“ადამიანური თანაგრძნობის უნარი კაცობრიობის წარმატების განმსაზღვრელი ფაქტორია”

მართა ნუსბაუმი, ამერიკელი ფილოსოფოსი

 ხშირად, როცა სოლიდარობისა და  თანაგრძნობისა მნიშვნელობაზე საუბარი მესმის ხოლმე, გამიგონია, რომ ფინურ სკოლებში ემპათიას სკოლებში სპეციალურად ასწავლიან ბავშვებს. ამ ინფორმაციის გადამოწმებას თუ გადაწყვეტთ ჩემსავით, ნახავთ, რომ ემპათია მართლაც ისწავლება, თუმცა არა ცალკე საგნად, არამედ პრაქტიკად, ცხოვრების წესად,  ყოველდღიურ სასწავლო პროცესში ინტეგრირებულად ისეთი აქტივობებით, როგორიცაა სპეციალურად შერჩეული ლიტერატურული ნაწარმოებების განხილვები, როლური თამაშები, კონფლიქტური ვითარებების მედიაციური მიდგომით გადაწყვეტის მცდელობები და ჯგუფური სამუშაოები, რაც სოციალური და ემოციური უნარების განვითარებას და დახვეწას უწყობს ხელს. ამ მიდგომის მიზანია ემოციურად მდგრადი ინდივიდების ჩამოყალიბება, ბავშვმა სიამოვნება უნდა მიიღოს თვითშემეცნებით, შეძლოს ემოციური რეგულირება და კონფლიქტების მოგვარებისას ინიციატივის გამოჩენა,  თანმიმდევრული მოქმედება.

საქმე იმაშია, რომ ფინეთი განათლებას არ უდგება როგორც მხოლოდ სახელმწიფო სერვისს, რომელსაც საკუთარ მოქალაქეებს სთავაზობს – ფინეთის სახელმწიფოსთვის განათლებული, ემოციურად მდგრადი და სოლიდარული საზოგადოება ქვეყნის რესურსად აღიქმება, როგორც ამბობენ ხოლმე, “ჩვენ დიდი არაფერი გვაქვს, მხოლოდ ტყეები და საკუთარი ხალხი გვაქვსო.” ამ მიდგომის ნაწილია ერთი მხრივ მოსწავლეების მაქსიმალური კეთილდღეობის უზრუნველყოფა, მეორე მხრივ კი ყოფითი უნარების განვითარება აკადემიური განათლების მიღების პარალელურად. უფრო მარტივად რომ ავხსნათ, მაგალითად მათემატიკისა და ლიტერატურის გაკვეთილებზე ასევე ისწავლება კონცენტრაცია, თანამშრომლობა და ემოციების მართვა, საბუნებისმეტყველო საგნების გაკვეთილებზე გარემოსა და საზოგადოების წინაშე პასუხისმგებლობების საკითხები, აქტიური მოქალაქეობისა და მოხალისეობის პრინციპები, კრიტიკული აზროვნების გავარჯიშება კი მუდმივი პროცესია.

ამ მოდელში კითხვები არანაკლებ ღირებულია, ვიდრე პასუხები.

კონკრეტული საკითხის შესწავლისას მნიშვნელოვანია ინფორმაციის წყაროების ფილტრაციისა და შედარების უნარების მუდმივი წრთობა.

არგუმენტირებული და გააზრებული პოზიციების ქონა არანაკლებ მნიშვნელოვანია ვიდრე “სწორი პასუხის” ცოდნა.

უნდა არსებობდეს სივრცე სხვის მოსასმენად, საკუთარი თავის გვერდიდან შესაფასებლად, პოზიციების გადასახედად.

„განათლების მიზანია  დაეხმაროს მოსწავლეებს, ჩამოყალიბდნენ კაცობრიობისა  და საზოგადოების ეთიკურად პასუხისმგებლიან წევრებად“ – წერია 2016 წელს მიღებულ ფინეთის ეროვნული სასწავლო გეგმა.

 ემოციური უნარების განვითარება პრაგმატული თვალსაზრისითაც მნიშვნელოვანია – გარდა იმისა, რომ ემპათიური ადამიანები კვლევების მიხედვით უკეთეს აკადემიურ მოსწრებასაც აჩვენებენ, პოლარიზებულ საზოგადოებებში, სადაც ტექნოლოგიები უფრო და უფრო დიდი დოზით იჭრება ყოველდღიურობაში, უკიდურესად ადამიანური უნარები შესაძლოა გადარჩენის, განვითარებისა და წინსვლის ერთ-ერთი მთავარ ფაქტორად ჩამოყალიბდეს. თანაგრძნობის უნარი თვითშემეცნების უნარის გარეშე არ არსებობს – იმისათვის, რომ სხვა ადამიანებს გაუგო, მათ მდგომარეობაში შეხვიდე და მათი მხარდაჭერა შეძლო, შენ თავს უნდა იცნობდე, შენს ემოციებს აკონტროლებდე.

ამგვარ მსჯელობებს კონკრეტული მაგალითები უხდება ხოლმე. აი რამდენიმე მათგანი ფინური სკოლებიდან:

• მათემატიკის ან ბიოლოგიის გაკვეთილზე ბავშვები ადგენენ მთელი კვირის კვების გეგმას, ქმნიან საყიდლების სიას, სასურსათო ბიუჯეტს და სწავლობენ დაბალანსებული კვების პრინციპებს. ეს მათ საკუთარ თავზე ზრუნვას, ყოფით ეკონომიკას, ნუტრიციოლოგიის საბაზისო პრინციპებს და რაც მთავარია, პასუხისმგებლობას ასწავლის და ცხოვრებისთვის ამზადებს.
• ლიტერატურის გაკვეთილზე ბავშვები მსჯელობენ კონკრეტული პერსონაჟის მოტივაციებზე, მისი ქცევის მოდელებზე, განიხილავდნენ, როგორ მოიქცეოდნენ თვითონ ანალოგიურ მდგომარეობაში და ეხებიან ისეთ საკითხებს, როგორიცაა მორალი, პასუხისმგებლობა, სიყვარული, მეგობრობა და ა.შ.
• ბუნების გაკვეთილზე ბავშვები ღია ცის ქვეშ თავშესაფრის აგებას სწავლობენ, გარეთ ამზადებენ კერძებს და ცდილობენ, თანამედროვე გაჯეტების გარეშე ისწავლონ ნავიგაცია უკაცრიელ გარემოში. ასე სწავლობენ ისინი გუნდურ მუშაობას, ერთმანეთზე ზრუნვას, რისკების შეფასებას და დაზღვევას და უცხო გარემოში ადაპტირებას.
• პროექტებზე დაფუძნებული სწავლება იძლევა საშუალებას, შედარებით უფროსკლასელებმა რომელიმე დიდ თემასთან ან მათთვის მნიშვნელოვან პრობლემასთან დაკავშირებით მოაწყონ ღონისძიება, შექმნან პოდკასტი ან ჩაატარონ თემში სამოყვარულო კვლევა. ამ გზით ისინი უფრო მრავალმხრივად ხედავენ საკითხს, მასთან დაკავშირებულ აზრთა სხვადასხვაობას და სწავლობენ სხვების გამოცდილების გაზიარებისა და გაცნობის შემდეგ საკუთარი სათქმელის ფორმირების გზებს.
• უფროს კლასებში შესაძლოა მოსწავლებლებმა მცირე გუნდებით პატარა ბიზნესიც წამოიწყონ, რათა იცოდნენ, როგორ კეთდება ბიუჯეტი, მარკეტინგის გეგმა, ინვესტიციების მოზიდვა, ადამიანური რესურსების სწორად განაწილება და დროისა და მოლოდინების მართვა. ამგვარ პრაქტიკაში მათი მხარდამჭერები სკოლის გარდა შეიძლება იყვნენ ადგილობრივი სოციალური საწარმოები და ადგილობრივი ხელისუფლების წარმომადგენლობები.

ქართულ სოციალურ ქსელში ბოლო დროს ხშირად განიხილება სკოლის ფორმის შემოღების საკითხი. სხვადასხვა საკომუნიკაციო პლატფორმების მომხმარებლები აქტიურად წერენ და საუბრობენ ფორმების დადებით და უარყოფით შედეგებზე.

სკოლის ფორმის შემოღების მომხრეთა უმეტესობა დარწმუნებულია, რომ იქ სადაც ერთნაირი სამოსი აცვიათ ბავშვებს, ბულინგი არ არის, მოსწავლეები უკეთესად სწავლობენ, უკეთ იქცევიან და უფრო თანასწორი გარემოა. მოწინააღმდეგეების მთავარი არგუმენტები კი იმაში მდგომარეობს, რომ ისინი ერთნაირ ჩაცმულობას გამოხატვის თავისუფლების შეზღუდვად მიიჩნევენ.

საქართველო არ არის ერთადერთი ქვეყანა, სადაც ეს საკითხი აწუხებთ. სკოლის ფორმების შესახებ ათწლეულებია არგუმენტირებული დებატები მიმდინარეობს.  საქართველოსგან განსხვავებით, მოწინავე ეკონომიკისა და განვითარებულ ქვეყნებში ამ თემაზე არაერთი მკვლევარი მუშაობს. წლების განმავლობაში ტარდება კვლევები, რომლებიც სიღრმისეულად სწავლობს ჩაცმულობის გავლენას მოსწავლეთა ქცევასა და მიღწევებზე.

არსებობს მცირემასშტაბიანი კვლევები, რომლებიც ადასტურებს, რომ იმ სკოლის მოსწავლეთა აკადემიური მოსწრება, სადაც ფორმების ტარება სავალდებულოა, აღემატება სხვა სკოლების მოსწავლეთა სწავლის შედეგებს. თუმცა, ასევე, არსებობს უფრო სიღრმისეული ნაშრომები, რომლებიც ეჭვქვეშ აყენებს ზემოთთქმულ შედეგებს და განმარტავს, რომ მაღალ აკადემიურ შედეგებს არა ტანსაცმელი, არამედ სხვა მოცემულობები განაპირობებს. ცალკე აღებული სკოლის ფორმა არ წარმოადგენს მოსწავლეთა აკადემიური შედეგების გაუმჯობესების საიმედო ბერკეტს.  მკვლევარების ნაწილი იმასაც ამტკიცებს, რომ სკოლის ფორმას საზიანო გავლენა აქვს ბავშვების თვითშეფასებასა და სკოლისადმი მიკუთვნებულობაზე. ამერიკის ზოგიერთ შტატში ამ საკითხზე დავების სასამართლო განხილვის პრეცედენტებიც არსებობს. მომჩივანი პირები და ორგანიზაციები სკოლის ფორმის დაწესებას  განიხილავენ, როგორც ბავშვის გამოხატვის თავისუფლების კონსტიტუციური უფლების შეზღუდვას.

ბოლოდროინდელმა  მსხვილმასშტაბიანმა კვლევებმა ცხადყო, რომ მასწავლებლების, დირექტორებისა და მშობლების ნაწილს სკოლის ფორმების მიმართ ნამდვილად გადაჭარბებული მოლოდინი აქვთ. 2022 წელს გამოქვეყნდა ოჰაიოს შტატის უნივერსიტეტის გრძელვადიანი კვლევის შედეგები, რომელიც მიზნად ისახავდა დაედგინა კავშირი სკოლის ფორმებსა და ბავშვების ქცევას შორის. კვლევა 3 წლის განმავლობაში მიმდინარეობდა და მასში მეხუთე კლასის ჩათვლით 6 320 მოსწავლე მონაწილეობდა. ამ ხნის განმავლობაში მასწავლებლები აფასებდნენ თითოეულ მოსწავლეს სამი განზომილების მიხედვით: ქცევითი პრობლემები მოსწავლეებში (როგორიცაა შფოთვა და სოციალური იზოლაცია), მიდრეკილება აგრესიისადმი, სოციალური უნარები. კვლევამ აჩვენა, საერთო ჯამში, სკოლის ფორმებს არანაირი გავლენა არ მოუხდენია ქცევის სამი განზომილებიდან არცერთზე. ამით მკლევარებდა დაადგინეს, რომ სკოლის ფორმა არ აუმჯობესებს ბავშვების ქცევას და უმეტეს შემთხვევაში დადებით გავლენას არ ახდენს მოსწავლეთა დასწრების მაჩვენებელზე. მცირე გამონაკლისს წარმოადგენდა დაბალშემოსავლიანი მოსწავლეთა წილი. ეს ერთადერთი ჯგუფია, სადაც დასწრების მაჩვენებელი წელიწადში ერთი დღით მაღალი იყო იმ სკოლებში, სადაც ფორმის ტარება სავალდებულოდ ითვლებოდა.  მკვლევარებმა ასევე შეაფასეს იმავე მოსწავლეების თვითშეფასების მაჩვენებლები. მოსწავლეებმა ისაუბრეს სკოლისადმი მიკუთვნებულობის გრძნობაზე და აღწერეს ბულინგის და სოციალური შფოთვის გამოცდილება. ანალიზის შედეგად დადგინდა, რომ სასკოლო ფორმები არ იყო დაკავშირებული ბავშვებში ბულინგის ან სოციალური შფოთვის რაიმე განსხვავებასთან. ამავე დროს, მკვლევარები საუბრობენ ერთ საყურადღებო მიგნებაზე.  უნიფორმის ტარების ვალდებულების მქონე მოზარდებმა სკოლისადმი მიკუთვნებულობის უფრო დაბალი დონე აღნიშნეს, ვიდრე მათ, ვინც სწავლობდა სკოლებში, სადაც ფორმის ტარება არ იყო სავალდებულო. ამ კვლევით, დღის წესრიგში დადგა კიდევ ერთი საკითხი, როგორიც არის, უკუეფექტი და ზიანი, რაც შეიძლება სკოლის ფორმამ მიაყენოს მოსწავლეს.

სკოლის ფორმების შემოღებას მთელ მსოფლიოში მკაფიო ადვოკატირებას უწევენ სამოსის მწარმოებელი კერძო კომპანიები. ამ დროისათვის ფორმის ერთი კომპლექტის ღირებულება მსოფლიოს სხვადასხვა ქვეყნებში 25-დან 500 დოლარამდე მერყეობს. სასკოლო ტანსაცმლის წარმოებაში მსოფლიოში ცნობილი ატელიეებიც არიან ჩართული. ისინი ცალკეული სკოლისთვისაც ქმნიან დიზაინს და მასიურ წარმოებაშიც მონაწილეობენ. ბიზნესინტერესებიდან გამომდინარე კერძო სექტორი აქტიურ რეკლამირებას უწევს სკოლაში ფორმების ტარებას. მათი დამკვეთების უმრავლესობაც კერძო სკოლები არიან, ვისთვისაც სამოსი სკოლის ბრენდინგის ნაწილია. მიუხედავად იმისა, რომ დასავლურ სამყაროში სკოლის ფორმების გამოყენების მრავალსაუკუნოვანი გამოცდილება და დამოუკიდებელი ასოციაციებიც კი არსებობს, ევროპისა და ამერიკის სკოლებში უნიფორმის გამოყენების პროცენტული მაჩვენებელი 30-35 %-ს არ აღემატება, მაშინ როცა აზიასა და აფრიკაში ფორმის ჩაცმა სავალდებულოა სკოლების 80-90 %-ში. საერთაშორისო კვლევებს თუ გადავხედავთ, მარტივად დავინახავთ, რომ ევროპული/ამერიკული განათლების ხარისხი მნიშვნელოვნად აღემატება აზიურ და აფრიკულ განათლების ხარისხს. ეს, ალბათ, ყველაზე ნათელი დადასტურებაა, რომ სკოლის ფორმა პანაცეა არ არის.

უნიფორმის შესახებ დებატები მეტყველებს, რომ სასკოლო საზოგადოებას სურვილი აქვს რთული საგანმანათლებლო გამოწვევების გადასაჭრელად მარტივი გადაწყვეტილებები იპოვოს. მიუხედავად იმისა, რომ მოსწავლეთა ჩაცმულობის სტანდარტიზაცია უსაფრთხოების, სწავლაზე ფოკუსირებისა და თანასწორობის გარანტიად გამოიყურება, არ არსებობს მყარი მტკიცებულებები რომელიც მიუთითებს რომ ფორმა ნამდვილად ახდენს გავლენას განათლების ხარისხზე.

ჭეშმარიტად ეფექტური სასწავლო გარემოს შექმნა მოითხოვს უფრო ყოვლისმომცველ მიდგომებს, რომლებიც საგანმანათლებლო გამოწვევების ძირეულ მიზეზებს ეხება.

წყაროები:

• https://ehe.osu.edu/news/listing/school-uniforms-don-t-improve-child-behavior-study-finds
• https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC8775910/

ბავშვებისთვის ყველაზე სასურველ საჩუქარს, პირველ „სმარტფონს“, უმეტეს შემთხვევაში მშობლები ყიდულობენ, თუმცა ციფრული ტექნოლოგია და სოციალური მედია ბავშვიანი ოჯახებისთვის დამატებით გამოწვევადაც იქცა.

თანამედროვე მსოფლიოს მიღწევებმა კიდევ უფრო გაზარდა მშობლის როლი და პოზიტიური აღზრდის მნიშვნელობა, რადგან მცირეწლოვანთა მოქმედებებმა ფიზიკური სამყაროდან online სივრცეშიც გადაინაცვლა. ინტერნეტს კი უზღვავ შესაძლებლობებთან ერთად ბავშვებისთვის უამრავი ხიფათიც ახლავს.

ბავშვთა უფლებების დამცველმა და ონლაინუსაფრთხოების კონსულტანტმა,   სამართლის დოქტორმა ელიზაბეთ მილოვიდოვმა ციფრული ტექნოლოგიების ეპოქაში ბავშვის აღზრის შესახებ ნაშრომი შექმნა, რომელიც ევროსაბჭოს დახმარებით ქართულ ენაზეც გამოიცა. აღნიშნული სახელმძღვანელო მშობლებს სხვადასხვა სიტუაციისთვის ამზადებს და პოზიტიური აღზრდის მრავალფეროვან სტრატეგიებს სთავაზობს.

სახელმძღვანელო მხარს უჭერს ციფრულ გარემოში პოზიტიური მშობლობის სტილის შენარჩუნებას, ჯანსაღ კომუნიკაციას და ნდობის გაძლიერებას მშობლებსა და შვილებს შორის, რათა მშობლებმა შეძლონ  ღია საუბარი შვილთან ინტერნეტის გამოყენებაზე, რისკებსა და სარგებლიანობაზე. ამისთვის კი პირველ რიგში აუცილებელია რეგულარული ინტერესის გამოხატვა შვილის ონლაინაქტივობებისადმი.

ციფრული უსაფრთხოების საკითხზე საუბრის წამოწყებისთვის სპეციალისტი მშობლებს შემდეგი შეკითხვების დასმას სთავაზობს:

• „ვის ესაუბრები ხოლმე ინტერნეტით (კლასელებს, მეგობრებს თქვენს ქალაქში/საზღვარგარეთ, უცნობებს)?“
• „რას აკეთებ ხოლმე ინტერნეტში?“
• „სად შედიხარ ხოლმე ინტერნეტში (საიტების ტიპი, პლატფორმები და ა. შ.)?“
• „როდის შედიხარ ხოლმე ინტერნეტში (რა დროს და რამდენი ხნით)?“
• „რა ხდებოდა დღეს ინტერნეტში?“

ბავშვთან მსგავს თემებზე საუბრების დაწყებას აუცილებლად უნდა მოჰყვეს ამ საკითხებზე კომუნიკაციის გაგრძელება, მაშინაც კი, როდესაც საუბრის თემა არასასიამოვნოა. იმისთვის, რომ ბავშვთან უფრო სიღრმისეული საუბარი გაგრძელდეს, მნიშვნელოვანია მშობლებსა და შვილებს შორის ნდობის არსებობა. ნდობის ჩამოყალიბებას კი ხელს უშლის ძალადობრივი ან ზედმეტად მკაცრი სასჯელების გამოყენება. ნაცვლად ამისა, სპეციალისტები პოზიტიური მიდგომის პრაქტიკაში დანერგვას ურჩევენ მშობლებს, რაც გულისხმობს დიალოგს, ბავშვის ქმედების კრიტიკულად გააზრებას, ერთობლივ მსჯელობას, საფრთხეებისა და სარგებლის გაანალიზებას და ბავშვის ცნობიერების ამაღლებას ციფრულ სამყაროში მისაღები ქცევის წესების შესახებ. ამავე დროს, ბავშვმა უნდა იცოდეს, რომ შეუძლია, მშობლის იმედი ჰქონდეს, როცა საქმე ეხება მის დაცვას, მხარდაჭერას, მოსმენას და შეხედულებებისა თუ მოსაზრებების გაზიარებას.

ციფრულ სამყაროში პოზიტიური აღზრის მეორე მნიშვნელოვანი კომპონენტი კრიტიკული აზროვნებაა, რომელიც მშობლებს ეხმარება გადაწყვეტილების მიღებაში, უყიდონ თუ არა შვილს ესა თუ ის ელექტრონული მოწყობილობა; ამ საკითხის დადებითად გადაწყვეტის შემთხვევაში, დასახონ მისი უსაფრთხოდ და პასუხისმგებლიანად გამოყენების გზები; განსაზღვრონ დრო და ხანგრძლივობა, როცა ბავშვი შეძლებს მოწყობილობით სარგებლობას. ეს უაღრესად მნიშვნელოვანი უნარი მშობლებმა შვილებს პირველ რიგში საკუთარი მაგალითით უნდა გადასცენ. მათ ბავშვის ჩართულობით უნდა შეიმუშაონ ციფრული ტექნოლოგიების გამოყენების წესები და რაც მთავარია, არ დაარღვიონ შეთანხმებები.

მესამე კომპონენტია ციფრული მოქალაქეობის შესახებ შვილის ცნობიერების ამაღლება, რაც გულისხმობს ბავშვის წიგნიერ, ინფორმირებულ და აქტიურ მოქალაქედ აღზრდას, რომელსაც ეცოდინება როგორი ქცევაა ინტერნეტში მისაღები, რა შედეგები შეიძლება მოჰყვეს მის ციფრულ ნაკვალევს; ბავშვის ასაკობრივი შესაძლებლობების გათვალისწინებით მისთვის საინტერესო რესურსების გაზიარებას და ერთობლივ მსჯელობებს ცალკეული საკითხის მიმართ ოჯახის დამოკიდებულებებისა და ღირებულებების შესახებ.

იმისთვის, რომ მშობლებისთვის უფრო ნათელი გახდეს, როგორ იზრუნონ შვილებზე ციფრულ სამყაროში, სახელმძღვანელოში არაერთი კონკრეტული სცენარია განხილული. მაგალითისთვის, გადავიკითხოთ ერთ-ერთი სიტუაცია:

„სიტუაციური ანალიზი: თქვენს თინეიჯერ ქალიშვილს 500-ზე მეტი მეგობარი ჰყავს სოციალური მედიის ანგარიშზე და გეჩვენებათ, რომ ის მეტისმეტად გიმალავთ თავის აქტივობას სოციალურ მედიაში.

მშობლის ფიქრები: პირადად იცნობს თითოეულ მათგანს? ხომ არ ჯობია, უცნობი პირები მეგობრებიდან წაშალოს? ეს უცნობები იმ მეგობრების მეგობრები არიან, რომელთა გადამოწმებაც შეიძლება? ამ „მეგობრებთან“ მხოლოდ თამაშები აკავშირებს, თუ ჩატითაც საუბრობს? რამე სამარცხვინო აკეთებს, თუ არაფერს აშავებს და, უბრალოდ, საჩუქარს გიმზადებთ?  რამე ისეთს აკეთებს, რაც არ უნდა გააკეთოს? უხამს კონტენტს ხომ არ უყურებს ან აქვეყნებს? როგორ შეგიძლიათ მასთან საუბრის დაწყება, პირად სივრცეში შეჭრის გარეშე.

ციფრულ გარემოში პოზიტიური აღზრდის რჩევები:

• სოციალური მედიის საიტებზე ფოტოების ან ვიდეოების გაზიარებისას კონფიდენციალურობის პარამეტრები მაქსიმალურ ნიშნულზე დააყენეთ და მხოლოდ მეგობრებსა და ოჯახის წევრებთან გაზიარების ფუნქცია გააქტიურეთ, როგორც თქვენს შემთხვევაში, ასევე შვილისთვის.
• განუმარტეთ ბავშვს, თუ რას ნიშნავს როგორც მისი, ისე ოჯახის სხვა წევრების პირადი ინფორმაცია.
• გაეცანით სოციალური მედიისა და სათამაშო პლატფორმებზე არსებულ ინფორმაციას მონაცემთა დაცვისა და კონფიდენციალურობის შესახებ.
• განიხილეთ თქვენი ოჯახის მოლოდინები და ღირებულებები ონლაინგაზიარებასთან მიმართებით.
• რეგულარულად მოძებნეთ ოჯახის წევრთა სახელები ინტერნეტში, რათა გადაამოწმოთ ონლაინსივრცეში მათზე არსებული ინფორმაცია.

ციფრულ გარემოში პოზიტიური აღზრდის ქმედებები  – მშობლებს/აღმზრდელებს შეუძლიათ, შვილებს ასწავლონ, თუ როგორ უნდა მართონ თავიანთი ონლაინრეპუტაცია და ციფრული იდენტობა კრიტიკული აზროვნების უნართა გამოყენებით. რეგულარული საუბრებით მშობლებს შეუძლიათ, შვილებს ასწავლონ პასუხისმგებლობიანი ციფრული მოქალაქეებივით მოქცევა, სხვების მიმართ პატივისცემის გამოჩენა სოციალურ მედიაში და ონლაინმეგობრების განსხვავება რეალური მეგობრებისგან.

ციფრულ გარემოში პოზიტიური აღზრდის რჩევები

► განსაზღვრეთ, შეეფერება თუ არა კონკრეტული სოციალური მედიის პლატფორმა

თქვენი ბავშვის ასაკს.

► აკრძალვის ნაცვლად, დაფიქრდით, ხომ არ აჯობებს, შვილს აუხსნათ ტექნოლოგიის სწორად გამოყენების წესები, რათა მან ეს თქვენგან ისწავლოს.

► შეამოწმეთ კონფიდენციალურობის, ასევე, ადგილმდებარეობის ჩვენების პარამეტრები და დარწმუნდით, რომ ისინი არ იძლევა წვდომას პირად ინფორმაციაზე, სურათებსა და ვიდეოებზე.

► აუხსენით შვილს, რომ ადამიანებს, რომლებსაც მხოლოდ ონლაინსივრცეში ხვდებიან, ყოველთვის არ უნდა ენდონ ისე, როგორც რეალურ მეგობრებს.

► ხაზი გაუსვით, რომ დაუშვებელია პერსონალური, მაიდენტიფიცირებელი ინფორმაციის გაზიარება.

► განიხილეთ ანგარიშის გახსნა იმავე სოციალური მედიის პლატფორმაზე და შვილის „დამატება მეგობრებში“.

► დარწმუნდით, რომ თქვენს მოზარდს ჰყავს სხვა სანდო, ზრდასრული ადამიანები, რომლებთანაც შეძლებს საუბარს (მაგ. ნათესავი ან მასწავლებელი), თუკი თქვენთან არ მოუნდება დალაპარაკება.“

——-

როგორც ვხედავთ, ციფრულ სამყაროში პოზიტიური მშობლობა ისევე მოითხოვს შვილზე მუდმივ და უპირობო ზრუნვას, როგორც ფიზიკურ გარემოში. სპეციალისტების დასკვნებით, ამ მეთოდით აღზრდილი ბავშვები ციფრულ გარემოში უსაფრთხოდ და პასუხისმგებლობით მოქმედებენ, არ უშინდებიან სირთულეებს და მარტივად ახერხებენ ბალანსის დაცვას ინტერნეტსა და რეალურ ცხოვრებას შორის.

წყარო: ბავშვის აღზრდა ციფრულ ეპოქაში, ევროსაბჭო https://rm.coe.int/parenting-in-the-digital-age/1680b27f27

ისე მოხდა, რომ კვლავ უნივერსიტეტში აღმოვჩნდი, 37 წლის ასაკში მაგისტრატურას დავუბრუნდი, რომელიც 13 წლის წინ ბოლო სემესტრში შევწყვიტე. ეროვნული და შიდასაუნივერსიტეტო გამოცდები, საგნების არჩევა და იმაზე ფიქრი, როგორი იქნება ჩემი სამაგისტრო ნამუშევარი საინტერესო გამოცდილება აღმოჩნდა და რაც მთავარია, ყოველ ჯერზე ვხვდები, რომ ახლა გაცილებით მზად ვარ ახალი ცოდნებისთვის, გაცილებით მარტივად მიდის ეს პროცესი, ვიდრე ახლადსკოლადამთავრებული, დაბნეული 16 წლის მე ირჩევდა პროფესიას, რომელსაც მერე  არასოდეს გამოიყენებს ან უკვე თითქოს საკუთარ ზრდასრულობაში დაჯერებული, 20 წლის იგივე მე ფიქრობდა რა მიმართულებით გაეგრძელებინა სწავლა შემდეგ საფეხურზე. იმ დროიდან ყველაზე ხშირად მახსენდება ლექტორი, რომელმაც თქვა, ყველაზე მეტად ახალგაზრდები მებრალებით, სახლში მშობლებს აღარ ესმით თქვენი, სამსახურებში უფროსებს უნდა დაუმტკიცოთ, რომ იმსახურებთ იმ ადგილებს, სადაც აგიყვანენ, პირველ სიყვარულს შეიძლება დიდი იმედგაცრუებები მოყვეს, თქვენ კი ამ ყველაფერს ყოჩაღად უნდა გაუძლოთ და თან კიდევ ისწავლოთო. ასე, თანაგრძნობითა და გაგებით საუბარი იშვიათობა იყო და მართლაც, ზრდასრულობის პირველი წლები ალბათ ყველაზე რთული, საფრთხეებითა და თავგადასავლებითაა სავსე და ამ გზაზე ყველა გამხნევება და ყველა მმხარდაჭერა ერთიორად ძვირფასია, იმის მიუხედავად, ამას მაშინვე აცნობიერებ თუ მერე.

ისე მოხდა, რომ უნივერსიტეტს მარტო მე კი არა, ბევრი ჩემი მეგობარი და კარგი ნაცნობი დაუბრუნდა, დაახლოებით ჩემი ასაკისები – როცა ერთმანეთს გამოცდილებას ვუზიარებთ ხოლმე, აშკარა ხდება, რომ ახლა გაცილებით მეტ მხარდაჭერას გვთავაზობენ ლექტორები და უნივერსიტეტები, უფრო ჩანს პატივისცემა ჩვენთან დამოკიდებულებაში და მიუხედავად იმისა, რომ დიდი პაუზის შემდეგ წვრილმან ბიუროკრატიაში გარკვევა შეიძლება მეტად გვიჭირს, ვიდრე “ახალგაზრდა” სტუდენტებს, საბოლოო ჯამში ეს პროცესი ახლა გაცილებით მშვიდი და გაცნობიერებულია, ვიდრე “თავის დროზე” იყო.

ახალი გამოცდილება და როლი ბუნებრივად მაფიქრებს ხოლმე უწყვეტი განათლების პრინციპებზე და იმაზეც, რომ განათლება საბოლოო ჯამში მაინც პრივილეგიად რჩება. ამ ფიქრების ნაწილია ისიც, რომ ახალგაზრდებს დამოუკიდებელი ცხოვრების პირველ ეტაპზე გაცილებით მეტი მხარდაჭერა სჭირდებათ ოჯახებისგან, მასწავლებლებისა და უნივერსიტეტებისგან, ვიდრე ამას იღებენ. კვლავ ვისმენ ამბებს იმაზე, როგორ უჭირთ სტუდენტებს სწავლა და მუშაობა ერთად, როგორი მწირია ის განათლება, რომელსაც ისინი სკოლებში იღებენ და როგორი რთულია კარგი საფუძვლის გარეშე მათთვის რაიმე პროფესიის შესწავლა, როგორ გამოწვევად რჩება უცხო ენების ცოდნა და როგორი რთულია კარგი კადრების შენარჩუნება აკადემიური სივრცეებისთვის.

სტუდენტების ხმა საზოგადოებაში მხოლოდ ფრაგმენტულად ისმის – ისინი კვლავ რჩებიან საზოგადოების ყველაზე დაუსაქმებელ, ყველაზე მოწყვლად ნაწილად. მოსწავლეებს ბოლო წლებში კვლავ ინერციით უფრო უწევთ არჩევანის გაკეთება მომავალი პროფესიების შესახებ გადაწყვეტილების მიღებისას და უწყვეტი განათლების პრინციპიც, რაც მუდმივ მზაობას გულისხმობს ახალი ცოდნების მისაღებად, იმის მიუხედავად, რაა შენი სტატუსი და ასევე გარემოს, სადაც შეგიძლია დაიკმაყოფილო ცნობისმოყვარეობა და აიხდინო სურვულები, რეალობაში კვლავ სუსტად არის დანერგილი.

უნივერსიტეტში დაბრუნებისას ჩემი მიზანი აკადემიურ სივრცეზე გამადიდებელი შუშით და უფრო ფრთხილი თვალით დაკვირვება არ ყოფილა, მაგრამ მივხვდი, რომ ამის გარეშე აღარ გამოდის – დამატებითი თავის ტკივილი გავიჩინე, თუმცა იმის წარმოდგენა, რას ვიზამდი ამა თუ იმ წლების წინანდელ ამბავში ახლა რომ აღმოვჩენილიყავი, მამხიარულებს. ეს ამბავი დროში მოგზაურობის სათამაშოც აღმოჩნდა და არ ვიცი იმის გამო, რომ საბოლოოდ ადამიანების სიცოცხლე არც ისე დიდია იმიტომ თუ მარადიული პრობლემების არსებობის გამო, მაინც უფრო უკეთ განათებულ სივრცეში წრეზე სიარულს გავს ეს ყველაფერი, ვიდრე ახალი სუნთქვის გახსნას.

“ დღეს ვედური კალენდრის მიხედვით, მასწავლებლისთვის მადლიერების გამოხატვის დღეა. არ ვიცი სიღრმისეულად რა რატომ, მაგრამ დღეს მთვარეს რომ შევხედე მივხვდი..  ისე ახლოა, ისეთი სავსე,  თან სითბოა, სიმწვანეა , როცა უყურებ გრძნობ როგორ იწმინდება ჟანგი შენი სულიდან და შენც მთვარე გგონია თავი და შეგიძლია უკუნი ღამის გაჭრა.

ამ სამყაროში შეიძლება ყველა და ყველაფერი იქცეს მეგზურად და მოძღვრად. ბაბუაწვერას ვუყურებდი, რა შეიძლება ვისწავლო მისგან? ის ხან ლამაზი ქალივით ოქროსფრად ელვარებს მწვანე მინდორში, ხან ბებერივით აქვს აჩეჩილი თავი წამოყოფილი.  შემდეგ კარგავს ამ აჩეჩილ თავს, ფანტავს, ნამცეცებად აბნევს. ისევ თავიდან ინთება მაგრამ სხვაგან,  იქიდან სადაც ქარი, მწერი და ჩიტი წაიღებს მის თესლს.

ეს ყველაფერი დაგეგმილია და თან არ არის დაგეგმილი. ალბათ ასეა ჩვენი ცხოვრებაც, სულ ვერ იბრჭყვიალებ ყვითლად, სულ ვერ გაიფანტები და ვერ დაიბადები თავიდან. მაგრამ ცოცხალი ხარ, გრძნობ, იღებ წვიმებს, გვალვებს, ხანდახან მძიმე ნაბიჯებსაც, რომელებიც გსრესენ ან სხვა არსებების უხეშ ხელებს რომლებიც მანამდე გგლეჯენ სანამ გაიფანტები და ისევ გაცოცხლდები.

მოკლედ შენც ბაბუაწვერა ხარ, ისევე როგორც მთვარე, ისევე როგორც მდინარე, ისევე როგორც მელია.

სანამ ამ ყველაფერს დავინახავდი, მანამდე ვიყავი მე, დიდი მე და ვფარავდი ყველაფერს დიდი ზურგით, ვერაფერს ვხედავდი ჩემს ზურგს იქით. შემდეგ მოხვედი შენ და დავპატარავდი, ნამცეცებად გადავიქეცი. არ ვიცი შეგნებულად თუ შეუგნებლად ჩემი თავი დავკარგე, გავიფანტე, ღმერთო შენ კიდევ ჩემგან ყვითელი ყვავილი გააჩინე, ახალი ძალებით.

როცა პატარა ვიყავი, ალბათ ცხრა ან ათი წლის ან შეიძლება უფრო პატარაც. დავსხამდი ჩემს და-ძმას, აივანზე ჩამწკრივებულ სკამებზე, სკოლიდან წამოღებული ცარცით ასო-ბგერებს, რიცხვებს ვუწერდი და მათაც ვაწერინებდი.  ბაბუას ჰქონდა, სასკოლო ჟურნალის მსგავსი, რეცეპტის დიდი რვეული, ამ რვეულში ვწერდი ლამაზი კალიგრაფიით  სიას და მთელი არსებით მასწავლებლად ვგრძნობდი თავს. თუ ჩემებს მობეზრდებოდათ და გაიქცეოდნენ, მარტოც შემეძლო, ჩემივე გამოგონილ მოსწავლეებთან.

კიდევ მახსოვს რომ ხატვა მინდოდა, რასაც ვხედავდი ყველაფერი მინდოდა დამეხატა, ვხატავდი კიდეც,  მაგრამ როგორი იქნებოდა ჩემი ნახატები, როცა მხატვრობაზე და ხელოვნებაზე არსად არაფერი მესმოდა, არც სახლში, არც სკოლაში, სადაც ხელოვნების გაკვეთილებს არც ატარებდნენ, მასწავლებელიც ყველაფერზე ლაპარაკობდა გარდა ხელოვნებისა

როგორ მივადექი სკოლას, როცა ამაზე ვფიქრობ, პასუხი არ მაქვს. აბა სად უნდა წავსულიყავი,  მე ბავშვებისგან თავიდან ვისწავლე ბავშვობა. მე მათ ადამიანად მაქციეს და მათთან ვალში ვარ

დაუნდობელი წყალი, ჩიტს ბუდეს წაართმევს.  ჩიტი დაბრუნებას სთხოვს, თუმცა ამაოა მისი თხოვნა, წყალი გულქვაა. სუსტი, უმწეო ჩიტი გაბრაზდება და დაიწყებს,  ნისკარტით წყლის გადაღვრას რომ ბუდესა და ბარტყებს უშველოს. ზოგს ყლაპავს, ზოგს აქცევს, შემდეგ დაინახავენ სხვა ჩიტებიც და ისინიც იგივეს იწყებენ, წყალს მათთვისაც აქვს ბუდე წართმეული. ჩიტი იმარჯვებს, წყალს აშრობს, თავის ბუდეს ფსკერზე პოულობს და სხვა ჩიტებსაც აპოვნინებს.

აი, ეგ მასწავლებელი  ჩიტი მინდა ვიყო მე..“

მე მის დასაფლავებაზე საფლავზე არ გამიშვეს, მითხრეს რომ არ შეიძლება მკვდრის ცრემლებით გაცილება, რომ მას ფეხები დაებმება სამოთხისკენ მიმავალ გზაზე… ყველა რელიგიას თავისი მახინჯი სისასტიკეები აქვს.

ბებო ლამაზი ქალი იყო, ძალიან პატარა დაობლდა და დედის ძმებთან იზრდებოდა. რადგან მამამისის სიკვდილის შემდეგ, დედამისი თავისივე მაზლს  დაუტოვეს ცოლად და ამ კაცს კი ძმისშვილის დანახვა არ უნდოდა. ბებიაჩემი როცა წამოიზარდა მაშინ დაბრუნდა დედასთან. ის ცუდს არავისზე ამბობდა, მაგრამ მე მგონია რომ  ძალიან ეტკინა გული, მგონია მთელი ბავშვობა ტიროდა.

გრძელ ნაწნავებიანს, დიდი თაფლისფერი თვალები, თხელი ცხვირი და გრძელი ლამაზი ტითები ჰქონდა.

მას უნდოდა მასწავლებელი ყოფილიყო, მაგრამ მას რა უნდოდა საერთოდ არ ეკითხებოდნენ მთებში. დანიშნეს ბაბუაჩემზე რომელიც მასწავლებელი იყო და მასზე ბევრად უფროსი.  მას წინააღმდეგობა არ გაუწევია, როგორც ყველა მისნაირ ქალს იქ. დარდობდა კია, უცნობ კაცს უნდა შეჰგუებოდა..

ერთ შუაღამეს კი როცა  ბებიაჩემი, თავის პატარა ნახევარ ძმასთან ერთად საწოლში იწვა, თორმეტი შეზარხოშებული და შეიარაღებული კაცი შეუვარდა. იმ კაცებიდან ერთ-ერთს ბებიაჩემი უყვარდა, მაშინ ასე ერქვა სიყვარულს. ბებიაჩემს არასოდეს უხსენებია მისი სახელი, ისე კი ხალხისგან გამიგია რომ მასაც უყვარდა და ამიტომ გაბედა ეს ის იმ კაცმა..მაგრამ რაში დასჭირდა იმ კაცს ასეთი უხეში ძალა, ანდა ბებიაჩემს როგორ შეიძლებოდა ჰყვარებოდა ასეთი უხეში კაცი.

კაცებმა ქალი საბანში გადაახვიეს, თან დანა მიადეს ყელზე რომარ ეკივლა. ხელიდან გაუვარდათ კიდეც. მთებში გადაკარგეს, ფეხი ჰქონდა მოტეხილი და ტვინის შერყევა, ქვის კიბეზე თავის დარტყმისგან.

ერთ-ერთი გამტაცებლის ცოლმა გათქვა, სადაც ჰყვადათ მოტაცებული ქალი გადამალული. საქმრო და პოლიცია მოვიდნენ და წამოიყვანეს, გინდაკარგული. როცა გონს მოვიდე თორმეტივე ციხეში იყო წასული.

მალე ბაბუამ შეირთო ცოლად, ის თორმეტი ოჯახი კი დღემდე არ გვესალმებიან ჩვენც. ისინი ფიქრობენ რომ ბებიამ მისცა იმ კაცს საბაბი.  რამდენიმე კი მოსულა და ბებიაჩემისთვის პატიება უთხოვია. მისი ქმრობის მოსურნე კი ციხეში გარდაიცვალა.

როცა წლების შემდეგ საწოლს მიეჯაჭვა, ამბობდა რომ ისჯებოდა იმის გამო, რომ არ აპატია მოძალადეს, რომ ამის გამო იწვა ისიც ლოგინში, როგორც თავის წილ ციხეში.

ის დიდხანს იწვა საწოლში,  წამოსვამდნენ და სივრცეს გაჰუყურებდა, ფიქრობდა. როცა მასთან მივიდოდით მშვიდად გვიღიმოდა, გვიხუტებდა, იჯდა და დუმდა. ბოლოს ყველაფერი დაავიწყდა გარდა იმისა რომ ოცნებობდა მამა ჰყოლოდა, რომ ვერაფრით დაუძახა ბიძას მამა, რომ სამი შვილი გაუჩინა ქმარს და მასწავლებლობაზე ოცნებობდა. ღამით არავის აძინებდა, თავის ოთახში რადგან ღამე ეშინოდა და ყვიროდა, ბალიშებს ისროდა.

ერთხელ მითხრამ, ჩემი ოთხი წლის ძმა შემიშინეს, როცა შემოცვივდნენ, ერთ ხელში ჩემი ჩუსტი ეჭირა და შველას ითხოვდაო.

ბებო ძალიან ჰგავდა, მტვერში და ხმაურში ამოსულ ყვავილს, რომელსაც ზედ გადაუარეს,  გადატეხეს, თავი ცუდ ადამიანად აგრძნობინეს.

მან ეს ყველაფერი, ჩუმად, უხმოდ გადაიტანა და ჩუმად უხმოდ წავიდა,. ახლა მის გულზე მწვანე ბალახი ბიბინებს, წიფლების ჩრდილია და გაზაფხულობით ფუტკრების ზუზუნი ისმის.

ერთხელ, სრულიად შემთხვევით შევესწარი, თუ როგორ წუხდა ახალგაზრდა ქალბატონი   შვილის გამო და თავის გულისტკივილს მეგობარს უზიარებდა – „არ ვიცი რა მოვუხერხო ამ ბავშვს. უარს ვერავის ვერაფერზე ეუბნება. თავის უსაყვარლეს სათამაშოს თვალცრემლიანი პარკში მოთამაშე ბავშვს ჩუქნიდა იმის გამო, რომ მას ის მოეწონა და ხელიდან გამოსტაცა. საჭმელს რომ ვაჭმევ, რომც არ უნდოდეს უარს არ ამბობს და ბოლომდე ჭამს. დასაძინებლად რომ შემყავს ოთახში, ვგრძნობ არ სიამოვნებს, არ ეძინება და ჩვენთან ყოფნა სურს, მაგრამ პროტესტს არ გამოხატავს. ვიცი ძალიან დამეჩაგრება მომავალში.“ აქვს თუ არა რაიმე საფუძველი მშობლის შიშს და მართლაც ელის თუ არა რაიმე საფრთხე მომავალში პატარას, რომელიც ვერასოდეს ვერავის ეუბნება „არა“-ს. რითი რისკავს ბავშვი, რომელსაც არ შეუძლია „არა“-ს თქმა. ბავშვები, რომლებიც ვერ ახერხებენ „არა“-ს თქმას, უგულებელყოფენ საკუთარ ემოციებს და ადვილად ექცევიან სხვისი გავლენის ქვეშ. მათთვის ბევრად იზრდება ცუდ კომპანიაში მოხვედრის, მავნე ჩვევების შეძენის და კანონდარღვევების რისკიც კი. გარდა ამისა, ისინი შეიძლება გახდნენ ზრდასრულთა მხრიდან ცუდი განზრახვის მსხვერპლი – მათ ხომ ასწავლიდნენ, რომ უფროსისათვის უარის თქმა „უხერხულია“, მათთან კამათი კი „უზრდელობაა“. ასეთი ბავშვები ხასიათდებიან დაბალი თვითშეფასებით და თვითპატივისცემის ნაკლებობით. ამიტომ, მათ უჭირთ საკუთარი თავის, საკუთარი პოზიციის, აზრის დაცვა და სკოლაში ხანდახან თანატოლების მხრიდან ძალადობის სამიზნედ იქცევიან. ბავშვი, რომელმაც ვერ ისწავლა „არა“-ს თქმა, ნაკლებად იცნობს საკუთარ თავს, საკუთარ მოთხოვნილებებს, სურვილებს და ინტერესებს. მისთვის ძნელია, უჭირს საკუთარი დროის, ძალების შეფასება; ამიტომ, აძლევს დაპირებას მასწავლებელს, მშობლებს, მეგობრებს, რომლის შესრულება შემდეგ არ შეუძლია. ამან კი, თავის მხრივ, შეიძლება გამოიწვიოს არასრულფასოვნების განცდა, ცხოვრებასთან გამკლავების უუნარობა და წარუმატებლობის განცდა.

რატომ უჭირთ ბავშვებს „არა“-ს თქმა – ძირითადი მიზეზები:

• უპირველეს ყოვლისა, ბავშვები მიისწრაფიან მოიპოვონ მოწონება, აღიარება გარშემომყოფთა მხრიდან – მშობლების, აღმზრდელების, მეგობრების მხრიდან. გარშემომყოფთა მხრიდან მოწონების და აღიარების მიღება იმდენად ძლიერია, რომ ამის მოსაპოვებლად და შესანარჩუნებლად ბავშვი ხშირად სწირავს საკუთარ სურვილებს და კომფორტს. „არა“-ს თქმა ნიშნავს სხვების კეთილგანწყობის დაკარგვის რისკს. პატარა ბავშვისთვის ეს შეიძლება სერიოზული პრობლემა იყოს;
• ბევრი ბავშვი იზრდება ისეთ გარემოში, სადაც უარი აღიქმება, როგორც უხეშობა ან დაუმორჩილებლობა. მათ ადრეული ასაკიდანვე შთააგონებენ: „იყავი თავაზიანი“, „ნუ შეეპასუხები უფროსებს“, „გაუზიარე სხვას შენი ნივთი, მაშინაც კი, თუ ამის გაკეთება არ გინდა“; ასეთი მოწოდებები, მაშინაც კი, როდესაც ისინი საუკეთესო განზრახვით არის ნათქვამი, ბავშვს ასწავლის საკუთარი გრძნობებისა და სურვილების  ჩახშობას სხვების მოლოდინების სასარგებლოდ;
• დადებითი მისაბაძი მაგალითის არარსებობა. ცნობილია, რომ ბავშვები მიბაძვით სწავლობენ. თუ მათ გარშემო მყოფი უფროსები მუდმივად უთმობენ სხვებს, ეშინიათ, უჭირთ პირადი საზღვრების დაცვა, ან პირიქით – რეაგირებენ უარზე აგრესიით, ბავშვისთვის რთულია იმის გაგება, რომ „არა“-ს თქმა შეიძლება მშვიდად, მტკიცედ და პატივისცემით და, რომ ეს ნორმალურია;
• „არა“-ს თქმის უნარი დაკავშირებულია ემოციური ინტელექტისა და თვითშეფასების განვითარებასთან. პატარა ბავშვები ჯერ მხოლოდ სწავლობენ საკუთარი გრძნობებისა და სურვილების გაცნობიერებას, იმ სიტუაციების გარჩევას, როდის არის დათმობა მიზანშეწონილი და როდის უნდა დაიცვას საკუთარი პოზიცია. ხშირად უფროსები სათანადოთ არ ვაფასებთ, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია ბავშვისთვის იყოს მიღებული, აღიარებული ოჯახში და საზოგადოებაში. უფროსების მხარდაჭერის და სიყვარულის დაკარგვის შიში სიტყვა „არა“-ს თითქმის შეუძლებელს ხდის.

     რეკომენდაციები – როგორ ვასწავლოთ ბავშვს „არა“-ს თქმა და საკუთარი თავის დაცვა:

• იმისათვის, რომ ყველაფერზე დათანხმების ჩვევამ თვითშეფასების დაქვეითება არ გამოიწვიოს, უფროსება ადრეული ასაკიდანვე უნდა შევუწყოთ ხელი, რომ ბავშვმა კარგად შეისწავლოს საკუთარი შესაძლებლობები, ისწავლოს დამოუკიდებლად მსჯელობა და არ იყოს მუდმივად სხვების მოსაზრებებზე დამოკიდებული. სწორედ ამიტომ, ჩვენ უნდა შევქმნათ უსაფრთხო გარემო, სადაც ბავშვი იგრძნობს, რომ მის აზრს აქვს მნიშვნელობა მაშინაც კი, თუ ის არ ემთხვევა გარშემომყოფთა მოლოდინებს. რაც უფრო ადრე გაიგებს პატარა, რომ მისი გრძნობები მნიშვნელოვანია, მით უფრო ადვილი იქნება მისთვის „არა“- ს თქმა იქ, სადაც ეს ნამდვილად აუცილებელია – სკოლაში, მეგობართა წრეში და შეიძლება ოჯახურ გარემოშიც კი;
• უარის თქმის ყველაზე მარტივი ფორმაა ჩვეულებრივი „არა“. თავდაჯერებული ტონით ნათქვამი ეს სიტყვა უფრო დამაჯერებლად ჟღერს, ვიდრე ნებისმიერი სხვა გზა თხოვნისთვის თავის ასაცილებლად, ან თუნდაც ხანგრძლივი ახსნა-განმარტება. სიტყვა „არა“ მაშინვე ნათელს ჰფენს სიტუაციას და ადამიანს აგრძნობინებს, რომ მოთხოვნა ცალსახად უარყოფილია. თუმცა, არის შემთხვევები, როდესაც ეს საკმარისი არ არის. ყველაზე ხშირად უარის დასაბუთება აუცილებელია, როდესაც თხოვნა მოდის მეგობრებისგან, ნათესავებისგან, ან სხვა ახლობელი ადამიანებისგან;
• ვასწავლოთ ბავშვს გარკვეული შეკითხვების დასმა, როდესაც თხოვნა მას ძალიან არ მოსწონს, როდესაც დისკომფორტს განიცდის თხოვნის გამო. პირველ რიგში, ბავშვმა ნათელი უნდა გახადოს, დააზუსტოს, ახსნას სიტუაცია: „კონკრეტულად რა უნდათ მათ ჩემგან, რატომ სწორედ მე“? ბავშვს უნდა შეეძლოს პირდაპირი შეკითხვების დასმა, მაგ, „რატომ გინდა, რომ ეს მე გავაკეთო, რატომ არ აკეთებ ამას თავად“? თუ არსებობს მოქმედების ვარიანტები, რომლებსაც ბავშვი უფრო წარმატებულად, მისაღებად, სწორად მიიჩნევს, მას შეუძლია შემხვედრი შეთავაზების გაკეთება: „მოდი სხვაგვარად გავაკეთოთ….“ ან „უკეთესი იქნება, თუ….“. ამ გზით მეორე ადამიანი (ზრდასრული ან ბავშვი) დაინახავს დახმარების ან საერთო საქმეში მონაწილეობის გულწრფელ სურვილს, მაგრამ არა ისე, როგორც თავდაპირველად იყო შეთავაზებული. თუ ბავშვის მოსმენას არ მოისურვებენ, ავუხსნათ მას, რომ შეუძლია სუფთა სინდისით თქვას  „არა“  და დაასრულოს საუბარი. ამის შემდეგ შეიძლება მშვიდად დამშვიდობება და დამშვიდობებისას ჩვეული ფრაზების გამოყენება, მაგ. „შეხვედრამდე“. ასე უფრო ადვილი იქნება უხერხულობის თავიდან აცილება. ასეთი მოქმედებით ბავშვი აგებინებს მოპირდაპირე მხარეს, რომ ის უარს ამბობს კონკრეტულად ამ თხოვნაზე, მაგრამ არ არის ურთიერთობის წინააღმდეგი და სურს ნორმალური ურთიერთობის შენარჩუნება;
• ვასწავლოთ ბავშვს, რომ წინააღმდეგობა გაუწიოს მანიპულაციებსა და შანტაჟს. დავუშვათ მეგობარი აშანტაჟებს ბავშვს: „თუ შენ ჩემთან ერთად მათემატიკის გაკვეთილიდან არ გაიპარები, შენთან აღარ ვიმეგობრებ“, ან „მშიშარა ხარ და ამას ვერ გააკეთებ“. ავუხსნათ, რომ თუ ის ნამდვილად მეგობარია, მაშინ მეგობრობა უარის თქმის გამო არ დასრულდება, მომავალში კი ეს ბიჭი მოერიდება  ულტიმატუმების წაყენებას და პატივს სცემს სხვის პოზიციას. „იფიქრე, როგორც გინდა, მე უბრალოდ არ მომწონს ეს იდეა“ – ასეთი პასუხი გამორიცხავს საკუთარი არჩევანის გამართლების აუცილებლობას და შეუძლია თავიდან აიცილოს შემდგომი თავდასხმები. ავუხსნათ ბავშვს, რომ მას აქვს უფლება დაიცვას საკუთარი პირადი საზღვრები;
• გავითვალისწინოთ ბავშვის მოთხოვნილებები, საჭიროებები და დავასაბუთოთ უარი არგუმენტირებულად. არაფერს შეუძლია ასწავლოს ბავშვს საკუთარი მოთხოვნილებების პატივისცემა უკეთესად, ვიდრე ჩვენს რეაქციას მის თხოვნაზე. თუ ბავშვის ჩივილს, ან თხოვნას – „დავიღალე, მწყურია“ ვუპასუხებთ ამგვარად: „მოითმენ სახლამდე!“ ან უფრო უარესი – „სულ არ მაინტერესებს რა გინდა, მეც ბევრი რამ მინდა.“  – ჩვენ გავაუფასურებთ მის გრძნობებს  და სურვილებს ასეთი დამოკიდებულებით. ბავშვი ეჩვევა იმ აზრს, რომ მისი მოთხოვნილებები არც ისე მნიშვნელოვანია იმასთან შედარებით, რაც მისგან სურთ. მაგრამ, არსებობს რეაგირების სხვა ხერხიც: „მეც მინდა დალევა, მაგრამ ახლა წყალი არ მაქვს, მოდი მოვითმინოთ სახლამდე“ ან „მესმის, რომ დაიღალე, მოდი უბრალოდ გავჩერდეთ ნახევარი წუთით და შემდეგ გავაგრძელოთ სიარული, თორემ დროულად ვერ მივალთ, ვერ მოვასწრებთ მისვლას“. ამგვარად, ასეთი მოქმედებით ჩვენ ბავშვს გადავცემთ ინფორმაციას: „მესმის შენი საჭიროებები, მოთხოვნილებები, ისინი მნიშვნელოვანია და ყურადღებას იმსახურებს“. ადრეული ასაკიდან ჩვენ მიერ ბავშვში ჩადებული განწყობა-დამოკიდებულებები კიდევ მრავალი წელი მოახდენს გავლენას ბავშვის ქცევაზე;
• მივცეთ ბავშვს საშუალება იყოს ბუნებრივი, ლაღი და თავისუფალი. მშობლების და სხვა ადამიანების მხრიდან მოწონების და შექების დამსახურების სურვილი აიძულებს პატარას უარი თქვას საკუთარ სურვილებზე და მოთხოვნილებებზე;
• შევეცადოთ თავად ჩვენ ვიყოთ მისაბაძი მაგალითი ბავშვისთვის ჩვენი ქცევით. გავითვალისწინოთ, რომ პატარები სწავლობენ არა იმდენად ჩვენი ჭკუისდამრიგებლური საუბრებით, რამდენადაც უფროსების ქცევაზე დაკვირვებით. ისინი გვბაძავენ ჩვენ და ითვისებენ ჩვენს ქცევას, კარგი მანერებიდან ცუდ ჩვევებამდე, გვსურს ეს თავად ჩვენ, თუ არა;
• მივცეთ ბავშვს საკუთარი ინტერესების დაცვის მაგალითი. ჩვენ ვერიდებით, გავურბივართ „არა“-ს თქმას იმისათვის, რომ თავიდან ავიცილოთ კონფლიქტის პროვოცირება, არ გავანაწყენოთ ის, ვინც რაიმეს გვთხოვს, არ დავაზიანოთ ჩვენი ურთიერთობა მასთან. თუმცა, სხვებისათვის სიამოვნების მინიჭების სურვილმა შეიძლება საკუთარი თავის დაკარგვამდე მიგვიყვანოს. გარდა ამისა, თუ ჩვენ ყოველთვის ყველაფერში ვეთანხმებით გარშემომყოფებს, მათ შეიძლება ეჭვი შეიტანონ ჩვენი „კი“ – ის გულწრფელობაში. ამიტომ, ნუ მოგვერიდება უარის თქმა, წინააღმდეგობის გაწევა და მშვიდად „არა“ -ს თქმა ბავშვის თანდასწრებით. ამით ჩვენ მას ვაჩვენებთ, რომ უკეთესია გონივრულად, საღად შევაფასოთ საკუთარი სურვილები და შესაძლებლობები, ვიდრე მოგვიანებით დავიტანჯოთ და ვინანოთ ჩვენი არჩევანი;
• მივცეთ ბავშვს უფლება გარკვეულ სიტუაციებში უფროსსაც უთხრას „არა“. გავაგებინოთ მას, რომ არგუმენტირებული „არა“ პასუხის სრულიად მისაღები ვარიანტია. ვუთხრათ, რომ ჩვენ ის იმ შემთხვევაშიც ისევე ძლიერად გვეყვარება, თუკი ყოველთვის არ დაგვეთანხმება. შევეცადოთ მაქსიმალურად პატივი ვცეთ მის აზრს, მაგრამ გავაფრთხილოთ ამა თუ იმ შემთხვევაში „არა“-ს თქმის შედეგების შესახებ. აღარ სურს ჭამა, მიუხედავად იმისა, რომ მის თეფშზე ჯერ კიდევ არის საჭმელი დარჩენილი? „კარგი, მაგრამ მაშინ შევთანხმდეთ: ვახშმამდე წახემსება არ შეიძლება“. ეს არ ნიშნავს, რომ ბავშვის ყველა სურვილი უნდა დავაკმაყოფილოთ – ასეთ შემთხვევაში შედეგად მივიღებთ პატარა ადამიანს, რომელმაც არ იცის სხვების პატივისცემა და სირთულეებისთვის თავის გართმევა. თუმცა, „არა“-ს თქმის უფლების ჩამორთმევა მშობლებთან ურთიერთობაშიც კი, შეიძლება სერიოზული პრობლემების მიზეზად იქცეს მომავალში. თუ ბავშვი არ სწავლობს მშობლებისთვის „არა“-ს თქმას, ნაკლებად სავარაუდოა, რომ შეძლებს ამ სიტყვის სხვებისთვის თქმას. და, თუ მომავალში მას შესთავაზებენ მაგ. ნარკოტიკს, კარგი იქნება, თუ უკვე გამომუშავებული ექნება „არა“-ს თქმის უნარი და არასასურველი გავლენის ქვეშ არ მოხვდება.

დაბოლოს, „არა“-ს თქმის უნარი ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი უნარია, რომელიც საჭიროა ადრეული ასაკიდანვე გამოვუმუშაოთ ბავშვს, რადგანაც ის თავდაჯერებულობის, თვითპატივისცემისა და გარშემომყოფებთან ჯანსაღი ურთიერთობების საფუძველია. ის ეხმარება ბავშვს თავიდან აიცილოს არასასურველი სიტუაციები (მაგ. ბულინგი, სახიფათო თამაშებში მონაწილეობა და ა.შ.), თავი უსაფრთხოდ იგრძნოს და შეინარჩუნოს შინაგანი სიმშვიდე და სტაბილურობა.