გლობალური საკითხების გააზრება მოითხოვს გეოგრაფიულ აზროვნებასა და ქმედებას. ეს გულისხმობს არა მხოლოდ ფაქტების ცოდნას, არამედ კრიტიკულ და ანალიტიკურ აზროვნებასაც, რაც ჩვენი რთული სამყაროს სრულფასოვან აღქმაში გვეხმარება.
გეოგრაფიული აზროვნების ოთხი კონცეფცია – სივრცითი მნიშვნელობა, კანონზომიერებები და ტენდენციები, ურთიერთკავშირები და გეოგრაფიული პერსპექტივა – წარმოადგენს საფუძველს, რომელსაც გლობალური საკითხების გასაგებად ვიყენებთ.
სივრცითი მნიშვნელობა (Spatial Significance)
გეოგრაფები სივრცითი მნიშვნელობის კონცეფციას იყენებენ ადგილის ან რეგიონის მნიშვნელობის დასადგენად.
ამ კონცეფციის მეშვეობით ვიკვლევთ კავშირს გეოგრაფიულ მდებარეობასა და ადგილის ფიზიკურ მახასიათებლებს შორის. ვაანალიზებთ ურთიერთობებს, რომლებიც ადამიანსა და ბუნებრივ გარემოს შორის არსებობს; ვადგენთ, რომ ერთსა და იმავე ტერიტორიას ადამიანებისთვის, ცხოველებისა და მცენარეებისთვის შესაძლოა სხვადასხვა მნიშვნელობა ჰქონდეს.
ამ კონცეფციის გამოყენებისას ვსვამთ კითხვებს:
. რას გვიჩვენებს მოსახლეობის განსახლების რუკა?
. როგორ შეიძლება, საკუთარმა უნიკალურობამ ადგილი ზოგისთვის მიმზიდველად, ზოგისთვის კი ნაკლებად მიმზიდველად აქციოს?
შეგვიძლია დედამიწის ზედაპირზე ადგილების მდებარეობის დადგენა ბუნებრივი და/ან ადამიანური მახასიათებლების საფუძველზე (რა/სად არის?), ტერიტორიის უნიკალური მახასიათებლების დადგენა (რატომ არის იქ?), ადამიანების, მცენარეების, ცხოველების, რესურსებისა და დედამიწის ფიზიკური პროცესების სივრცითი განაწილების მნიშვნელობის ანალიზი (რატომ მაინტერესებს?).
მაგალითები:
- თბილისი – საქართველოს დედაქალაქი – მდებარეობს სტრატეგიულად მნიშვნელოვან ადგილას, სადაც გადიოდა აბრეშუმის გზა. მისი მდებარეობა ხელს უწყობს როგორც პოლიტიკურ, ისე ეკონომიკურ კავშირებს კავკასიის რეგიონში.
- ამაზონის ტყე უნიკალური ადგილია მილიონობით სახეობისთვის, აფერხებს კლიმატის ცვლილებას ნახშირბადის შთანთქმით და სიცოცხლის წყაროა ადგილობრივი ტომებისთვის. მის გეოგრაფიულ მდებარეობასა და ბუნებრივ მახასიათებლებს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს პლანეტის ეკოლოგიური სტაბილურობისთვის.
კანონზომიერებები და ტენდენციები (Patterns and Trends)
გეოგრაფები იყენებენ კანონზომიერებებისა და ტენდენციების კონცეფციას იმ მახასიათებლების ამოსაცნობად, რომლებიც ერთმანეთს ჰგავს და განმეორებადია ბუნებრივ ან ადამიანურ გარემოში (კანონზომიერებები) ან რომლებიც დროთა განმავლობაში ერთი და იმავე მიმართულებით ვითარდება (ტენდენციები).
ეს მახასიათებლები შეიძლება იყოს სივრცითი, სოციალური, ეკონომიკური, ფიზიკური ან ეკოლოგიური. ჩვენ ვადგენთ კავშირებს მახასიათებლებს შორის კანონზომიერებათა აღმოსაჩენად, ვაანალიზებთ დროთა განმავლობაში ამ მახასიათებლების ცვალებადობას ტენდენციების გამოსავლენად.
ამ კონცეფციის გამოყენებისას ვსვამთ კითხვებს:
. რომელმა ფაქტორებმა გამოიწვია მოსახლეობის გადაადგილება რეგიონში?
. რომელმა ადგილებმა მიიზიდა ტურისტები? რატომ?
რა შეგვიძლია გავაკეთოთ ამ კონცეფციის გამოყენებით:
. ამოვიცნოთ მსგავსი და განმეორებადი მახასიათებლები ადგილებსა და რეგიონებს შორის (სად რა არის?)
. განვსაზღვროთ, მეორდება თუ არა ეს მახასიათებლები დროთა განმავლობაში (რა არის სად?)
. გავაანალიზოთ, რატომ ჰგავს ან მეორდება ეს მახასიათებლები (რატომ იქ?)
. განვსაზღვროთ, რატომ არის მნიშვნელოვანი მათი მსგავსება ან განმეორება (რატომ გვაინტერესებს?)
მაგალითები:
- საქართველოში ურბანიზაციის ტენდენცია – ბოლო ათწლეულებში მოსახლეობა უფრო მეტად გადადის ქალაქებში, განსაკუთრებით თბილისში. ეს ქმნის ურბანულ ზრდას, საცხოვრებელი ფართების დეფიციტს და ტრანსპორტის გადატვირთვას.
- ქალაქებში მიგრაციის ზრდა – ბოლო ათწლეულებში გაჩნდა ტენდენცია, რომ სულ უფრო მეტი ადამიანი გადადის სოფლებიდან ქალაქებში. ამ მიგრაციას თან ახლავს ურბანიზაცია, საცხოვრებლის დეფიციტი, ტრანსპორტის პრობლემები და სამსახურის ძიების ტენდენციები.
ურთიერთკავშირები (Interrelationships)
გეოგრაფები ურთიერთდაკავშირებულობის (Interrelationships) კონცეფციას იყენებენ იმისთვის, რომ შეისწავლონ კავშირები ბუნებრივ და ადამიანურ გარემოებებს შორის და მათ შიგნით. გარემოს ურთიერთდაკავშირებული ნაწილები ერთად მუშაობენ და ქმნიან ერთიან სისტემას. აუცილებელია, გავიგოთ ის ურთიერთობები, რომლებიც სისტემის შიგნით არსებობს, მერე კი კრიტიკულად განვიხილოთ სისტემებს შორის კავშირები, რათა დავადგინოთ, როგორ მოქმედებენ ისინი ერთმანეთზე.
ურთიერთკავშირების კონცეფციის გამოყენებისას ვსვამთ შემდეგ კითხვებს:
. როგორ უწყობს ხელს მიმდებარე სოფლის მეურნეობის მიწა ადგილობრივ საზოგადოებას და რა ზეწოლა შეიძლება მოახდინოს ამავე საზოგადოებამ ამ მიწაზე?
. რატომ არის აუცილებელი დედამიწის ფიზიკური პროცესების ცოდნა, რათა შევძლოთ პოტენციური საფრთხეების წინასწარ განჭვრეტა?
შეგვიძლია განვსაზღვროთ, სად ურთიერთქმედებენ ან უკავშირდებიან ერთმანეთს ადამიანური და/ან ბუნებრივი მახასიათებლები და პროცესები (რა არის სად?); განვსაზღვროთ, რა პროცესები განაპირობებს სისტემის შექმნას (რატომ იქ?); გავაანალიზოთ მოვლენის, პროცესის ან განვითარების გავლენა ბუნებრივ მახასიათებლებზე, ბუნებრივ პროცესებსა და სისტემის მეშვეობით მიმდინარე ადამიანის საქმიანობაზე (რატომ მაინტერესებს?).
ჩვენ უნდა გავიგოთ, რა კავშირები არსებობს სისტემის შიგნით და შემდეგ კრიტიკულად გავაანალიზოთ კავშირები სისტემებს შორის, რათა დავადგინოთ, როგორ მოქმედებენ ისინი ერთმანეთზე.
მაგალითები:
- ბორჯომის ტყის ხანძრები – კლიმატური ცვლილებები (მშრალი ზაფხული) და ადამიანური ფაქტორები (დაუდევრობა ან განზრახი ქმედება) იწვევს ტყის ხანძრებს, რაც, თავის მხრივ, აზიანებს ეკოსისტემას, ტურიზმს და ადგილობრივ ეკონომიკას.
- სტიქიური მოვლენები და ადამიანის საქმიანობა – მთებში ტყის ჭრა იწვევს ნიადაგის დეგრადაციას, რაც ზრდის მეწყრებისა და წყალმოვარდნების რისკს. ამ შემთხვევაში ადამიანის საქმიანობა პირდაპირ გავლენას ახდენს ბუნებრივ პროცესებზე და ისინი ერთმანეთზე დამოკიდებულ სისტემას ქმნიან.
გეოგრაფიული პერსპექტივა (Geographic Perspectives)
გეოგრაფიული პერსპექტივის კონცეფცია საშუალებას გვაძლევს, განვიხილოთ გეოგრაფიული საკითხები, მოვლენები და პროცესები ეკოლოგიური, ეკონომიკური, პოლიტიკური და/ან სოციალური თვალსაზრისით.
იმისათვის, რომ ეფექტურად გადავჭრათ პრობლემები, მივიღოთ გადაწყვეტილებები ან შევიმუშაოთ მოქმედების გეგმა, საჭიროა, ვისწავლოთ საკითხების მრავალმხრივი ანალიზი.
ამ კონცეფციის გამოყენებისას ვსვამთ შემდეგ კითხვებს:
. როგორ შეიძლება, კულტურულმა მრავალფეროვნებამ გაამდიდროს საზოგადოების ცხოვრება?
. ამართლებს თუ არა ბუნებრივი რესურსების მოპოვებით მიღებული ფინანსური სარგებელი მასთან დაკავშირებულ სოციალურ და/ან ეკოლოგიურ ზემოქმედებას?
რა შეგვიძლია გავაკეთოთ ამ კონცეფციის გამოყენებით:
. მოვახდინოთ გეოგრაფიული საკითხის, მოვლენისა და პროცესის (სად/რა არის?) ეკოლოგიური, ეკონომიკური, პოლიტიკური და/ან სოციალური კონტექსტის იდენტიფიცირება.
. განვსაზღვროთ შესაძლო დაინტერესებული მხარეები და მათი შეხედულებები, რომლებიც უნდა გავითვალისწინოთ ანალიზისას (რა არის სად?).
. გავაანალიზოთ სხვადასხვა შეხედულება გეოგრაფიულ საკითხზე ეკოლოგიური, ეკონომიკური, პოლიტიკური და/ან სოციალური თვალსაზრისით (რატომ იქ? რატომ გვაინტერესებს?).
მაგალითები:
- ანაკლიის პორტის პროექტი
ეკონომიკური პერსპექტივა: ხელს შეუწყობს ვაჭრობის ზრდას და სამუშაო ადგილების შექმნას.
ეკოლოგიური პერსპექტივა: შესაძლოა, საფრთხე შეუქმნას შავი ზღვის სანაპირო ეკოსისტემას.
პოლიტიკური პერსპექტივა: პროექტს აქვს გეოპოლიტიკური მნიშვნელობა, რადგან აძლიერებს საქართველოს დამოუკიდებლობას რეგიონულ ტრანზიტში.
- ამაზონის ტყის გაჩეხვა
ეკონომიკური პერსპექტივა: ანადგურებს ბუნებას და აჩქარებს კლიმატის ცვლილებას.
ეკოლოგიური პერსპექტივა: იძლევა მიწას ფერმებისთვის და შემოსავალს.
სოციალური პერსპექტივა: ადგილობრივი ტომები კარგავენ თავიანთ საცხოვრებელ გარემოს.
პოლიტიკური პერსპექტივა: მთავრობები და ქვეყნები ვერ თანხმდებიან, როგორ დაიცვან ტყე.
გეოგრაფიული აზროვნების ოთხი კონცეფცია – სივრცითი მნიშვნელობა, კანონზომიერებები და ტენდენციები, ურთიერთკავშირები და გეოგრაფიული პერსპექტივა – გეოგრაფიის სწავლებისა და გაგების ყველა დონეზე გადამწყვეტია. ისინი გეოგრაფიის ნებისმიერი სასწავლო გეგმის უმთავრეს საფუძველს უნდა წარმოადგენდნენ.
გამოყენებული ინტერნეტგვერდები:
https://www.arcgis.com/home/item.html?id=19daf0d08b294e2fb38de3980613e03e
chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://media.nationalgeographic.org/assets/file/Framework_correlation_Jan_2019.pdf
