დავრწმუნდებით, რომ მთავარი გმირი მისაბაძი და ამავე დროს თანამედროვე ბიჭია, კარგი საშუალება გვეძლევა ყურადღება გავამახვილოთ მის უმთავრეს ღირსებაზე – კითხვა რომ უყვარს!!!
საბავშვო თუ საყმაწვილო ლიტერატურაში მრავლად გვხვდება მსგავსი გმირები, უამრავი დადებითი თვისებით აღჭირვილები და ამავე დროს წიგნიერები. ეს ერთგვარი ნელი მოქმედების ნაღმია, მწერალი საკუთარ აბზაცებში შეგნებულად რომ დებს. მისი აფეთქება კი მხოლოდ ერთ მიზანს ემსახურება – პროპაგანდა გაუწიოს კითხვას, დაარწმუნოს უმცროსი თაობა, რომ ნაკითხი ადამიანები ყოველთვის შეძლებენ უწიგნური ადამიანების მართვასა და ლოგიკური დასკვნების გამოტანას.
