თანამედროვე ტიპის ეკონომიკის განვითარებას თან სდევს გარემოს დაბიძურება და კლიმატის ცვლილება (გლობალური დათბობა). კლიმატის ცვლილება დედამიწის ატმოსფეროს მიწისპირა ფენისა და მსოფლიო ოკეანის საშუალო წლიური ტემპერატურის სწრაფი ზრდის პროცესია. ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურა დედამიწის ზედაპირზე ბოლო საუკუნის განმავლობაში 0.74 ± 0.18°C-ით გაიზარდა. კლიმატის ცვლილების სამთავრობათაშორისო ჯგუფის ექსპერტთა IPCC-ის (Intergovernmental Panel on Climate Change, https://www.ipcc.ch) დასკვნით, დედამიწის ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის ზრდა მე-20 საუკუნის შუა წლებიდან, სავარაუდოდ, განპირობებულია ანთროპოგენური ანუ ადამიანის საქმიანობის შედეგად წარმოქმნილი სათბურის აირების კონცენტრაციის ზრდით, რის შედეგადაც ძლიერდება ატმოსფეროს სათბურის ეფექტი, რაც დედამიწის ქერქისა და ქვემო ატმოსფეროს გახურებას იწვევს. ამავე ორგანიზაციის მოსაზრებით, 21-ე საუკუნეში მოსალოდნელია დედამიწის ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის შემდგომი ზრდა 1,1-6,4°C-ით. სათბური აირების კონცენტრაციის ზრდის შეჩერების შემთხვევაშიც კი ეს დათბობა კიდევ ათას წელს გაგრძელდება. მხოლოდ ამის შემდეგ არის მოსალოდნელი წონასწორობის აღდგენა და საშუალო ტემპერატურის დასტაბილურება.
ატმოსფეროს საშუალო ტემპერატურის ზრდა გამოიწვევს ზღვის დონის აწევას. გაიზრდება კატასტროფული კლიმატური მოვლენების სიხშირე და სიმძლავრე, შეიცვლება ნალექების რაოდენობა და განაწილება. შეიცვლება აგრეთვე სოფლის მეურნეობის მოსავლიანობა, შემცირდება მყინვარები, გადაშენდება ცოცხალი ორგანიზმების ზოგიერთი სახეობა, გაიზრდება დაავადებათა რიცხვი.
საერთაშორისო ორგანიზაცია Global Humanitarian Forum-მა (https://www.ghf-ge.org/) გამოაქვეყნა დასკვნა, რომელშიც გლობალური დათბობის მსხვერპლთა ზუსტი რაოდენობაა დასახელებული. ამის შესახებ „New Scientist”-ი წერს. მკვლევართა მონაცემებით, ამჟამად გლობალური დათბობის გამო მსოფლიოში ყოველწლიურად დაახლოებით 300 ათასი ადამიანი იღუპება. საქმე ის არის, რომ კლიმატის ცვლა იწვევს ისეთი ბუნებრივი სტიქიური მოვლენების გახშირებას, როგორებიცაა გვალვა და წყალდიდობა. გარდა ამისა, ცვალებადი კლიმატი გავლენას ახდენს განვითარებული ქვეყნების სოფლის მეურნეობაზეც, რასაც შიმშილობამდე მივყავართ. Global Humanitarian Forum-ის მონაცემებით, სიკვდილიანობის დიდი წილი (90%) განვითარებულ ქვეყნებზე მოდის. მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ 2030 წლისთვის დათბობის მსხვერპლთა რაოდენობა ყოველწლიურად 500 ათასამდე გაიზრდება.
ჯერჯერობით უცნობია, დედამიწის რომელი რეგიონი დაზარალდება უფრო მეტად ამ ცვლილებების შედეგად, ამიტომ 1992 წელს რიო-დე-ჟანეიროში, გაერთიანებული ერების ორგანიზაციის კონფერენციაზე „გარემო და განვითარება”, მსოფლიოს 156 სახელმწიფოს მეთაურმა ხელი მოაწერა გაეროს ჩარჩო ხელშეკრულებას კლიმატის ცვლილების შესახებ, რომლის მიზანი იყო ადამიანისთვის სახიფათო კლიმატის ცვლილების, გლობალური დათბობის, საწინააღმდეგო ზომებისა და ღონისძიებების შემუშავება. მოგვიანებით ამ კონვენციას მსოფლიოს პრაქტიკულად ყველა ქვეყანა შეუერთდა.
გაეროს კონვენცია კლიმატის ცვლილების შესახებ საერთაშორისო ხელშეკრულებაა, რომლის მიზანია ატმოსფეროში სათბურის აირების კონცენტრაციის ზრდისა და ამით გამოწვეული გლობალური დათბობის შეჩერება.
ხელშეკრულების საწყისი ვარიანტი, ე.წ. ჩარჩო კონვენცია, სათბური აირების გაფრქვევის კონკრეტულ ზღვრებს არ ადგენს. ასეთი ზღვრები დგინდება ქვეხელშეკრულებებით, ე.წ. ოქმებით (პროტოკოლებით). კიოტოს ოქმი მიღებულ იქნა იაპონიის ქალაქ კიოტოში 1997 წლის 11 დეკემბერს და ძალაში შევიდა 2005 წლის 16 თებერვალს. ოქმის განხორციელების დეტალური წესები დადგენილ იქნა 2001 წელს მაროკოში, კლიმატის ცვლილების მხარეთა კონფერენციის მე-7 სესიაზე და ცნობილია მარაკეშის შეთანხმების სახელით. კიოტოს ოქმს საქართველო 1999 წლის ივნისში შეუერთდა.
კიოტოს ოქმი გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის (UNFCCC) ფარგლებში დადებული დამატებითი საერთაშორისო შეთანხმებაა. ოქმის მიზანია ატმოსფეროში სათბურის აირების კონცენტრაციის დასტაბილურება ისეთ დონეზე, რომელიც დედამიწის კლიმატისთვის საშიში არ იქნება. კონვენციისგან განსხვავებით, კიოტოს ოქმი ქვეყნებისთვის სათბურის აირების ატმოსფეროში გაფრქვევის კონკრეტულ (თითოეული ქვეყნისთვის – განსხვავებულ) ზღვრებს (ლიმიტებს, კვოტებს) ადგენს. ქვეყნებს ეძლევათ უფლება, გაფრქვევათა შემცირების ნაწილი სხვა ქვეყნის ტერიტორიაზე შეასრულონ, ანუ, ფაქტობრივად, კვოტებით ივაჭრონ. კიოტოს ოქმის მთავარი თავისებურება ის არის, რომ ოქმი ადგენს ინდუსტრიალიზებული ქვეყნებისთვის სათბურის აირების შემცირების სავალდებულო მიზნებს. ეს გამოიხატება 2008-2012 წლებისთვის ემისიების საშუალოდ 5%-ით შემცირებით 1990 წლის დონესთან შედარებით.
კიოტოს ოქმი ბუნებრივ გარემოსთან მიმართებით ერთადერთი რეალურად მოქმედი მექანიზმია, ჩარჩო დოკუმენტია იმ ღონისძიებებისთვის, რომლებიც მიმართულია ატმოსფეროში ადამიანის მოქმედების შედეგად მოხვედრილი ნახშირორჟანგის მოცულობის სტაბილიზაციისა და შემცირებისკენ. ამ ხელშეკრულების ფარგლებში ყველაზე დიდი ვალდებულება, 2008-2012 წლებისთვის განსაზღვრული პროცენტით შეამცირონ სათბურის აირთა ემისია 1990 წლის დონესთან შედარებით, იკისრეს ევროგაერთიანებამ (8%), აშშ-მ (7%) და იაპონიამ (6%). რუსეთმა, უკრაინამ და ახალმა ზელანდიამ იკისრეს ვალდებულება, მოახდინონ ემისიების სტაბილიზაცია 1990 წლის დონეზე. საბოლოო ჯამში, ამ ოქმის რეალიზაციის შედეგად ნახშირორჟანგის ემისია სულ 5%-ით უნდა შემცირდეს. ეს ვალდებულებები საერთოდ არ ეხება განვითარებად ქვეყნებს, მათ შორის – ჩინეთს, რომელიც აშშ-ის შემდეგ ნახშირორჟანგის ყველაზე დიდი მწარმოებელია დედამიწაზე და ინდოეთს, რომელიც მას დიდად არ ჩამორჩება. საბოლოო ჯამში, ეს ორი ქვეყანა, როგორც ჩანს, მრავალჯერ გადაჭარბებს ნახშირორჟანგის ემისიის იმ შემცირებას, რომელსაც განვითარებული ქვეყნები დიდი ჯაფის შედეგად მიაღწევენ.
კიოტოს ოქმის ხელისმომწერი ქვეყნები 2011 წლის დეკემბრის მდგომარეობით
– ქვეყნები, რომლებმაც ხელი მოაწერეს ოქმს და ამავე დროს მოახდინეს მისი რატიფიკაცია
– ქვეყნები, რომლებიც შევიდნენ 1-ელ და მე-2 დანართებში
– ქვეყნები, რომლებმაც ხელი მოაწერეს ოქმს, მაგრამ არ მოუხდენიათ მისი რატიფიკაცია
– ქვეყნები, რომელთაც ჯერ არ მიუღიათ ოქმზე ხელის მოწერისა და მისი რატიფიცირების გადაწყვეტილება
– ქვეყნები, რომლებიც გავიდნენ კონვენციიდან
კიოტოს ოქმი ემისიების გლობალური შემცირებისკენ გადადგმული პირველი მნიშვნელოვანი ნაბიჯია და უზრუნველყოფს არსებით სტრუქტურას კლიმატის ცვლილებასთან დაკავშირებული სამომავლო საერთაშორისო ხელშეკრულებებისთვის.
იმის აღიარებით, რომ სათბურის აირების არსებულ მაღალ დონეებზე უმთავრესად პასუხისმგებელნი არიან განვითარებული ქვეყნები 150-წლიანი აქტიური სამრეწველო საქმიანობის გამო, ოქმი მათ „საერთო, მაგრამ დიფერენცირებული პასუხისმგებლობის პრინციპიდან” გამომდინარე ვალდებულებებს აკისრებს.
ზოგიერთ მკვლევარს მიაჩნია, რომ კიოტოს ოქმის ზედმიწევნით შესრულების შემთხვევაშიც კი არ არსებობს გარანტია, რომ ტემპერატურის ზრდის ტემპი შესამჩნევად შენელდება, ამიტომ მრავალი კრიტიკოსი და მწვანეთა მოძრაობის ლიდერი ეჭვქვეშ აყენებს ოქმის მნიშვნელობას, თუ მას გამონაბოლქვების უფრო მნიშვნელოვანი შემდგომი შემცირება არ მოჰყვა.
ოქმის მომხრეები აღნიშნავენ, რომ ეს მხოლოდ პირველი ნაბიჯია და რომ UNFCCC-ის მოთხოვნები მომავალშიც გადაიხედება, როცა უკვე აშკარა იქნება ამ შეთანხმების პირველი შედეგები. საქართველოს გარემოსა და ბუნებრივი რესურსების დაცვის სამინისტროს ჰიდრომეტეოროლოგიური და კლიმატის ცვლილების სამმართველოს უფროსის გიორგი ლაზრიევის აზრით, საქართველოში კლიმატის ცვლილების ყველაზე ნეგატიური ზემოქმედება გამოვლინდება შავი ზღვის სანაპირო ზოლში ხმელეთის დატბორვითა და მტკნარი წყლის დაბინძურებით.
კლიმატის ცვლილების ყველაზე უარყოფითი შედეგი აღმოსავლეთ საქართველოში ტემპერატურის ზრდა და გვალვიანობის ინტენსივობის მატება იქნება. ამას დაემატება ჰაერის ტემპერატურის მაღალ მნიშვნელობათა გახშირება (განსაკუთრებით – მარცვლოვანი კულტურების მომყვან რაიონებში), რაც საგრძნობლად დასცემს მოსავლიანობას. ასევე მოსალოდნელია ვაზის კულტურის მოსავლიანობის შემცირება კახეთის რაიონებში. გახშირდება და უფრო ინტენსიური გახდება საშიში ჰიდრომეტეოლოგიური მოვლენები – გვალვები და წაყლდიდობები.
