გალაკტიონის პოეზიაში ხშირად გვხვდება ალუზიები, რომლებიც ლექსის მხატვრული დრო-სივრცის არეალს აფართოებენ და ხელს უწყობენ პოეტური სათქმელის ღრმა გააზრებას. ამ ლექსშიც გვხვდება ალუზიები, რომლებსაც მკითხველი ლექსის განზომილებიდან სხვაგან გაჰყავს, რათა იმ „სხვის“ გაცნობიერებით უკეთესად გაიაზროს კონკრეტული მხატვრული სახეები და სიმბოლოები. სქემატურად ეს ასე შეიძლება გამოვსახოთ:
“წვეთი სისხლის არ არის ჩემში არაქართული,
ძაფი ნერვის არ არის ჩემში არაპოეტის”, _ წერს გალაკტიონი “ეფემერაში”. სწორედ ეს ქართული სისხლი აწერინებს მას ასეთი ტკივილით სავსე სტრიქონებს. “ვინაც გაიგებს ჩუქურთმას ქართულს, /ის პოეზიას ჩემსას გაიგებსო”, _ საქართველოს კულტურა, მისი აწმყო, წარსული და მომავალი არის ის ძლიერი ფესვი, რომლიდანაც გალაკტიონის პოეზიაა ამოზრდილი. მის ლექსებში არის “სამშობლოს გრძნობა გასაკვირველი”.
ამ ლექსში კი _ “მშობლიური ეფემერა” _ წარმოჩენილია საქართველოს დაკარგული თავისუფლების გამო ტკივილი. ეფემერა _ ხანმოკლეს, წარმავალს ნიშნავს. გალაკტიონს უყვარდა ეს სიტყვა და ხშირად გვხვდება მის პოეზიაში: “ეფემერა”, “ისევ ეფემერა”, “საახალწლო ეფემერა”. ცნობილია წუთისოფლის ეფემერულობა. ბიბლიური სიბრძნე ღაღადებს: “ამაოება ამაოთა და ყოველივე ამაო”. ეფემერა სწორედ ამაოების სინონიმია. პოეტს ზოგადსაკაცობრიო სატკივართან ერთად, მშობლიური ქვეყნის ტკივილი აწუხებს. პირველივე სტრიქონში იხატება ლირიკული გმირის გაუცხოება სამშობლოსთან:
“ვეღარ ვცნობილობ მშობლიურ ხეებს,
ზამთარს ბილიკი დაუტანია…
,,დიდი ხანია?’ – მივმართავ ტყეებს
და ტყე გუგუნებს: დიდი ხანია!”
რატომ ვეღარ ცნობს იგი მშობლიურ ხეებს, ქვეყანას? “ვცნობილობ”_ დიალექტური ფორმაა, რატომ გამოიყენა პოეტმა? ალბათ, იმიტომ, რომ უფრო მეტი მშობლიურობის განცდა შეექმნა. იმიტომ ვეღარ ცნობს, რომ სამშობლო, მისი სალოცავი ხატი, მის წარმოდგენაში არის ძლიერი, ამაყი, დაუმორჩილებელი. ახლა კი ხედავს დაბეჩავებულს, ღირსებააყრილს, თავისუფლებადაკარგულს. “ზამთარს ბილიკი დაუტანია” _ ლექსში იხატება ზამთრის პეიზაჟი. თოვლს დაუფარავს ბილიკები. აქ ზამთარი და ბილიკი სიმბოლურადაც უნდა გავიაზროთ. ზამთარი დასდგომია ქვეყანას _ ზამთარში ყოველივე კვდება. ბილიკები კი ხსნის გზაა. რა თქმა უნდა, პოეტი დაკარგულ დიდებას, თავისუფლებას, დამოუკიდებლობას მისტირის. იგი იმიტომ ვეღარ ცნობს სამშობლოს, რომ არ უნდა ასეთი დაინახოს.
აქ არის ალუზიები გრიგოლ ორბელიანის პოემა “სადღეგრძელოსი” და ლექსისა “თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში”. თამადა ფარნავაზ მეფის სადღეგრძელოს ამბობს:
“ეს ვინ გამოჩნდა,
ვისი აჩრდილი დაჰმზერს ივერსა გაკვირვებითა,
ნუთუ ვეღარა უცვნია შვილი,
მისგან აღზრდილი ტრფიალებითა”.
უცებ გამოჩენილი დიდი მეფის, ფარნავაზის აჩრდილი გაკვირვებით დაჰყურებს საქართველოს და ვეღარ უცვნია. ეს მით უფრო გასაოცარია, რომ ფარნავაზმა გააერთიანა ქვეყანა, შექმნა სახელმწიფო და, რაც ყველაზე მნიშვნელოვანია, მის დროს შეიქმნა ქართული ანბანი. ლეონტი მროველი ამას გვამცნობს “ქართლის ცხოვრებაში”. გრიგოლ ორბელიანს ამ ეპიზოდით იმის თქმა უნდა, რომ საქართველო ის აღარ არის, რაც იყო. თავისუფალი, ძლიერი. იგივე აზრი უფრო მძაფრად წარმოაჩინა გრიგოლ ორბელიანმა ლექსში “თამარ მეფის სახე ბეთანიის ეკლესიაში”. აქ თამარ მეფე ვეღარ სცნობს ტაძარში სალოცავად მისულ ქართველს _ ლირიკულ გმირს. რატომ?
“და მე ვეღარ მცნობ
გულშემუსვრილსა,
დამცირებულსა,
ხმა-მიღებულსა,
ბედდაკარგულის ივერიის ძეს.
ეჭვით აღვსილსა,
უსასოდ ქმნილსა,
გულ-უიმედოს, გაუხარებელს”.
სასოწარკვეთა ეუფლება პოეტს: “ვაჰ, თუ რაც წახდეს,/ ვეღარა აღსდგეს, /ვეღარ აყვავდეს ახლის შვენებით, /და რაც დაეცა, /ის წარიტაცა შავმან ყორანმა, /ვით უმწე მსხვერპლი”. გალაკტიონის ლექსის ლირიკული გმირიც ვეღარ ცნობს სამშობლოს, რადგან ვერ წარმოუდგენია ქართველი ასეთი დაბეჩავებული, ბედსშეგუებული.
სამშობლოს ვერცნობა ტრაგედიაა მშობლისთვისაც და შვილისთვისაც. ამგვარი განცდა უმომავლობას, დაღუპვას ნიშნავს. გალაკტიონის სხვა ლექსებშიც არის ეს განცდა, მაგალითად, ჩნდება ალუზია ლექსისა “გემი დალანდი”:
“მაგრამ სამშობლოს ძველ გზებით ვეღარ მოვაგენ
და არ მახსოვდა, მქონდა იგი თუ მომაგონდა”.
აქ ტკივილით გაისმის სტრიქონი: “მქონდა იგი თუ მომაგონდა” _ ეჭვებით სავსე გული მოჩანს ამ სტრიქონში. იქნებ არც არასოდეს მქონია ისეთი სამშობლო, როგორიც წარმომედგინაო. ლექსში ვკითხულობთ:
,,დიდი ხანია?’ – მივმართავ ტყეებს
და ტყე გუგუნებს: დიდი ხანია!”
დიდი ხანია, რაც ამ დღეშია ქვეყანა? _ ეკითხება ლირიკული გმირი გარემოს? სასოწარკვეთა გაისმის მის ამ შეკითხვაში და ტყე გუგუნებს _ დიდი ხანია. ამ გაპიროვნებით კარგად წარმოაჩინა პოეტმა, როგორ გაჟღენთილა ამ სატკივრით ყოველივე.
მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს ალუზია ოთარ ჭილაძის რომანისა “გოდორი”, რომელშიც აღწერილია, რომ მეთექვსმეტე საუკუნეში საქართველოსკენ გამოემართა ცნობილი იტალიელი მისიონერი ლუდოვიკო ბოლონიელი, მან იცოდა საქართველოს დიდებული ისტორიის შესახებ და სურდა საკუთარი თვალით ეხილა, თან საგანგებო მისიით მოდიოდა, მაგრამ როცა მოაღწია იმ გეოგრაფიულ სივრცეს, სადაც ეს მშვენიერი ქვეყანა ეგულებოდა, საქართველო იქ აღარ დახვდა, რა თქმა უნდა, ეს მეტაფორაა და მიუთითებს ქართული სულის გაქრობაზე. ეს იწვევს ალუზიას თანამედროვე პოეტის, ბესიკ ხარანაულის, სტრიქონებისას: “საქართველო აქროლდა, ვით ფოთლებში ქარია”.
გალაკტიონის ლექსში ვკითხულობთ:
“შეხავსებია კლდეები კლდეებს,
იქ ვიღაც კვნესის დიდი ხანია.
,,ამირანია?” – მივმართავ ტყეებს
და ტყე გუგუნებს: ამირანია!”’
ლირიკულ გმირი ხედავს დახავსებულ კლდეებს. ეს დახავსებულობაც წარმოაჩენს იმას, რომ ქვეყანა უმოძრაოა. ხავსი სევდისა და წუხილის სიმბოლოა. ქართული ანდაზაა: “აგორებულ ქვას ხავსი არ ეკიდებაო”. ესე იგი, ხავსი უმოძრაობაა, სიკვდილია. კლდეებიდან კვნესა გაისმის. ჩნდება ალუზია ილიას “ელეგიისა”:
“არსაიდან ხმა, არსით ძახილი,
მშობელი შობილს არრას მეტყოდა,
ზოგჯერ კი ტანჯვით ამოძახილი,
ქართვლის ძილშია კვნესა ისმოდა”.
ქართველი კვნესით გამოხატავს თავის უნუგეშო მდგომარეობას. იქ, სადღაც, კავკასიონის მთებში, პოეტს მიჯაჭვული ამირანი ეგულება. სწორედ მისი კვნესა გაისმის, რადგან დატყვევებას ვერ შეგუებია მისი დაუმორჩილებელი სული. მითის მიხედვით, ღმერთი ამირანს სჯის და კავკასიონის კლდეზე მიაჯაჭვავს, იმიტომ, რომ თავისი ძალითა და გამარჯვებით გაამაყებულმა ამირანმა მასთან შებრძოლებაც კი მოინდომა.
ამირანი, როგორც საქართველოს სიმბოლო, აკაკიმ დაამკვიდრა პოეზიაში, ამიტომაც შემოიჭრება ალუზია “თორნიკე ერისთავის” იმ ეპიზოდისა, რომელშიც ქართველთა ჯარი მღერის:
“კავკასიის მაღალ მთებზე
მიჯაჭვული ამირანი
არის მთელი საქართველო
და მტრები კი _ ყვავ-ყორანი,
მოვა დრო და თავს აიშვებს,
იმ ჯაჭვს გაწყვეტს გმირთაგმირი,
სიხარულად შეეცვლება
იმდენი ხნის გასაჭირი” (“თორნიკე ერისთავი”).
აკაკი ისტორიულ პოემაში (მეათე საუკუნის ამბავი) თანამედროვეობის (მეცხრამეტე საუკუნის) სულისკვეთება და სატკივარი მიჯაჭვული ამირანის სიმბოლოთი ამგვარად გამოხატა. საოცრად შთამბეჭდავია ტყის გუგუნით დასტური, რომ მთებში სწორედ ამირანი კვნესის. ესე იგი, საქართველო ცდილობს თავდახსნას, ჯერ არ გამქრალა იმედი. თუმცა ეჭვი მაინც გაჰკრავს და ჩნდება ალუზია აკაკის ლექსისა “ჭაღარა”:
“მაგრამ ვაიმე, რომ ეჭვი
მოუგზავნია ჯოჯოხეთს:
მაცდურ სარკეში მახედებს,
ოცნებას მიკლავს… გულს მიხეთქს!..
ამბობს: “ფრიდონ და ავთანდილ
ჯერ ვერ გადიხდის ომსაო!…
და შენც ტარიელს მოჰგავხარ
ისე, ვით კატა ლომსაო” (“ჭაღარა”).
მკითხველს უჩნდება ალუზია გალაკტიონის სხვა ლექსისაც, რომელშიც წერია:
„ამ ბნელი ღამით ვიღაც დადის საქართველოში,
ამ ბნელი ღამით ვიღაცა კვნესის,
ვახსენოთ ჩვენ ის უკანასკნელ სადღეგრძელოში“ (“ამ ბნელი ღამით”).
ეს, რა თქმა უნდა, საქართველოს უკვდავი სულია, რომელიც ხანდახან რომელიმე მამულიშვილის სხეულში განხორციელდება ხოლმე. მამულიშვილს კი “ძილშიც არ სძინავს მამულის ბედით გულ-აღტყინებულს” (ილია). ლადო ასათიანი ამას ასე ლამაზად ამბობს:
“დავიღლები საქართველოს სიყვარულში,
სასთუმალზე ერთხელაც არ დავიძინებ” (“სალაღობო”).
გალაკტიონის ლექსში ვკითხულობთ:
“ეს მძაფრი კვნესა მიწამლავს დღეებს,
ის გული ისევ ჩემი გულია…
,,დაკარგულია? ‘ – მივმართავ ტყეებს
და ტყე გუგუნებს: დაკარგულია!”
ტყის გუგუნი: “დაკარგულია” _ საოცარ სევდას ბადებს, მაგრამ ამ სევდას ლექსში არღვევს თერგის ხმაური. თერგი ხომ დაუდეგარი ცხოვრების სიმბოლოა ილიასთვის. თერგი თითქოს საქართველოს სულია. აქ ჩნდება ალუზიები გრიგოლ ორბელიანისა და ილიას პოეზიიდან. გრიგოლ ორბელიანი წერს: “თერგი რბის, თერგი ღრიალებს, კლდენი ბანს ეუბნებიან” (“საღამო გამოსალმებისა”). “თერგი სახეა ადამიანის გაღვიძებულის ცხოვრებისა…” (ილიას “მგზავრის წერილები”).
“გუგუნებს თერგი, ხმაურობს თერგი,
მზე ჩავა, ჯერ კი შორსაა ბინდი… “
“ჯერ კი შორსაა ბინდი” _ სიმბოლურად მიანიშნებს, რომ იმედი არის გადარჩენისა. დრო კიდევ არის ბრძოლისა, მზე ჯერ სულ არ ჩასულა. საქართველოს წარსული ხომ ხშირად ედარება ხოლმე დიდებულად ჩასვენებულ მზეს. ეს სტრიქონები ალუზიაა გრიგოლ ორბელიანის ლექსისა “საღამო გამოსალმებისა”. იქაც მზის ჩასვლაა აღწერილი და ამ ფონზე _ თერგის ხმაური, რომელიც ირგვლივ გამეფებულ სიმშვიდეს არღვევს. მზის ჩასვლას, დაისს, საოცარი, არამიწიერი ფერადოვნება ახლავს. სწორედ ამ ფერებს მოიხელთებს გალაკტიონი, იგი ფერადების ჯადოქარია. ნახეთ, როგორ ხატავს ამ ფერებს, რომლებიც ჰორიზონტს მზის ჩასვლისას ედება:
“ფერების ჭევრი ირევა ბევრი,
ლალების ტევრი – ლილა და შვინდი”.
აქ ფერები იხატება ძვირფასი ქვით _ ლალით, იგი მუქი წითელია, ძოწისფერია, ელვარე წითელია, მაგრამ მხოლოდ ლალის ხსენება თუ წარმოადგენინებს მკითხველს, რა ფერშია შეღებილი ჩამავალი მზის ზეცა. ლალი _ ეს ძვირფასი ქვა ხშირად მეტაფორულად გვხვდება “ვეფხისტყაოსანში”. საგულისხმოა, რომ პოეტი კი არ წერს: შინდისფერიო, არამედ პირდაპირ ასახელებს შვინდს, თითქოს თვითონ შვინდი მოჩანს ცაზე _ ისეთი ხასხასა და ცოცხალია ეს ფერები. სხვა ლექსში წერს:
“ფერებს ყაზბეგზე სწერენ სხივები
მარადიული ოქროს კალმებით” (“მარადიული ოქროს კალმებით)”.
საოცარი მეტაფორაა. ჯერ ფერების განცდაა, მერე მუსიკისა და მხოლოდ შემდეგ გამოიკვეთება აზრი და ემოცია. მზის სხივებს თითქოს ხელში მარადიული ოქროს კალმები უპყრიათ და წერენ ფერებს _ აფერადებენ.
ფერი გალაკტონის პოეზიაში მუსიკასავით მნიშვნელოვანია. მის ლექსებში გასაოცარი ფერები გვხვდება. მაგალითად, ივლისისფერი ყინვა, თოვლთა დაფნა, დაბინდულქლიავისფერი მთები. ლექსში ალუზიაა ყაზბეგისა. ეს მწერალი ძალიან უყვარდა გალაკტიონს. მის შემოქმედებაში ხომ საუკეთესოდ წარმოჩნდა თავისუფალი საქართველოს სული:
“მე კავკასიის ქედები მთხოვენ,
მე მთხოვს მუსიკა თერგის ხმაურის,
ვუსმინო ყაზბეგს, ხევის ბეთჰოვენს”.
ბეთჰოვენის ქარიშხლიან მუსიკას შედარა მისი შემოქმედება.
ამ ლექსში კი:
“ყაზბეგის შუბლი შემოსეს ღრუბლით
და ცა ალუბლით სავსეა… კმარა,”
ცა ალუბლებით სავსეა _ ამ არაჩვეულებრივი მეტაფორით წარმოჩენილია ცის ფერადოვნება, რასაც უფრო ამძაფრებს მეტაფორა: “ყვავილთა ციდან კალათებს ცლიდნენ”. თითქოს ციდან ფერადი ყვავილები ცვივა. თან თითქოს სისხლზეა მინიშნება, არა მხოლოდ მიწაა გაჟღენთილი დაღვრილი სისხლით, არამედ _ ცაც. “დარიალიდან ზარავდა ზარა”. დარიალს მოაქვს თავისუფლების სუნთქვა. მკითხველს უჩნდება ალუზიები ტიციან ტაბიძისა და გიორგი ლეონიძის ლექსებისა. ტიციან ტაბიძე რომ წერს: “და დარიალით გადარეული /თვალებს ცრემლების თერგი მირეცხავს” (“მე ყაჩაღებმა მომკლეს არაგვზე”). ან კიდევ: “დარიალიდან გადავარდნილი /ხაზარეთისკენ მისცურავს წერო” (გიორგი ლეონიძე “ღამე ივერიისა”).
თავისუფლების გზა რომ დაკარგულია, ეს კარგად ჩანს ლექსში: “ღრუბლები ჰგავდნენ ამღვრეულ ტვინებს”, რომელშიც აღწერილია საშინელი ავდარი და მიმავალი მგზავრი, რომელსაც გზა ვეღარ გაუგნია, რადგან “დაკარგულია გზა მოხევესი”. აქ არის ალუზია ილიას “მგზავრის წერილების” მოხევე ლელთ ღუნიასი, რომელიც ხსნის გზას დამოუკიდებლობის მოპოვებაში ხედავდა: “ჩვენი თავი ჩვენადვე გვეყუდნესო”. ამ ლექსში კი ვკითხულობთ:
“სულ ერთი წამით განსაცდელ ჟამად,
შეხვედრა ჩუმი მე შენად მერგო,
მოგონებებით, რაც ჩემს გულს ანთებს,
იმ ძვირფას ლანდებს გადაეც, თერგო!”
მხოლოდ მოგონებები ასულდგმულებენ ლირიკული გმირის სასოწარკვეთილ გულს. ლექსის ბოლო სტროფში ლირიკული გმირი გასძახის კლდეებს:
,,ამირანია? ‘ _ კვლავ ვკითხავ ტყეებს
და ტყე გუგუნებს: ,,ამირანია!”
ეს პასუხი მაინც იმედიანად გაისმის, რადგან ამირანი კვნესის, ესე იგი, ბედს არ შეგუებია ქვეყნის სული და აუცილებლად გათავისუფლდება. მკითხველს შეიძლება გაუჩნდეს ალუზია ნიკო ლორთქიფანიძის მინიატურისა: “ლიტერატურული საღამო”, რომელშიც აღწერილია, რომ გმირს, მამულის სიყვარულით აღტაცებულს, როგორ გაუფაქიზდა სმენა, მას ირგვლივ ყოველივე მხოლოდ ერთ რამეზე ესაუბრება: მყინვარი, მისი ფანჯრიდან რომ მოჩანს და ჩაესმის მისი ქალწულივით ნაზი ხმა; მთვარიან ღამეში ბაგრატის ტაძრის ნანგრევებისა, მდინარე რიონი მხოლოდ ერთს ამბობენ: “მოუარეთ საქართველოს” და გულშიჩამწვდომია სტრიქონი: “ნუთუ გუშინწინ კოკისპირულმა წვიმამ რომ დაასხა, არ გაგიგონიათ გაუთავებელი, გაბმული ძახილი ყოველი წვეთისა: “მოუარეთ საქართველოს!” გალაკტიონის ეს ლექსიც საქართველოს მოვლის მოვალეობას შეახსენებს მკითხველს. ლექსი დაგვაფიქრებს სამშობლოზე, მის ბედზე, მის აწმყოსა, წარსულსა თუ მომავალზე.
