პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ოზა

 

დღეს დედამიწაზე რამდენიმე მილიარდი ადამიანი ცხოვრობს. მათი ერთმანეთისაგან განსხვავება კანის ფერით, იერითა თუ ნაკვთების მოხაზულობით, სამეტყველო ენითა და ინტონაციით, რჯულით,  ტრადიციებითა თუ დასახლების ადგილის მიხედვით შეიძლება. მაგრამ არის კიდევ ერთი „დამღა“, რომლის  მიხედვითაც მათი განსხვავება თუ რომელიმე კუთხისათვის მიკუთვნება მარტივად, მათი თვალით უნახავადაც შეიძლება. ეს „დამღა“  გვარია, უფრო სწორად კი გვარის დაბოლოება. „შვილი“, „ძე“, „ვა“ და „იანი“ და კიდევ რამდენიმე სუფიქსი ჩვენთვის ძალიან ახლობელი და ნაცნობია. ასევე, „ბერგზე“, „ოღლზე“, „სკიზე“ და სხვა მრავალზე დამთავრებული გვარები კარგ ინფორმაციას იძლევიან, თუ „ვისი გორისანი“ არიან. ერთი პატარა გამონაკლისი „ოვ“ დაბოლოებაა, თუმცა ეს სხვა თემაა, და მასზე შესაძლოა სხვა დროს ვისაუბროთ.

მოლეკულებიც ასევეა დაყოფილი ცალ-ცალკე ტომებად, მათ გვარ-სახელების რეგისტრაციას კი მკაცრად აკონტროლებს საერთაშორისო ორგანიზაცია IUPAC (International Union of Pure and Applied ompounds). ამ ზედმეტად პედანტი ორგანიზაციის მიერ განსაზღვრული კოდექსის თანახმად ერთი გვარის მოლეკულები არასოდეს აგვერევა სხვა ტომისებში.

მოლეკულების მრავალფეროვან დაბოლოებებში ერთ-ერთი არის „ოზა“. ამ გვარის მოლეკულები ყველაზე ტკბილ ქვეყანაში ცხოვრობენ, ამიტომაც მათ, როგორც წესი, შაქრებს უწოდებენ. ამ ტომის რამდენმე წარმომადგენელი კი თითქმის ყველასათვის ნაცნობია. ძნელია ვიპოვოთ ადამიანი, ერთხელ მაინც რომ არ სმენოდეს გლუკოზასა და ფრუქტოზას შესახებ.

გლოკოზა ფლორა-ფაუნისათვის ისეთივე რამაა, რაც ბენზინ-საწვავი მანქანა-ტრაქტორებისათვის, შეშა-ღუმლისათვის, ქვანახშირი – ორთქლმავლისათვის. მის გარეშე ცოცხალი სამყარო ვერ იარსებებს.

მეტად საინტერესო ცხოვრება აქვს გლუკოზას. თითქმის „არსაიდან“ ჩნდება ეს პირდაპირ ცით მოვლენილი მოლეკულა. იგი მცენარეების ფოთლებში იბადება ჰაერში არსებული ნახშირორჟანგისა და წყლის მოლეკულებიდან მზის სხივების მისალბუნებით. ექვსი ცალი ნახშირბადის, ამდენივე ჟანგბადისა და ორჯერ მეტი წყალბადის ატომი სჭირდება,  რომ მზის შუქი იხილოს მისმა ქათქათა კრისტალებმა.

ელ

გლუკოზის მოლეკულაში ჟანგბადის ატომები თანაბრად ნაწილდებიან ნახშირბადის ატომებზე. ასეთი განაწილება მკაცრი აკრძალვის შედეგია – ერთ ნახშირბადზე ორი ჰიდროქსილის ჩანაცვლებას არ უშვებს დედა ბუნება.  კიდევ ერთი, თვალში საცემი დეტალი, ზემოთ მოყვანილი მოლეკულური ფორმულიდან, მესამე ჰიდროქსილს უკავშირდება – იგი თითქოს გაბუტვია დანარჩენ მოძმეებს   და ნახშირბადოვან ზღურბლს იქით განმარტოებულა. ისიც რომ შეუერთდეს თავისიანებს, გლუკოზა აღარ იქნება გლუკოზა.

ახლად მიღებული გლუკოზის მოლეკულა გარე სამყაროს მიმართ ახლად დაბადებულ ჩვილზე  უფრო სუსტი და მგრძნობიარეა. მასში არსებული ჰიდროქსილების და განსაკუთრებით  ალდეჰიდის ჯგუფი უმალ შეიძლება დაიჟანგოს ჰაერის ჟანგბადით. ამიტომ ბუნებამ მისი გადარჩენის ერთობ საინტერესო მეთოდს მიაგნო – ალდეჰიდის ჯგუფს ნახევარაცეტალურ ფორმაში გარდაქმნის. მოლეკულა „იღუნება“ და შიდამოლეკულური  გადაჯგუფებით ციკლურ სახეს იღებს.

ელ1

გლუკოზა რამდენიმე ჰიდროქსილს მოიცავს, მაგრამ ალდეჰიდის ჯგუფი სასთუმალს მე-5, ყველაზე დაშორებულ ჰიდროსილზე პოულობს. რატომ გადადის წყალბადის ატომი მეხუთე ატომიდან და არა უახლოესი მეორე ჰიდროქსილიდან?  მარტივად შეიძლება ითქვას, რომ წელში გამართული თუ მოვიხრებით, იატაკს ხელებით უფრო მარტივად შევეხებით, ვიდრე შუბლით. ქიმიური ტერმინებით კი – ექვსწევრიანი ციკლი უფრო მდგრადია, ვიდრე სამ და ოთხწევრიანი.

ფოთლები მხოლოდ გაზაფხულ-ზაფხულში ასხიათ ხეებს. შესაბამისად გლუკოზის წარმოქმნაც მხოლოდ ამ დროსაა შესაძლებელი. მაგრამ მცენარეს სიცოცხლის შესანარჩუნებლად წელიწადის ყველა დროს სჭირდება კვება. განსაკუთრებით ადრე გაზაფხულზე,  როცა ზამთრის ძილქუშიდან გამოღვიძებასა და ახალი ცხოვრების დაწყებას იწყებს. ამიტომ, მთელი ზაფხული უნდა იშრომოს ფოთოლმა და დააგროვოს გლუკოზის ის მარაგი, რომელიც ზამთარსა და ადრეულ გაზაფხულს გაატანინებს. როგორც აღმოჩნდა, გლუკოზის ციკლურ ფორმაში გარდაქმნაც ვერ იძლევა იმის გარანტიას, რომ გარემო ფაქტორებით იგი არ დაიშლება. ისევ საინტერესო გამოსავალი იქნა მოძებნილი. ბუნება გლუკოზის მოლეკულებს მძივივით კინძავს ერთ დიდ მოლეკულად, რომელსაც სახამებელი ეწოდება. დიდ მოლეკულას კი ცხოვრების ქარტეხილები ნაკლებად აშინებს.

ელ2

სახამებელს პირდაპირი სახით ცოცხალი ორგანიზმი ვერ ითვისებს.  იგი ფერმენტების საშუალებით ნელ-ნელა იშლება მონომერამდე – გლუკოზამდე (ციკლურ ფორმამდე). ეს უკანასკნელი კი თავისი მოლეკულების 0,04%-ს გამოათავისუფლებს ღია ჯაჭვიანი ფორმით, რომელიც  აგრერიგად სჭირდება ორგანიზმს არსებობისათვის. გლუკოზის ღია და ციკლური ფორმები ერთმანეთის მიმართ წონასწორობაში იმყოფებიან. ამიტომ, მცენარის მიერ ყოველი ათვისებული გლუკოზის მოლეკულის შემდეგ წონასწორობა ხელახლა აღდგება და ასე ნელ-ნელა იხარჯება მთელი გლუკოზა სახამებლის  მარაგის ამოწურვამდე – ზაფხულის დადგომამდე. შემდეგ კი დედა-მცენარე ამ მარაგს ხელახლა შეავსებს – მომავალ წელს ახალი პირმშოების გამოსაკვებად.

დედის მკერდს ორი ხელით ჩაბღუჯული ჩვილი დიდი მონდომებით რომ ეწაფება რძის ნაკადულს,   რძეში არსებული შაქრებით იტკბარუნებს პირს. დედის რძეში კი ისინი იმიტომ მოხვდა, რომ მცენარეებმა თავიანთი ღივების გამოსაკვებად გადანახული სახამებელი გვიწილადა. ალბათ ამიტომაც ვეძახით ადამიანები მობიბინე წყალ-ჭალას დედაბუნებას.

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი