კარტოგრაფიული სემიოტიკა –  რუკის პირობითი ნიშნები, მათი სახეები და ფუნქციები

პირობითი ნიშნების გამოყენება  ის ძირითადი თვისებაა, რითაც რუკა სხვა მრავალი ისეთი გეოგრაფიული მოდელისგან განსხვავდება, როგორიცაა აერო და კოსმოსური სურათები, პანორამები და სხვ.  ნიშნები რუკაზე  მხედველობითი  აღქმის ელემენტებია, რომლებიც  გარემომცველ სამყაროში მიმდინარე მოვლენებსა და პროცესებს, მათ გეოგრაფიულ ადგილმდებარეობას, რაოდენობრივ და თვისობრივ დახასიათებას, სტრუქტურას, დინამიკასა და სხვ. პირობითად  წარმოგვიდგენენ.

სემიოტიკა  ლინგვისტური მეცნიერებაა, რომელიც ნიშნებს და ნიშანთა სისტემების  თავისებურებებს შეისწავლის.  კარტოგრაფიისა და სემიოტიკის მიჯნაზე შეიქმნა განსაკუთრებული მიმართულება – კარტოგრაფიული სემიოტიკა (კარტოსემიოტიკა),  რომლის ფარგლებშიც დამუშავებულია თეორია კარტოგრაფიული ნიშნების სისტემის, როგორც რუკის ენის  შესახებ.  იგი  იმ პრობლემების  საკმაოდ ფართო  სფეროს შეისწავლის, რომლებიც კარტოგრაფიული ნიშნებისა და  კარტოგრაფიული გამოსახვის ხერხების წარმოშობას, კლასიფიკაციას, თვისებებსა და ფუნქციებს ეხება.

კარტოგრაფიული  სემიოტიკა სამ ძირითად ნაწილს მოიცავს:  ა) სინტაქტიკა –   სწავლობს  ნიშანთა სისტემის აგებისა და გამოყენების წესებს, მათ სტრუქტურულ  თვისებებს, რუკის ენის გრამატიკას;  ბ) სემანტიკა – იკვლევს  პირობითი ნიშნების  დამოკიდებულებას გამოსახულ ობიექტებსა და მოვლენებთან მიმართებაში;  გ) პრაგმატიკა –  სწავლობს ნიშნების, როგორც კომუნიკაციის ინფორმაციულ ღირებულებას და რუკის მკითხველების მიერ მათი აღქმის თავისებურებებს. ზოგჯერ ასევე  გამოყოფენ კარტოგრაფიული სტილისტიკასაც, რომელიც იმ სტილსა და ფაქტორებს შეისწავლის, რომელთა კარტოგრაფიული ნაწარმოებების დანიშნულებასთან  და ფუნქციებთან მიმართებაში გამომსახველობითი საშუალებების არჩევანს  განსაზღვრავენ.

რუკის ენა კარტოგრაფიაში გამოყენებულ ნიშანთა სისტემაა, რომელიც  რუკების შექმნისა  და გამოყენებისათვის  აუცილებელ პირობით ნიშნებს, გამოსახვის საშუალებებს, მათი აგების, გამოყენებისა და კითხვის  წესებს აერთიანებს. რუკის ენა კაცობრიობის მნიშვნელოვანი მიღწევაა. მისი განვითარება ყველა ეტაპზე დაკავშირებული იყო  სამეცნიერო ტექნიკურ პროგრესთან, კულტურისა და  ხელოვნების მდგომარეობასთან, პოლიტიკურ და საზოგადოებრივ ინსტიტუტებთან, ანუ ყველაფერთან, რაც ისტორიულ-საზოგადოებრივ პროცესს აყალიბებს.  ამ დროის განმავლობაში რუკის ენა არა მარტო უზრუნველყოფდა ინფორმაციის შენახვასა და გადაცემას, არამედ   ასრულებდა საერთო ენის როლს დედამიწის  შემსწავლელი  და მათთან დაკავშირებული მეცნიერებებისთვის. ტექნოლოგიების განვითარებასთან ერთად რუკის ენის მიმართ ინტერესი კიდევ უფრო გაიზარდა. კარტოსემიოტიკური პოზიციიდან რუკის ენის კატეგორიები და ელემენტები, მათი გრამატიკა და სტრუქტურა, ფუნქციონირების მექანიზმები, ნიშნების გამოყენების წესები  შეისწავლება.

ამ კვლევებს, რომლებიც მჭიდროდაა დაკავშირებული  სემიოტიკასთან, სამანქანო გრაფიკასთან, სამხატვრო დიზაინთან და აღქმის ფსიქოლოგიასთან, ნათელი პრაქტიკული ორიენტაცია აქვს – ისინი მიმართულია ელექტრონული რუკების ხარისხის ამაღლებისკენ. კვლევის შედეგად დადგინდა, რომ  რუკის ენაში  შეიძლება განვასხვავოთ სულ მცირე ორი  შრე (ქვეენა): ერთი მათგანი ასახავს  ობიექტების მდებარეობას, მათ სივრცობრივ ფორმას, ორიენტაციას,  ურთიერთგანლაგებას, ხოლო მეორე – ამ მოვლენების შინაარსობრივ მნიშვნელობას, მათ შინაგან სტრუქტურას, ხარისხობრივ და რაოდენობრივ დახასიათებას. ორივე ქვეენის გრამატიკა კი სწორედ კარტოგრაფიული სემიოტიკის წესებით აიხსენება. რუკის ენა კარტოგრაფიის ობიექტების ენაა. მისი მთავარი ფუნქციებია (როგორც მთლიანად კარტოგრაფიის) – კომუნიკაციური, ანუ   გარკვეული რაოდენობის ინფორმაციის გადაცემა რუკის შემქმნელისგან მის მკითხველამდე და შემეცნებითი  –  კარტოგრაფიული ობიექტის შესახებ ახლი ცოდნის, ინფორმაციის მიღება.

კარტოგრაფიული გამოსახულებები განიხილება, როგორც განსაკუთრებული ტექსტი ანუ, სხვაგვარად რომ ვთქვათ, რუკა გამოსახულებაა, რომელიც რუკის ენითაა შექმნილი. კარტოგრაფიული პირობითი ნიშნები გრაფიკული სიმბოლოებია, რომელთა დახმარებით   რუკაზე  აღნიშნავენ, აჩვენებენ ობიექტის სახეს, მის ადგილმდებარეობას, ფორმას, ზომებს, ხარისხობრივ და რაოდენობრივ  მახასიათებლებს.  პირობითი ნიშნები ისტორიულად  ამა თუ იმ ადგილის ობიექტების ნახატებიდან წარმოიშვნენ. წინა საუკუნეების კარტოგრაფები ასეთი ნახატებით ცდილობდნენ ამა თუ იმ ობიექტის ინდივიდუალური თავისებურებების გადმოცემას, მაგ;  ქალაქში ეკლესიის შიდა სახე, ხეების ჯიშები და სხვ.

ძველი რუკებისთვის დამახასიათებელი იყო ადგილმდებარეობის ნახატის სახით გადმოცემა, რომელსაც ლეგენდაც კი არ  სჭირდებოდა. მარტინ ჰელვიგის რუკის ნაწილი, 1561 წ. 

თანდათან ნახატებმა დაკარგეს თავიანთი ინდივიდუალობა და ყველა ქალაქი ერთი ნიშნით, ხოლო ყველა სოფელი მეორე ნიშნით გამოსახეს. მნიშვნელოვანი გზების გამოსახატავად ერთი ტიპის ხაზი აირჩიეს, ხოლო მეორეხარისხოვანი გზებისთვის – სხვა ტიპის.  ხშირად რუკაზე ზოგიერთმა აღნიშვნამ საერთოდაც დაკარგა  მსგავსება გამომსახველ ობიექტთან, მაგალითად, ქალაქები წრით – პუნსონით აღნიშნეს.  ნიშნებმა უფრო მეტი პირობითობა და აბსტრაქტულობა შეიძინეს.

პირობითი ნიშნების გამოყენება საშუალებას გვაძლევს:

• ვაჩვენოთ რეალური და აბსტრაქტული ობიექტები, მაგ; თოვლის საფარის სიმაღლე, მიმართულება, კონტინენტური კლიმატის ინდექსი);
• გამოვსახოთ ის ობიექტები, რომლებსაც ადამიანი ვერ ხედავს და რომელსაც  მისი გრძობათა ორგანოებიც კი ვერ აღიქვამს. (ძველი კონტინენტების პალეორელიეფი, გრავიტაციული და მაგნიტური ველები);
• გადმოვცეთ ობიექტების შინაგანი მახასიათებლები, მათი სტრუქტურა (მაგ; სამრეწველო პროდუქციის მოცულობა და სტრუქტურა,  მოსახლეობის შედგენილობა);
• ავსახოთ ობიექტების  ურთიერთმიმართება:  რიგითობა და იერარქია, განსხვავება,  მსგავსება (გეოგრაფიული სტრატიგრაფია);
• ვაჩვენოთ მოვლენებისა და პროცესების დინამიკა (წყლის ხარჯის ცვლილება მდინარის აუზში თვეების მიხედვით);
• მნიშვნელოვნად შევამციროთ გამოსახულება (წვრილმასშტაბიან რუკაზე ცალკეული სახლებისა და კვარტლების ნაცვლად შესაძლებელია წრის სახით გამოვსახოთ მთელი დასახლებული პუნქტი);
• რუკებზე გამოყენებული პირობითი ნიშნები სამ ძირითად ჯგუფად იყოფა:  მასშტაბგარეშე,  ანუ წერტილოვანი, რომლებიც პუნქტებში ლოკალიზებული ობიექტების აღსანიშნავად გამოიყენება, მაგ; ნავთობის საბადო ან ქალაქები წვრილმასშტაბიან რუკებზე.  მათი მასშტაბგარეშეობა იმაში ვლინდება, რომ მათი ზომები (თუ მათ რუკის მასშტაბში გამოვსახავთ) ყოველთვის გაცილებით მეტია რეალურ ზომებთან შედარებით;

მასშტაბგარეშე ნიშნები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან: ა) ფორმით; ბ) სიდიდით; გ) ორიენტირებით; დ) ფერით;  ე) შიდა სტრუქტურით.

ხაზობრივი ნიშნები ხაზობრივი ობიექტების – მდინარე, გზა, საზღვარი, ტექტონიკური ნაპრალები და სხვ.  გამოსასახავად გამოიყენება. ისინი მასშტაბურია სიგრძით, მაგრამ მასშტაბგარეშეა სიგანის მიხედვით.

ხაზობრივი ნიშნები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან: ა) სიგანით; ბ) ნახატით (სტრუქტურით); გ) ფერით

ფართობლივი ნიშნებით იმ ობიექტებს გამოსახავენ, რომლებმაც რუკაზე შეინარჩუნეს თავისი ზომები და მოხაზულობა; მაგ; ტყის მასივი, ტბა, ნიადაგის გავრცელების არეალი და სხვ.  ასეთი ნიშნები, როგორც წესი, კონტურისგან და მისი შიგთავსისგან შედგება.  ისინი ყოველთვის მასშტაბურია და საშუალებას  გვაძლევს ზუსტად  დავადგინოთ ობიექტის ფართობი.

ფართობლივი ნიშნები ერთმანეთისგან განსხვავდებიან:  ა) ფერით; ბ) სტრუქუტურით; გ) ნახატის  შემავსებელი აღნიშვნებით; დ)  მაორიენტებელი   დაშტრიხვით.

ჯერ კიდევ ცოტა ხნის  წინ ყველა ნიშანი  სტატიკური იყო, მაგრამ ტექნოლოგიების განვითარებასთან ერთად  დინამიკური ნიშნებიც  გაჩნდნენ. ეს მოძრავი, ცვალებადი ნიშნები  კომპიუტერულ კარტოგრაფიულ ანიმაციებში გამოიყენება. ისინიც ასევე შესაძლებელია იყვნენ წერტილოვანი, ხაზობრივი და ფართობლივი. ნიშნების როლი  არ შემოფარგლება მხოლოდ ინფორმაციის გადაცემით, ისინი ამავე დროს  წარმოადგენენ  ფიქსაციის, ფორმალიზაციისა და სისტემატიზაციის საშუალებებსაც. ასევე მეტად მნიშვნელოვანია ნიშნების შემეცნებითი  (გნოსეოლოგიური) ფუნქციაც. მათი საშუალებით შესაძლებელის მოქმედების ჩატარება, მათი გარდაქმნა ერთი ფრომიდან სხვა ფორმაში, გაზომვების ჩატარება.

ნიშნები, თავის მხრივ, სამეცნიერო ცნებების ფორმირების, ვიზუალიზაციის, თეორიული დასკვნების და სხვ. საშუალებებს წარმოადგენს. ფილოსოფოსი და მათემატიკოსი გ. ლეიბნიცი, რომელმაც დიფერენციალური და ინტეგრალური გამოთვლები შექმნა და შესაბამისი სიმბოლიკაც შეიმუშავა, ამბობდა: „უნდა ვიზრუნოთ იმაზე, რომ აღნიშვნები იყოს მოხერხებული”. ეს მოსაზრება განსაკუთრებით  სამართლიანად ეხება კარტოგრაფიულ პირობით ნიშნებსაც. როგორც მელოდია იქმნება შვიდი ძირითადი ნოტისგან, ისე იქმნება რუკაც პირობითი ნიშნებით, ხოლო პირობითი ნიშნები გრაფიკული ცვლადებისგან. გრაფიკული ცვლადები ელემენტარული გრაფიკული საშუალებებია, რომელთა გამოყენებითაც ხდება კარტოგრაფიული ნიშნების და ნიშანთა სისტემის შექმნა. ესაა ფორმა, ზომა, ორიენტირება, ფერი, ფერის სიმკვეთრე და ნიშნის  შიდა  სტრუქტურა. კარტოგრაფიული სემიოტიკის კანონები და რუკის ავტორის  გემოვნება საშუალებას აძლევს მას შეარჩიოს ნიშნების ყველაზე მრავალფეროვანი სტილი და თანწყობა, მოახერხოს მკვეთრი, კარგად გამოსახული და დასამახსოვრებელი ნიშნების კონსტრუირება.  თუმცა ამავე დროს არჩევნის თავისუფლება ართულებს პირობითი ნიშნების უნიფიკაციასა და სტარდატიზაციას, რაც  მეტად სერიოზული პრობლემაა კარტოგრაფიაში. მაგ; დასახლებული პუნქტები შეიძლება აღნიშნული იყოს  სხვადასხვა ფერისა და ზომის წრით, კვადრატით, ვარსკვლავით, სახლების სტილიზებული ნახატებით ან სხვა რაიმე ნიშნით. თუ მათემატიკური და ქიმიური სიმბოლოები სპეციალისტებისთვის გასაგებია ახსნა-განმარტების გარეშე,  ნებისმიერ რუკას თან აუცილებლად უნდა ახლდეს ლეგენდა, რომელიც ყველა ნიშანს განმარტავს.  დღესდღეობით სტანდარტული პირობითი ნიშნები მიღებულია და ოფიციალურად დამკვიდრებულია მხოლოდ ტოპოგრაფიული, საზღვაო და აერონავიგაციურ რუკებზე.  თემატურ კარტოგრაფიაში  ფერებისა და ინდექსების უნიფიცირებულ სისტემას მხოლოდ გეოლოგიურ და ნაწილობრივ ნიადაგების რუკებზე იყენებენ. ასევე არის მცდელობა, მოხდეს  გეომორფოლოგიური რუკების ლეგენდის უნიფიცირებაც.