ხუთშაბათი, მარტი 28, 2024
28 მარტი, ხუთშაბათი, 2024

ქართული ენის გაკვეთილები: ზმნისწინი

თუ ქართული ენისა და ლიტერატურის სახელმძღვანელოებს გადაშლით, შესაძლოა გაგიჭირდეთ მთელ წიგნში მიმობნეული გრამატიკული საკითხების თავმოყრა. გრამატიკის კარგად სწავლებაზე ორიენტირება მოითხოვს დამატებით რესურსს, დროსა და ენერგიას, რომლებიც უმეტესად ტექსტში მოცემული სავალდებულო მხატვრული ტექსტების სიღრმისეულ სწავლებაზე იხარჯება.

ქართული ენისა და ლიტერატურის ერთ-ერთი სახელმძღვანელოს ავტორის, ავთანდილ არაბულის თქმით, ქართული ენა არ არის მხოლოდ გრამატიკა. გრამატიკა ენის სისტემის აღწერის მხოლოდ ნაწილია და ის ბავშვს დაბადებიდან ეძლევა. გრამატიკა ყველაზე მცირე პრობლემაა ენობრივ კომპეტენციაში. აი, ლექსიკური მარაგის სიღარიბესა და დაუხვეწავ ზეპირმეტყველებაზე წუხილი ნამდვილად გვმართებს.

ჩვენს წიგნებში პარაგრაფებად გაბნეულ ენობრივ ამოცანებს სპეციალისტები პრაქტიკულ გრამატიკას უწოდებენ. ის მიზნად ისახავს სწავლებას ენობრივ მასალაზე დაკვირვების გზით. უნდა ითქვას, რომ ამ სიახლის მიღება გამოცდილ კადრებს უფრო უჭირთ, რადგან მასწავლებლის პროფესია მაინც რუტინულია და წლების განმავლობაში შემუშავებულ მიდგომებს ძნელად ელევა ადამიანი, თუმცა არსებობენ „ექსპერიმენტატორებიც“, რომლებსაც შესაძლოა ენის თეორიული ნაწილი ალილუიასავით გაზეპირებული არ ჰქონდეთ, მაგრამ გრძნობდნენ ენობრივ ნორმებს, შეეძლოთ მათზე დაკვირვება და ამ პროცესში მოსწავლეების სათანადოდ ჩართვაც.

დღევანდელი სასკოლო სახელმძღვანელოები პრაქტიკული გრამატიკის კურსს მიჰყვება. დაწყებითი საფეხურის გრამატიკული მასალა მოიცავს ფრაზეოლოგიას, ფონეტიკას, სიტყვების ფორმაცვალებასა და სიტყვათშეხამებას, რაც, თავის მხრივ, მშობლიური ენის პირად გამოცდილებაზე დაყრდნობით სწავლების მეთოდს ეფუძნება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ქართული გრამატიკის მასწავლებლად ლიტერატურა გვევლინება – მწერლისეული ლექსიკა მოსწავლის ლექსიკონის გამდიდრებაზე ზრუნავს, თანაც უშუალოდ მოქმედების ეპიცენტრში – მხატვრულ ტექსტში – გვაძლევს სიტყვის მართლწერასა და ფორმაცვალებაზე დაკვირვების საშუალებას. გრამატიკულ-ენობრივი ნორმების დაცვით შესრულებული ნამუშევარი კი შესანიშნავ თვალსაჩინოებას წარმოადგენს. მაგალითად ავიღოთ „ნეკერჩხლის ღუდღუდა ფოთოლი“ – მოსწავლე მხოლოდ ლექსიკონს კი არ იმდიდრებს უცნობი სიტყვით, არამედ წარმოსახვაში ქმნის სიტყვის ვიზუალურ ხატსაც (ნეკერჩხლის ფოთოლი შემოდგომაზე წითლდება, ე.ი. სიტყვა „ღუდღუდა“ ნეკერჩხლის ფოთოლივით წითელს ნიშნავს). ამგვარად, სიტყვები მნიშვნელობასთან ერთად ფორმას, ფერსა და სხვადასხვა თვისებასაც იძენს.

მხატვრული ტექსტების დახმარებით ფრაზეოლოგიზმების/ იდიომური გამონათქვამების გამოყენებასაც ვეჩვევით. მათზე დაკვირვებისა და მათი გაშიფვრის უნარის განვითარება მოსწავლის ენობრივ კომპეტენციას ერთმნიშვნელოვნად ამაღლებს.

ენა ცოცხალი ორგანიზმია, ის ეპოქიდან ეპოქამდე იცვლება. ხანდახან ზედმეტი გამარტივება ენას აღარიბებს. ამიტომაც მიმაჩნია აუცილებლად, ხშირად მივუბრუნდეთ გასული საუკუნეების ლიტერატურულ საგანძურს. თანამედროვე მოზარდების უმეტესობის სასაუბრო ლექსიკა შემაშფოთებლად მწირია. ისინი ინტერნეტსივრცეში განთავსებული „პოსტების“ ენით გვესაუბრებიან და თხზულებებსაც ამავე ფორმატში წერენ.

ქართული ენისა და ლიტერატურის ინტეგრირებულ სწავლებას თავისი დადებითი და უარყოფითი მხარეები აქვს. კარგია, რომ გრამატიკული საკითხები მხატვრულ ტექსტს ერწყმის და მეტიც – ტექსტს დასაკვირვებელ მასალად იყენებს, თუმცა სწავლების მაღალ საფეხურზე ლიტერატურული მასალის გაზრდამ ენობრივ-გრამატიკული მასალის შემცირება გამოიწვია. აღსანიშნავია მოსწავლეთა რაოდენობა და დროის სიმცირეც, რაც შეუძლებელს ხდის ერთი გაკვეთილის განმავლობაში მოსწავლის შემოწმებას და იმავდროულად – ლიტერატურული და ენობრივი მასალის ახსნას.

დაწყებით საფეხურზე ენობრივ კომპეტენციებზე მუშაობას ძალზე მცირე დრო ეთმობა, თუმცა პრაქტიკული გრამატიკის მეთოდები ამ საფეხურზე განსაკუთრებით ამართლებს. პატარები პირად გამოცდილებაზე დაყრდნობით აკვირდებიან სიტყვას, მის ადგილს სამეტყველო სიტუაციებში, სიტყვების დამეგობრება-შეერთებას და ა.შ.

ზმნა გრამატიკის, ასე ვთქვათ, ყველაზე მსუყე ნაწილია, თუმცა დაწყებით საფეხურზე მისი სწავლა ფაქტობრივად არ სცდება მოქმედების მიმართულებას, ზმნის ცვალებადობაზე დაკვირვებას, სხვადასხვა დროსა და პირში მის ჩასმას.

წარმოიდგინეთ, რომ შედიხართ მესამე ან მეოთხე კლასში და თქვენი გაკვეთილის თემა ზმნისწინია. პირადად მე პირველივე მცდელობის დროს მივხვდი, რომ დაფაზე ჩამოწერილი თავსართების დასწავლა მხოლოდ დროებით შედეგს გამოიღებდა, ამიტომ მოსწავლეთა ნაწილი ე.წ. მხარნაქცევ ზმნებად ვაქციე, ნაწილს კი მათთვის გეზის შეცვლა დავავალე. „ზმნისწინები“ გზააბნეულ მოქმედებებს მიმართულებას უცვლიდნენ. მოსწავლეები ხან ერთი „ნაპირიდან“ მეორეზე გადახტნენ, ხან კი მაგიდის ქვეშ შეძვრნენ-გამოძვრნენ… ასე გამოიკვეთა ზმნისწინის მთავარი დანიშნულება – მიმართულების მართვა.

  • ზევიდან ქვევით: და/ჩა (და/ჩა – ვარდა; და/ჩა-ხტა, და/ჩა-ენარხცა, და/ჩა -ასხა…)
  • ქვევიდან ზევით: ა/ამო (ა/ამო-ვიდა, ა/ამო-ვარდა, ა/ამო-ვიდა, ა/ამო-იყვანა…)
  • გარედან შიგნით: შე/შემო (შე/შემო-ვიდა, შე/შემო-ვარდა, შე/შემო-იარა…)
  • შიგნიდან გარეთ: გა/გამო (გა/გამო-ვიდა, გა/გამო-იხედა, გა/გამო-ვიდა…)

მოსწავლეებმა ისიც დაიმახსოვრეს, რომ ზმნისწინი მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვის ნაწილია და ის სიტყვის თავში უნდა ვეძებოთ.

აქტივობის დასასრულს მოქმედების დაწყებისა და გაგრძელების ადგილის გარკვევა აღარავის უჭირდა.

მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვების თავსართების გამოყოფითა და მათზე დაკვირვებით მოსწავლეებმა ზმნისწინების კლასიფიკაციაც შეძლეს. გაირკვა, რომ ზმნისწინი ორი ტიპისაა – მარტივი და რთული, ამასთან, რთული ზმნისწინები მარტივებზე „მო“-ს დართვით მიიღება (ა-მო, ჩა-მო, შე-მო, გა-მო, წა-მო, გად-მო…)

ამის შემდეგ დაფაზე არეულად ჩამოვწერე ზმნები, რომლებიც საერთოდ არ დაირთავს ზმნისწინს (უყვარს, აქვს, ჰყავს და სხვ.), მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვები, რომლებიც ზმნისწინის გარეშე არ გამოიყენება (მოდის, გავიგე, გადაფრინდა და სხვ.) და ზმნები, რომლებიც ზმნისწინითაც და მის გარეშეც გვხვდება. მათი საერთო ნიშნებით დაჯგუფების შემდეგ მოსწავლეები თავადვე მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ არსებობს:

  • ზმნები, რომლებიც საერთოდ არ დაირთავს ზმნისწინს;
  • ზმნები, რომლებიც უზმნისწინოდ არ გამოიყენება;
  • ზმნები, რომლებსაც შეუძლია, ზმნისწინი დაირთოს ან არ დაირთოს.

ვფიქრობ, მოსწავლეებს აუცილებლად დააინტერესებთ ზმნის ქცევის კვლევაც, რადგან თავსართები, მოქმედების მიმართულებასთან ერთად, დროზეც მოქმედებს. ზოგი ზმნისწინი მოქმედების დასრულებაზე მიუთითებს, ზოგი კი მოქმედების პროცესს აღწერს.

დაფაზე ჩამოვწერთ ზმნის წყვილებს, მაგალითად:

ვხატავ / დავხატე

ვდებ / დავდე

ვამზადებ / გავამზადე

პირველ მწკრივში ჩამოთვლილი მოქმედებები დაუსრულებელია, მეორეში – დასრულებული, შესაბამისად, მოქმედება სხვადასხვა დროში მიმდინარეობს. შეგვიძლია, ზმნები ერთმანეთში ავურიოთ და მოსწავლეებს მათი საერთო მახასიათებლების მიხედვით დალაგება ვთხოვოთ, მერე კი სიტყვის შინაარსზე დაკვირვების საშუალებაც მივცეთ.

ზმნისწინი აწმყოს ფორმებისგან მომავალ დროსაც აწარმოებს, მაგალითად:

ხატავს –> დახატავს

შლის –> წაშლის

წერს –> დაწერს

ზმნისწინს სიტყვის მნიშვნელობის შეცვლაც შეუძლია, მაგალითად:

მო-იგო (თამაში) –> გა-იგო (ამბავი)

ჩა-აგო (ხმალი ქარქაშში) –> წა-აგო (თამაში) –> და-აგო (ლოგინი)

მიმაჩნია, რომ წარმოდგენა, თითქოს გრამატიკის გაკვეთილები აუცილებლად რთული და მოსაწყენი უნდა იყოს, ნელ-ნელა აუცილებლად შეიცვლება, თუ ენობრივ მასალას სახალისო აქტივობებით და ნოვაციური მიდგომებით გავამდიდრებთ.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი