ის ოთახი განსაკუთრებით მიყვარდა – ჭერამდე თაროებით, იშვიათი წიგნებით, საწერი მაგიდით, რბილი სავარძლებით, დიდი სარკით, ფერადი ხალიჩებითა და მრავალფეროვანი ნუგბარით. გულთბილ მასპინძლებთან საუბრისას საკუთარი ნათქვამიც და დეიდა ჟანას დარიგებებიც სხვანაირად ჩამესმოდა, რადგან ბინის შუაგულში მოქცეულ მრუმე, მაგრამ მყუდრო კაბინეტში ქუჩისა და ეზოს ხმაური ნაკლებად აღწევდა. კედელზე მუქ ფერებში დახატული პორტრეტი ეკიდა, რომელზეც ციხისთავების გადასახლებული პაპა იყო გამოსახული. ეს ამბავი თამუნასგან, ჩემი ბავშვობის მეგობრისგან, მაშინაც ვიცოდი და ამის გამო კაბინეტში ყოფნა თითქოს როგორღაც მერიდებოდა. მერე, როგორც წესი, სხვა ოთახში გადავინაცვლებდით და უფრო გავლაღდებოდით ხოლმე, გიტარის თანხლებითა და ფლირტის ძველი ბარათებით.

ლუკა ციხისთავის ამბავი დაწვრილებით ბევრი წლის მერე გავიგე, როდესაც შვილიშვილებმა – ნანამ, ნინომ და თამარმა – გულაგიდან გამოგზავნილ წერილებს თავი მოუყარეს და წიგნად გამოსცეს, როგორც დოკუმენტური ბრალდება ტოტალიტარული რეჟიმის წინააღმდეგ. შესავალ სიტყვაში კი განსაკუთრებული მადლობა იმ უცნობ ადამიანებს გადაუხადეს, რომლებაც სასტიკ დროს გაბედეს და რეპრესირებულთა ქუჩაში ნაპოვნი წერილები საფოსტო ყუთებში ჩაყარეს.

კრებულში ლუკა ციხისთავის ბიოგრაფიაც არის მთხრობილი, რაც კიდევ უფრო ავსებს წერილებში ფრაგმენტულად ამოკითხულ სიუჟეტურ ხაზებს. ყოფილა ასეთი კაცი – ფონ ჰეიკენი, ტყეების მფლობელი თელავის მაზრაში. ამ მიწებს თურმე ლუკას მამა, იოსებ ციხისთავი, პატრონობდა და კუთვნილ ჯამაგირს შვილების განათლებას ახმარდა. ჰეიკენის რჩევით, სემინარიის დამთავრების შემდეგ, ლუკა და მისი და-ძმა გერმანიაში უნდა გამგზავრებულიყვნენ განათლების მისაღებად, მაგრამ ჯერ 1917 წლის რევოლუციამ, შემდეგ კი საქართველოს გასაბჭოებამ მათი ცხოვრების გზა სამუდამოდ შეცვალა.

ლუკამ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი დაამთავრა, სადაც მოგვიანებით ისტორიის ფაკულტეტსაც ხელმძღვანელობდა. რამდენიმე წელიწადში, როდესაც ქუთაისში უნივესტიტეტის ფილიალი გაიხსნა,  კოლეგებთან ერთად სამუშაოდ იქ გადავიდა. თუმცა, 1937 წლის 13 ივლისს ლუკა მოულოდნელად დააპატიმრეს… მეუღლემ, ნინა გუჩმაზაშვილმა, ეს ამბავი ბაკურიანში შეიტყო, 5 წლის ლეილა და 9 წლის ირაკლი ბინის მეპატრონეს დაუტოვა და სასწრაფოდ გაემგზავრა ქუთაისში, მაგრამ ვერც ქმარი ნახა და ვერც დაპატიმრების მიზეზი გამოარკვია. ბაკურიანში დაბრუნებულს საშინელი ამბავი დახვდა. ვირუსული მენინგიტით უგონოდ მყოფ ლეილას საავადმყოფოში ძლივს მიუსწრო. როგორც ექიმმა, საკუთარი პასუხისმგებლობით გამოიხსნა და თბილისში წამოიყვანა. მართალია, ლეილამ მას შემდეგ დიდხანს იცოცხლა, მაგრამ ვერაგმა დაავადებამ თავისი დაღი დაასვა და მარადიულ ბავშვად დარჩა.

ლუკა თბილისში გაასამართლეს, ათი წელი მიუსაჯეს და ურალზე, სოლიკამსკში გადაასახლეს. ბანაკის ადმინისტრაციის წინააღმდეგ მოწყობილ საპროტესტო გამოსვლებში მონაწილეობისთვის კი ათი წელი დაუმატეს. ნინა ორჯერ წავიდა ლუკას სანახავად ციმბირში, სპეციალურად ჩაეწერა მოხალისე ექიმად, ტყვეებისა და ჯარისკაცების ეშელონების გამყოლად, გრძელი და მტანჯველი გზა გაიარა, მაგრამ ქმრის ნახვა ვერცხერთხელ ვერ მოახერხა.

ერთადერთი ხსნა და შვება კვლავ წერილები იყო, რომლის გამოგზავნის უფლებაც პატიმრებს  წელიწადში მხოლოდ ორჯერ ჰქონდათ, ხოლო საპასუხო ბარათები გადასახლებულებთან ძნელად თუ აღწევდა. იმისთვის, რომ დასჯილებს თავი სრულიად მარტო ეგრძნოთ და მეტად გაწამებულიყვნენ, ამანათებიდან ბარათებს იღებდნენ. შესაბამისად, ნინას წერილების უმეტესობამ ლუკამდე ვერც მიაღწია.

სხვა პოლიტიკური პატიმრების მსგავსად, ლუკა ციხისთავიც ძირითადად ხე-ტყის ჭრაზე და მშენებლობებზე მუშაობდა. საბოლოოდ კი ყარაგანდაში ჩაასახლეს და სიცოცხლის ბოლომდე იქ დარჩენა მიუსაჯეს… საყოველთაო რეაბილიტაციის  გამოცხადების შედეგად, 1956 წელს  ლუკა სამშობლოში დაბრუნდა. კვლევ სამეცნიერო საქმიანობას, მათ შორის ილია ჭავჭავაძის მონოგრაფიაზე მუშაობას, შეუდგა და წარსულს არასოდეს იხსენებდა.

ანკი როგორი გასახსენებელი იყო ის შემზარავი, დამამცირებელი და მტკივნეული ამბები, რაზეც ოცი წლის განმავლობაში დაუღალავად წერდა:

„ასეთია დღეს ჩემი და მრავალი ასიათასი და მილიონის – მონის ცხოვრება… ყოველ წუთს შებორკილი, შელანძღული, ყველას მიერ შეგინებული თუ შეუგინებლად მოძულებული, ტიტველი, მშიერი, მწყურვალი, გაყინული – აი ჩემი ბედის ადამიანის მოკლე მკრთალი სურათი.“

„უმუშევრად ყოფნა არ შეიძლება, ეს განსაკუთრებული ადგილია იშვიათი მხეცებისთვის.“

„ყოველ შემთხვევაში მონა ვარ, მაგრამ მონათმფლობელებს ვერ და არავითარ შემთხვევაში  არ მოუხრი ქედს.“

„ჩემი ცხოვრება ერთფეროვანია, ყოველგვარი შთაბეჭდილებებების გარეშე. დილით სამუშაოზე, საღამოს უკან, გვერდებიდან ხიშტები, ხელები უკან, თავზე. ზურგზე, წინ უშველებელი ნომრები.“

„როცა მიგზავნით, პაპიროსის მაგიერ თუთუნი გამომიგზავნეთ. პაპიროსი უფრო ძვირია, თუთუნი კი მეტი გამძლე. შავი ფანქარი ამაზე უკეთესი, რითაც ვწერ, კონვერტები და ღია ბარათები და თუ ძვირი არა ღირს ნუცუბიძის თარგმნილი „ვეფხისტყაოსანი“ და ახალი რამე საქართველოს ან რუსეთის ისტორიიდან.“

„თითქოს მე ყველაფერს გაუძლებ და უძლებ კიდეც, ხოლო ჩემი მახლობელის უსიამოვნება- უბედურება, საშინლად მოქმედებს ჩემზე – ამიტომაა, რომ თქვენი ამბის კარგად ყოფნის უცოდინარობა ჩემს გაჭირვებათა შორის ყველაზე მეტად მოქმედებს.“

„ვერ გავიგე რისთვის, რაზედ, რა დანაშაულისთვის მსჯიან მეოთხედი საუკუნის მანძლზე, ერთხელ მაინც გამომიცხადონ, თუნდაც დამტკიცებულად, რომ ისჯები ამა და ამ საქმისთვის და სხვა.“

„ჩემი საქმე გაურკვეველ რებუსად ჩათვალეთ, თუ გვეღირსა შეხვედრა ამ რებუსს ადვილად გაარკვევთ, თუ არადა მაინც მომავალი იტყვის, შენ თუ არა ირაკლი და მისი შთამომავალი გაიგებს  – იყავი მხნედ, როგორც გჩვევია და სწიე უღელი მანამდე ძალა გაქვს.“

„მოკითხვა ყველას, ვისაც არ ეწყინება და არ შეეშინდება ჩემგან შემოთვლილი მოკითხვა.“

პორტრეტის ამბავი კი, რომლის გამოც კაბინეტში ყოფნა მერიდებოდა, ასე ყოფილა:

„ამ წერილთან ერთად გიგზავნით ჩემ სურათს ბანდეროლით. სექტემბერში ჩემდა დაუკითხავად, როდესაც საღამოხანს ეზოში ვიჯექი განმარტოებით, ერთმა ნაცნობმა დამხატა. თითქოს ცუდათ არ გამოუვიდა, ეგ არის ცოტა გასუქებულად გამომიყვანა…“

წლებია, თამუნა ვენაში ცხოვრობს. რამდენიმე დღის წინ დაბადების დღის მისალოცად დავურეკე, ლუკას წერილების კითხვაში დამათენდა შენი დღე და იქნებ მცირე სტატიაც დავწერო-მეთქი. ეს ჩემთვის ყველაზე დიდი საჩუქარი იქნებაო… სიტყვებით არა, ხმით მივხვდი ყველაფერს.

დედამიწა რის გარშემო ბრუნავს? საკუთარი ღერძის გარშემო? მზის? არა ბატონებო, დედამიწა ჩვენი შვილების/მოსწავლეების გარშემო ტრიალებს. არ მეთანხმებით??

მე ასე ვფიქრობ. რატომ? იმიტომ, რომ…

ბევრი სასაცილო ამბავი გვახსოვს თითოეულ ჩვენგანს. არაერთხელ გაგვიხსენებია ჩვენი მასწავლებლების ფრაზები. ვიცი, ჩემი სტატიების მკითხველებს შორის ჩემი სკოლელებიც არიან, სულაც არ არის საჭირო ფრაზების ავტორების დასახელება, ყველა მიხვდება.

– შე უხერხემლო, შენა – ამ ფრაზის ავტორი აბა ვინ უნდა იყოს, თუ არა ბიოლოგიის მასწავლებელი, განუმეორებელი ზაირა მასი, მე-20 საუკუნეში ფილმების გამოყენებით რომ გვასწავლიდა ბიოლოგიას. დღესაც მახსოვს ის უზარმაზარი ფილმების გამშვები, არაერთხელ რომ დავჯახებივართ და გვიტკენია თავი.

– ინდაურო, ინდაურო – აი, ამ ფრაზის ავტორის დადგენა (თუ არ გახსოვთ) ცოტა გაჭირდება. ეს გეოგრაფიის მასწავლებლის ფრაზაა. ამას რომ იტყოდა, ეგრევე ცოცხალ აფოფრილ ინდაურს წარმოვიდგენდი ხოლმე და მეცინებოდა. მაპატიეთ, ვისაც ეს პატივი გრგებიათ, ჩემს ღიმილიან სახეს თუ ხედავდით და ბრაზობდით. ჩემთვის ხომ არასოდეს არ უთქვამს. გამოგიტყდებით და ცოტა არ იყოს მწყინდა. ვერასოდეს ვერ წარმოვიდგინე, როგორი ვიქნებოდი ინდაურის როლში.

ახლა იტყვით, რა არის ამაში სასაცილოო. მართალიც იქნებით, მაგრამ რატომ მოვიყვანე იცით ეს ფრაზები და ჩემი ემოციები?? მიუხედავად იმისა, რომ ბევრ წარმატებას თუ წარუმატებლობას ჩვენი აღზრდის დროს დაშვებულ შეცდომებს ვაბრალებთ, მაინც შემიძლია ვთქვა, რომ ჩვენი მასწავლებლები გვიყვარდა. არა, ეს ის არ არის, შიში შეიქმს სიყვარულსო. არა ეს ის ხალასი სიყვარულია, რომელიც ბავშვებს აქვთ. ჩვენ თაობას კი რაც არ უნდა დავაბრალოთ სიყვარული გვქონდა და გვაქვს. სიყვარულით ცხოვრება ხომ უფრო ადვილია? ისე მეც დამიჭერია შენიშვნებისა თუ ჩვეული საუბრის დროს გეოგრაფიული ტერმინების გამოყენება: გაიხსენე დედამიწა ღერძის გარშემო ტრიალებს – მითქვამს ნარცისიზმით შეპყრობილისთვის. არადა, მანაც და დანარჩენებმაც იციან ჩემი მათდამი დამოკიდებულება, -რომ ჩემთვის დედამიწა ბავშვების გარშემო ტრიალებს. სავარაუდოდ, ჩემებსაც გაჰყვებათ ჩემი საყვარელი ფრაზები, რომლებსაც ხშირად ვიყენებ და გაიხსენებენ წლების შემდეგ. ნეტავ რას და რა კონტექსტში გამიხსენებენ? რამდენიმე ფრაზა უკვე ვიცი…

მოკლედ, რა მინდოდა მეთქვა ამით? არც კი ვიცი რა. უბრალოდ სიყვარულის ნიჭზე მინდოდა საუბარი. ნიჭზე, რომელსაც გალაქტიონიც კი უბრალოდ ამბობდა: – ნიჭი, ძამიკო, ნიჭიო.

დიახაც ნიჭი სიყვარულისა, რომელიც ვფიქრობ, რომ გენეტიკურია. ბიოლოგებო, არ მეკამათოთ, ვიცი გენეტიკა მარტივი საკითხი არ არის და ასე ხელაღებით არ უნდა ვახსენებდე, მაგრამ მე თუ არა, გალაქტიონს მაინც დაუჯერეთ.

დაკვირვებული ვარ სიყვარულზე წერა არდადეგების დროს მინდება ხოლმე. ამ დროს ყველაზე მეტად მენატრებიან ჩემი გადარეულები და გაკვეთილები. ახლაც, არდადეგების მიწურულს, როცა თან შევეჩვიე „უქმად“ ყოფნას და თან ვგეგმავ მომავალ სასწავლო პროცესს, ვხვდები, რომ ეს ჩემი ცხოვრების ნაწილია, რომლის გარეშეც უბრალოდ აღარ არსებობ.

მოკლედ, მომენატრნენ და მინდა, მათზე მოგიყვეთ, ჩემს მეთერმეტეკლასელებზე. გახსოვთ, რამდენიმე წლის წინ გაგაცანით? ეს „პანდემიის ბავშვები“ არიან მე-8, მე-9 და ნაწილობრივ მე-10 კლასიც ონლაინსწავლებაზე რომ იყვნენ. არც იქ ვიწყენდით, მუდამ ხმაურიანი და საქმიანი გაკვეთილები გვქონდა, წარმატების სივრცეში სწორედ მათზე მოგიყევით. თუმცა სკოლაში დაბრუნების შემდეგ ჩვეულ რეჟიმში რომ დავბრუნებულიყავით, გარკვეული დრო დაგვჭირდა. ახლა კი უკვე მე-11 კლასში არიან. ისევ ისეთი ხმაურიანები და ინტერესიანები, კრეატიულები და შემოქმედებითობით გამორჩეულები. ერთი კია, რომ თუ საკითხით არ დაინტერესდნენ დავალებას შეასრულებენ, როგორც ამბობენ, ჩემი ხათრით, მაგრამ აქ უკვე ჩემი პროფესიული ამბიციები ერთვება და ერთად ვიწყებთ საკითხების შერჩევას.

მათთან გაკვეთილი მიხარია. როგორც ორუელი ამბობს – ყველა დასაწყისს უკვე აქვს დასასრული. ვეთანხმები. ჩვენც ხომ უპირველეს ყოვლისა, გაკვეთილის დასაწყისი და დასასრული გვახსოვს. მოსწავლეებმა ღიმილით უნდა დატოვონ გაკვეთილი, გაიხარონ და გაიგონ, რომ ის შესანიშნავი იყო. მინდა, რომ საინტერესოსთან ერთად სახალისო და თავისუფალი იყოს. თავისუფალი ქვეყნის მაშენებლები ხომ ისინი არიან.

მოკლედ, უფროსკლასელების დაინტერესება არც ისე ადვილია. მოგეხსენებათ მე-11 კლასი ძველი პროგრამით მიდის. შესაბამისად სახელმძღვანელოებიც მოძველებულია. განახლებული მათ ვერ უსწრებს. ამიტომაც შემაქვს ახალი საკითხები. რამდენიმე გაკვეთილი ერთად განვიხილავთ მათთვის საინტერესო და აქტუალურ თემას, შემდეგ საკითხებად ვშლით და იწყება პრეზენტაციები. კომპლექსური დავალებების ფორმატიც გამოგვდის. ხან გადაცემებს მიწყობენ სტუდიებითა და მაყურებლის შემოსული ზარებით, ხან სტატიებს წერენ, ხანაც ცხარე დებატებს აწყობენ. ორივე მხარე ვცდილობთ, ბოლო სასწავლო წელი საინტერესო იყოს. წელს კიდევ 2 კლასს ვემშვიდობები. განსხვავებული და საინტერესო ადამიანები არიან, მათთან ყოველი გაკვეთილი არაჩვეულებრივია შინაარსითაც და ფორმატითაც, ორივე მხარე სიურპრიზებისთვის მზად ვართ. ჩვენს ურთიერთობას ლაიტმოტივად სიყვარული გასდევს. პროვოკაციული კითხვებიც ყოფილა, პასუხები ჯერ არ შემშლია, ყოველ შემთხვევაში ისინი ასე თვლიან.

სწორედ მათ მიერ გაკვეთილზე შესრულებული დავალება მინდა გაგაცნოთ. განსაკუთრებით დაინტერესდნენ გარემოსდაცვითი საკითხებით. გარემოსდაცვითი კომპეტენციის ჩამოყალიბება გარემოსდაცვითი ცოდნის დაუფლებას გულისხმობს, რაც ხელს უწყობს საზოგადოებისა და ბუნების ურთიერთქმედებისას წარმოშობილი პრობლემების მნიშვნელობის გაცნობიერებას. იგი საფუძველს უყრის ახალგაზრდა თაობის ეკოლოგიურ ცნობიერებასა და მსოფლმხედველობას.

გარემოსდაცვითი განათლება მიზნად ისახავს ადამიანის ჰოლისტიკური მსოფლმხედველობის, ინდივიდის ღირებულებების, ბუნებისადმი პასუხისმგებლობიანი დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას, მისი დაცვის აუცილებლობის რწმენის განმტკიცებას.

ეს თემაც რამდენიმე საკითხად დავშალეთ. ანკამ (კილაძე) და სულამ (ანა სულაძემ) მოდის მიმართულება აირჩიეს. ერთ-ერთი საინტერესო პრეზენტაცია წარმოადგინეს. მთავარი ის არის, რომ ეს ჩვეულებრივი პრეზენტაცია არ იყო. გოგონები საუბრობდნენ, ფაქტებზე დაყრდნობით მსჯელობდნენ და დასკვნებს აკეთებდნენ. ასეთი ანკა და ანა მიყვარს. მომავალი დიზაინერებისთვის გარემოსდაცვითი საკითხები საინტერესო და საჭიროაო – დაასკვნეს.

ურო (ანი უროტაძე) როგორც ყოველთვის თანმიმდევრული და აკადემიური იყო. მისთვის ჩვეული პრეზენტაციის უნარით ყველა ჩაგვრთო და დაგვაინტერესა, თან გვიხსნიდა რატომ დაინტერესდა და რა კითხვებზე მიიღო პასუხი.

ქურთუ (ნინო ქურთუბაზე) და გოგი (ანასტასია გოგიშვილი) მომავალი ექიმები არიან. გაკვეთილებზე საკითხის განხილვისას ცხარე დისკუსია გაიმართა. ორივე ერთხმად გვიმტკიცებდა, რომ ყველა დაავადება არ არის დაკავშირებული გარემოს დაბინძურებასთან. კვლევის მიმართულებაც გამოიკვეთა. ერთი სიამოვნება იყო მათი მოსმენა – აკადემიურად და საინტერესოდ წარმოადგინეს მოკვლეული ინფორმაცია, რომელსაც გთავაზობთ ამონარიდების სახით:

„ჯანდაცვის მსოფლიო ორგანიზაციის მონაცემებით, გლობალური გარემოსდაცვითი საკითხები ყოველწლიურად 12,6 მილიონზე მეტ სიკვდილს იწვევს. აქ აღნიშნულ საკითხებთან ერთად, ეს შეიძლება მოიცავდეს ნიადაგის დაბინძურებას, ულტრაიისფერ გამოსხივებას და ბიომრავალფეროვნების დაკარგვას. მონაცემების მიხედვით, 100-ზე მეტი დაავადება და დაზიანება შეიძლება პირდაპირ კავშირში იყოს გარემოს ჯანმრთელობის პრობლემებთან. ხშირად ეს საკითხები ყველაზე დიდ გავლენას ახდენს ღარიბ თემებზე და მათზე, ვისაც უკვე აქვთ ჯანმრთელობის მნიშვნელოვანი მოწყვლადობა“.

„კლიმატის ცვლილება არღვევს ბუნებრივ სამყაროს მრავალი გზით, რამაც შეიძლება შეასუსტოს ჯანმრთელობა და გაზარდოს დაუცველობა დაავადების მიმართ. მათ შორისაა პლანეტის ტემპერატურის მატება და უფრო ხშირი ძლიერი წვიმები და ჩამონადენი. სხვადასხვა ზემოქმედებამ შეიძლება გამოიწვიოს უფრო დაუცველობა ნერვული და რესპირატორული დაავადებების, დიარეის და სხვა.

გარდა ამისა, კლიმატის ცვლილება ზრდის სტიქიური უბედურებების სიხშირეს. ტყის ხანძრები, ქარიშხლები, ციკლონები და გვალვები მხოლოდ რამდენიმე მაგალითია“.

„გარემო, რომელშიც დღეს ვცხოვრობთ, თავისებურია. ერთი მხრივ, მასში გაჩნდა ფაქტორები, რომლებსაც ადამიანი ადრე არ შეხებია – დღეს გარემოში ჩვენ მიერ სინთეზირებული 4,5 მილიონზე მეტი სახეობის ქიმიური ნივთიერებაა, მეორე მხრივ კი – გარემო ძალზე სწრაფად იცვლება.

ადამიანის პოპულაციის გენოფონდი ვეღარ ასწრებს ადეკვატურად უპასუხოს გარემოს ცვალებადობის ტემპს. შეცვლილ ეკოლოგიურ პირობებში წარმოიშობა ახალი ტიპის მემკვიდრეობითი დაავადებები – ეკოგენეტიკური დაავადებები“.

„ეკოგენეტიკა ადამიანის გენეტიკის დარგია, რომელიც შეისწავლის გენეტიკური ფაქტორების როლს ორგანიზმის იმ რეაქციაში, რომელიც გარემოს სხვადასხვა აგენტის ზემოქმედების პასუხად ვითარდება“.

რაც ძალიან მომეწონა ორივე გვიხსნიდა სამედიცინო ტერმინებს, ფაქტობრივად კითხვის დასმის საჭიროებას აღარ გვიტოვებდნენ. ეკოგენეტიკას კი, სავარაუდოდ, ექიმების ამპლუაში შეისწავლიან.

სხვა საინტერესო პრეზენტაციებზე შემდგომში მოგიყვებით.

მოსწავლეებმა გააცნობიერეს, რომ ეკოლოგიური ცოდნა არის ადამიანის გარემოსადმი ადეკვატური დამოკიდებულების საფუძველი.

მთავარ კითხვაზეც – შეუძლია თუ არა ჩვენს ქმედებებს რეალურად მოახდინოს ცვლილება დედამიწის მომავალზე? – პასუხი გაცემულია.

პასუხი არის – დიახ, ნამდვილად შეუძლია! იმიტომ, რომ თუ ჩვენ ვეცდებით, ვიცხოვროთ ისე, რომ გადავარჩინოთ სამყარო, ჩვენ მარტო არ ვიქნებით. ჩვენი მაგალითი წაახალისებს ჩვენს მეგობრებს და ოჯახს, იგივე გააკეთონ. შემდეგ ისინი ეტყვიან თავიანთ მეგობრებს…

ჩვენ შეგვიძლია სამყაროს შეცვლა ცოდნითა და სიყვარულით.

ერთხელ სრულიად შემთხვევით აღმოვჩნდი სიტუაციაში, სადაც სკოლამდელი ასაკის ბავშვების მშობლები ერთმანეთს უზიარებდნენ საკუთარ გამოცდილებას შვილების აღზრდის თაობაზე, კონკრეტულად კი იმის შესახებ, რა სახის სასჯელს იყენებდნენ ბავშვთან მათთვის მიუღებელი ქცევის აღმოსაფხვრელად – „მე თუ რაიმე არ მომწონს ჩემი შვილის ქცევაში, მასთან ყვირილით, ხმამაღალი ტონით ვიწყებ ლაპარაკს, რადგან ტკბილად საუბარი მასზე არ მოქმედებს“ – განაცხადა ერთმა ქალბატონმა. „აი, ჩემს გიოსთან კი არც ტკბილ საუბარს და არც ყვირილს არანაირი შედეგის მოტანა არ შეუძლია, ერთი-ორჯერ თუ არ მივტყიპე, ფიზიკურად არ დავსაჯე, თავისას არ მოიშლის“ – გაუზიარა საკუთარი გამოცდილება მეგობრებს პატარა გიოს დედამ. „მე არც ვუყვირი და არც ფიზიკურად ვსჯი ჩემს ნანუკას. თუ რაიმე არ მომეწონა მის ქცევაში, უბრალოდ იგნორირებას ვუკეთებ მას, დუმილით ვსჯი, ვეუბნები, რომ მისნაირი შვილი მე არ მჭირდება, მისი დედა აღარ ვიქნები და შეიძლება მთელი დღის განმავლობაში ხმა საერთოდ არ გავცე, ვერც კი „შევამჩნიო“. რომც იტიროს, რასაც ხშირად აკეთებს ასეთ დროს, მე ხმას მაინც არ ვცემ“ – თავმომწონედ განუცხადა მეგობრებს პატარა ნანუკას დედამ.

დღეს ბევრი მშობელი ხვდება, რომ ბავშვის ფიზიკურად დასჯა ჰუმანური არ არის და არც ყველა მშობელია მზად იმისათვის, რომ დასჯის მიზნით სათამაშოები წაართვას ბავშვს და მისთვის საყვარელი საქმის კეთება აუკრძალოს, რადგან არ სურს, რომ „ბოროტ“ ადამიანად ჩათვალოს შვილმა. მაგრამ, განაწყენება, დუმილი და ბავშვის მომართვაზე რეაგირების არქონა, იგნორირება, მისი აზრით, ცუდი გამოსავალი არ არის შექმნილი სიტუაციიდან. ერთი შეხედვით, მართლაც რა არის ამაში ცუდი, თუ დედა ან მამა, ან ორივე ერთად მიუღებელი საქციელის გამო დასჯის მიზნით პატარას ეტყვის – „მე არ გელაპარაკები იმიტომ, რომ …..“ და შეწყვეტენ რეაგირებას ბავშვის ნებისმიერ მომართვაზე. ბავშვს ხომ არ სცემენ, არ ართმევენ სათამაშოებს და მას ეძლევა დრო, იფიქროს თავის ქცევაზე, იმაზე, რაც ჩაიდინა.

ნუთუ მართლა ასეთი უსაფრთხო და ეფექტიანია დუმილით დასჯა? ჩვეულებრივ აღზრდის მიუღებელი მეთოდები ასოცირდება ყვირილთან, მუქარასთან, დაშინებასთან, ფიზიკურ დასჯასთან, თუმცა არანაკლებ გამანადგურებელი, მატრავმირებელი ზეგავლენის მოხდენა შეუძლია ბავშვის ფსიქიკაზე დასჯას დუმილით, იგნორირებით. საყურადღებოა ის ფაქტი, რომ ბავშვის იგნორირება დასჯის უსაფრთხო მეთოდი ნამდვილად არ არის. მშობლის დუმილი ბავშვისთვის ძალადობის პასიურ-აგრესიული მეთოდია. თავისი შედეგებით ხშირად ის ფიზიკურ დასჯასაც კი უტოლდება. როგორც წესი, მსგავს ტაქტიკას, ბავშვის დუმილით, იგნორირებით დასჯას მშობლების ორი ტიპი მიმართავს:

• პირველ რიგში, დუმილით დასჯის მეთოდს აქტიურად იყენებენ ავტორიტარი მშობლები, რომლებიც ტოტალური იგნორირების ტაქტიკასთან ერთად დემონსტრირებას უკეთებენ საკუთარ ძალას ბავშვზე – მათზეა დამოკიდებული, ელაპარაკონ თუ არა ბავშვს, როდის დაიწყონ საუბარი, შეუნდონ, აპატიონ პატარას, თუ კვლავ გააგრძელონ მისი იგნორირება;
• დუმილით, იგნორირებით დასჯას შეიძლება ასევე აქტიურად იყენებდნენ ის მშობლები, რომლებმაც ბავშვობაში თავად გაიარეს აღზრდის მსგავსი გზა და წარმატებით იყენებენ მას საკუთარ ზრდასრულ ცხოვრებაში: პარტნიორთან ურთიერთობისას, შვილების აღზრდისას და რამდენადაც უცნაურად არ უნდა მოგვეჩვენოს, საკუთარ მშობლებთანაც კი, რომლებმაც თავად ასწავლეს მას ეს.

დუმილით თამაში შეიძლება საკმაოდ სახიფათო აღმოჩნდეს ბავშვის ფსიქიკური განვითარებისთვის. როგორც უკვე ითქვა, ბევრი მშობელი ამ მეთოდს აღზრდის უხეში ფორმების თავიდან აცილების მიზნით იყენებს, რადგან თვლის, რომ მოცემული მეთოდი საკმარისად მსუბუქია თავისი ზემოქმედებით. მაგრამ, თუ შედეგებით ვიმსჯელებთ, ყველაფერი ასე მარტივად ნამდვილად არ არის.

რა შედეგების მომტანი შეიძლება აღმოჩნდეს ბავშვის დუმილით, იგნორირებით დასჯა:

• მშობლების მხრიდან იგნორირების დროს ბავშვი განიცდის უძლიერეს შიშს და პანიკაში ვარდება;
• ბავშვი, რომელსაც მშობლები ხშირად სჯიან დუმილით, თავს დაუცველად გრძნობს. ამ დროს შეიძლება მასში თავი იჩინოს შფოთვამ, გაურკვევლობამ, საკუთარ თავში დაურწმუნებლობამ. იგნორირების მომენტში ბავშვი ვერ გრძნობს მშობლების მხრიდან სიყვარულს და საკუთარ საჭიროებას მათთვის, იწყებს ფიქრს, რომ ის აღარ უყვართ. და ეს მაშინ, როცა მშობლების სიყვარული ბავშვისთვის ყველაზე აუცილებელი და მნიშვნელოვანი რესურსია. ამიტომ, ამ სიყვარულის დაკარგვა, რაც მისთვის მშობლის დუმილით და მისი იგნორირებით გამოიხატება, მტკივნეული და ძნელად გადასატანია;
• ბავშვი სამყაროსთან ურთიერთობას, პირველ რიგში, დედასთან და მამასთან ურთიერთობით, მათი მეშვეობით სწავლობს, ამიტომ, თუ მას დუმილით სჯიან და იგნორირებას უკეთებენ, შეიძლება პრობლემებმა სამყაროს შემეცნების პროცესშიც იჩინოს თავი;
• მშობლები, რომლებიც სასჯელად იყენებენ იგნორირებას, არ პასუხობენ ბავშვის შეკითხვებს და მის არსებობასაც კი არ ამჩნევენ, სერიოზული საფრთხის წინაშე აყენებენ მის განვითარებას. ასეთ დროს ბავშვს შეიძლება ეჩვენებოდეს, რომ მთელი სამყარო მის წინააღმდეგაა;
• დუმილით დასჯა ბავშვის ფსიქიკაზე მატრავმირებელი ზემოქმედების სიძლიერის მიხედვით შეიძლება გავუტოლოთ ფიზიკურ დასჯას. ასეთი დასჯის მომენტში ბავშვს ან ბრაზი და მრისხანება იპყრობს, ან შიში, უმწეობა, დეპრესია, უსუსურობა, მარტოობა და ა.შ. აღნიშნული გრძნობები კი ნამდვილად ვერ გახდება ბავშვის პიროვნების ჰარმონიული და წარმატებული განვითარების ხელშემწყობი და ვერც მისი ქცევის კორექციაში დაგვეხმარება;
• დუმილით, იგნორირებით დასჯა ხშირად საკუთარ თავში დაურწმუნებლობის მაპროვოცირებელი ხდება. ასეთი ბავშვი იწყებს საკუთარი თავის დადანაშაულებას მაშინაც კი, თუ ის არაფერშია დამნაშავე. ბავშვს უჩნდება შიში, რაიმე ისე არ გააკეთოს, რომ გაანაწყენოს უფროსი და არ დასაჯონ, უარი არ თქვან მასზე. ბავშვობაში მიღებული ტრავმა მას შეიძლება დიდობაშიც გაჰყვეს და ხელი შეუშალოს გარშემომყოფებთან ურთიერთობაში. ადამიანს, რომელიც ბავშვობაში დუმილით ისჯებოდა, უჭირს ვერბალური კომუნიკაციის დამყარება ადამიანებთან და რაიმეზე შეთანხმება. მისთვის დუმილი უფრო კომფორტული ხდება, ვიდრე პრობლემების განხილვა. ასეთი აღზრდა არ ასწავლის ბავშვს ყველაზე მნიშვნელოვანს – იმის გაგებას, თუ რა უნდა გააკეთოს საკუთარი შეცდომების გამოსასწორებლად.

ყოველივე ზემოაღნიშნულიდან გამომდინარე, თუ გვსურს, რომ ბავშვმა გაიგოს, გააცნობიეროს, რა არის მის საქციელში არასწორი, რა უნდა გამოასწოროს და რაც მთავარია – როგორ, მაშინ უნდა დაველაპარაკოთ, ვესაუბროთ მას. მთავარია, ასეთი საუბრის დროს დავარწმუნოთ ბავშვი, რომ ჩვენ ის ძალიან გვიყვარს, უბრალოდ მისი ქცევაა ჩვენთვის მიუღებელი და არმოსაწონი. რა თქმა უნდა, ახსნა-განმარტებებს შეიძლება ბევრი დრო დასჭირდეს, ამიტომ ის ჩვენგან დიდ მოთმინებასა და გამძლეობას მოითხოვს. მაგრამ ეს არის ერთადერთი გზა ბავშვის ფსიქოლოგიურად ჯანსაღ, სტაბილურ პიროვნებად ჩამოსაყალიბებლად, რომელსაც მომავალში შეეძლება წარმატებული თვითრეალიზება და მტკიცე ემოციური კავშირების დამყარება სხვა ადამიანებთან.

(გაგრძელება)

„თვალი თვალის წილ, მთელს მსოფლიოს ბრმებად გადააქცევს“.

მაჰათმა განდი

ბავშვებს ბუნებრივად სურთ ერთმანეთთან თანამშრომლობა, მაგრამ ჩვენ მათ კონკურენციისკენ ვუბიძგებთ. რა ზიანი მოაქვს კონკურენციას, რომელსაც ხელს ვუწყობთ ბავშვებში სკოლასა და სკოლის გარეთ?

ბოსტონის კოლეჯის პროფესორის, ბავშვთა ფსიქოლოგიის დოქტორის, პიტერ გრეის მოსაზრება ბავშვებში კონკურენციასა და თანამშრომლობის საკითხებზე.

…იმის შესახებ, თუ როგორ აძალებენ უფროსები ბავშვებს კონკურენციას

ბოსტონის კოლეჯის პროფესორი, პიტერ გრეი: „სამწუხაროა, მაგრამ როდესაც ჩვენ, მოზრდილები ბავშვების თამაშის განკარგვასა და მასში წესების შემოღებას ვიწყებთ (როგორც ეს ხდება დღევანდელ სამყაროში), ჩვენ სპორტსა და აქტივობას მაშინვე შეჯიბრად ვაქცევთ. ჩვენ ამას ჩავდივართ დასვენების დროს, ვთქვათ, როდესაც ბავშვები ბეისბოლს ან ტენისს თამაშობენ. ჩვენ, ჩვენი წესებით, აქტივობას, რომელიც სასიამოვნო და სახალისოა ბავშვებისათვის, რომელიც მათ აახლოებს უცხო ბავშვებთან და მათში მეგობრობის, ერთად გართობის სასიამოვნო სურვილს ბადებს, გადავაქცევთ ხოლმე შეჯიბრად, რომელიც მოგებას, სხვის დამარცხებასა და მატერიალური ჯილდოების მოპოვებას გულისხმობს. ამიტომაც ხდება ასე ხშირად ის, რომ ბავშვები, რომლებიც შედიან ისეთ სპორტზე, რომლის ზედამხედველობაც უფროსებს შეუძლიათ, მალევე მიატოვებენ ხოლმე მას. ეს იმიტომ ხდება, რომ ამ სპორტული აქტივობებიდან მთელი ხალისი „გამოწურულია“ და ისინი აღარ არის სასიამოვნო ბავშვისათვის [რადგან ემყარება მოგებისა და შედეგად, ჯილდოს მიღების ფილოსოფიას, ლ.ა.]. თუ ბავშვი რეგულარულად არ იგებს, არ ჯილდოვდება და ვერ იმსახურებს შექებას, ეს აქტივობა აღარ არის ბავშვისთვის სასიამოვნო. შედეგად, შენ მონაწილიდან მაყურებლად გადაიქცევი, უყურებ სხვის თამაშს და თავად აღარ თამაშობ.

შეიძლება ვთქვათ, რომ დაახლოებით იგივე ხდება, თან უფრო ტრაგიკულად, ჩვენი განათლების სისტემაშიც. ბავშვები ბუნებრივად არიან მოსწავლეები და ახლის მიმღებნი. ისინი უწყვეტად იკვლევენ მათ გარშემო არსებულ სამყაროს, თანამშრომლობენ ერთმანეთთან ამ „კვლევის“ დროს და სიამოვნებთ ეს საქმე. ისინი ერთად იკვლევენ გარემოს და სიამოვნებით უზიარებენ ერთმანეთს ამ „კვლევების შედეგებსა“ და „აღმოჩენებს“. ამის საპირისპიროდ, სკოლებში, სადაც უფროსები ვართ, ყველაფერი კონკურენციას (დამყარებულს ჯილდოსა და ქებას) ეფუძნება, რომელიც თავის მხრივ აქებს და ადიდებს „მოგებულებს“ და არცხვენს „წაგებულთ“. ვინც „A”-შეფასებას მიიღებს, ისგ პატივცემული ხდება და ეს ანგრევს, სწავლისა და ახლის აღმოჩენის მთელ სიამოვნებას.

ზუსტად ამიტომ ხდება ისიც, რომ ბავშვები აღარ თამაშობენ ეზოში, რადგან მათ მოგებისთვის უწევთ თამაში სხვაგან (სკოლაში, სკოლაში სასპორტო წრეზე), სადაც აქტივობას თან ხალისი აღარ სდევს. იქ წარუმატებლობის შემთხვევაში, ბავშვები ხშირად სკოლითაც განიხიბლებიან და მასაც ტოვებენ. მიტოვებაში ამ შემთხვევაში არ იგულისხმება სკოლის მიტოვება და სახლში წასვლა! მოსწავლეთა უმეტესობას ეს არ შეუძლია, რადგან ეს აკრძალულია კანონით, მაგრამ ეს მოსწავლეს ხელს არ უშლის გონებით მიატოვოს სკოლა და აღარ იყოს ჩართული სასკოლო სწავლაში. ის ბავშვები, რომლებიც მუდმივად „იგებენ“ ან „იმარჯვებენ“, აგრძელებენ სწავლას. თუმცა ეს უმეტესად განპირობებულია არა სწავლისადმი ინტერესით, არამედ მოგების ჟინითა და უფროსებისგან მომდინარე ქება-დიდებით.

საზოგადოება, რომელიც გადაჭარბებით აფასებს კონკურენციას

დოქტორი პიტერ გრეი: „ჩვენ განსაკუთრებით აქ, აშშ-ში ვფიქრობთ, რომ ვცხოვრობთ ძალიან კონკურენტულ საზოგადოებაში. ბევრი ჩვენგანი ამით ამაყობს კიდეც. ზოგი ამას შეცდომით უკავშირებს ან დარვინიზმს, ან თავისუფალ მეწარმეობას, ან მერიტოკრატიას[1], ან ცივ ინდივიდუალიზმს. თუმცა ყველას გვავიწყდება, რამდენად ვართ ყველანი დამოკიდებული სხვა ადამიანებთან ნორმალურ და კეთილგანწყობილ ურთიერთობებზე და რამდენად მნიშვნელოვანია ჩვენ შორის თანამშრომლობა. შეუძლებელია მუდმივად ვიღაცის დამარცხებაზე იყო ორიენტირებული. (დიახ, მე ვიცი, რომ თქვენ შეგიძლიათ დამისახელოთ ვინმე, ვინც კონკურენტუნარიანია, თუმცა ამას ტყუილითა და თაღლითობით აღწევს; არ შეუძლია აღიაროს მარცხი; რომ ეს ვიღაც დიდი ფულის მფლობელია და აირჩიეს კიდეც მაღალ თანამდებობაზე და მიმდევრებიც კი ჰყავს. მაგრამ აქ მთავარი კითხვა ასე ჟღერს: ეს პიროვნების წარმატებაა თუ საშინელი მარცხი?)

ჩემი გამოცდილებით, ცხოვრებაში ნამდვილად წარმატებული ადამიანი, ვინც თვითონ არის კმაყოფილი და ბედნიერი საკუთარი თავით, საკუთარი ცხოვრებით, კარიერითა და ოჯახით; უყვართ მეგობრებსა და კოლეგებს; და ვინც მსოფლიოს უფრო მეტს აძლევს, ვიდრე მისგან იღებს – ზუსტად ის არის, ვინც უფრო მეტად თანამშრომლობაზეა ორიენტირებული, და არა შეჯიბრსა და კონკურენციაზე. რეალურად ვერავინ იმარჯვებს მარტო. თუ რაიმეს ვაღწევთ, ვაღწევთ იმიტომ, რომ ამ გზაზე სხვები დაგვეხმარნენ; დაგვეხმარნენ იმიტომ, რომ მათ ჩვენ მოვწონდით, ჩვენ ისინი მოგვწონდა და არ ვაპირებდით მათ დამარცხებას.

„ამიტომაც“ – გვეუბნება დოქტორი გრეი – „მიეცით ბავშვებს საშუალება ითამაშონ, დაეხმარონ ერთმანეთს თამაშისას, იცხოვრონ ცხოვრება დედა-ბუნებასთან ერთად ისე, როგორც ბუნებამ განსაზღვრა მათთვის და მათი ზრდასრულობის პერიოდი იქნება კეთილი, თუ, რა თქმა უნდა, ჩვენ მანამდე არ გავანადგურებთ იმ გარემოს, რომელიც ჩვენმა შვილებმა ჩვენგან მემკვიდრეობად უნდა მიიღონ. ჩვენ ჩვენი ბავშვების „გამოძერწვაზე“ კი არ უნდა ვიდარდოთ, არამედ იმაზე, როგორ შევარბილოთ კლიმატის მიმდინარე ცვლილება და სხვა განადგურების მექანიზმები, რომლებიც ჩვენ თვითონვე შევქმენით დედამიწაზე, ჩვენივე სიხარბის წყალობით.

(სტატიის დასასრული)

[1] მერიტოკრატია – მმართველობის ფორმა, როდესაც თანამდებობები გადაიცემა და სხვადასხვა პასუხისმგებლობა ადამიანებს ენიჭებათ მათ მიერ დემონსტრირებულ ნიჭისა და შესაძლებლობების მიხედვით.

მოდით, ერთხელაც ბავშვებს ვუთხრათ – „ფორტუნამ გაგიღიმა“ და მათი მასწავლებელი ხართ, ბავშვები აუცილებლად დაინტერესდებიან, ვინ არის ფორტუნა? რატომ იღიმის? საიდან იცნობთ? მერე თქვენ იქით შეეკითხებით, თქვენ როგორ ფიქრობთო? და წამოვა აზრებისა და ვარაუდების კორიანტელი. თითოეულ აზრს რომ მოისმენთ და დაფაზე ჩამოაწიკწიკებთ, ამის შემდეგ გაუმხელთ ნამდვილ ამბავს ფორტუნაზე:

თუ ფორტუნა ერთხელ მაინც გაგიღიმებთ, ჩათვალეთ, რომ თქვენ იმ იღბლიანთა რიცხვს ეკუთვნით, რომლებმაც დიდებული და მშვენიერი ქალღმერთის, ფორტუნას, ღიმილი დაიმსახურა. ფორტუნას გაღიმება – გამართლებას, წარმატებასა და მოულოდნელ სიხარულს ნიშნავს.

ფორტუნა ბედნიერებისა და იღბლის რომაული ქალღმერთია, თავდაპირველად ის მოსავლის, სიუხვის მომტანად და დაბადებათა მფარველად ითვლებოდა.

მისი სახელობის პირველი ტაძარი რომის მეექვსე მეფეს, სერვიუს ტელიუსს აუგია.

დრო გადიოდა, დროსთან ერთად ქალღმერთი ფორტუნაც იცვლებოდა. უცვლელი რჩებოდა მისი სახელი – ფორტუნა. ამ სახელს მოსდევდა იმის აღმნიშნავი წოდება, ეს საოცარი ქალღმერთი კონკრეტულად რას ან ვის მფარველობდა, იმ კონკრეტული ეპოქის, იმ კონკრეტულ დროში.

ქალღმერთი ფორტუნა პრიმიგენია – ახალშობილთა მფარველია, ფორტუნა პრივეტა – ოჯახის მფარველი, ფორტუნა პუბლიკა – საზოგადო საქმეებისა, ფორტუნა ეკვესტრი – მხედრებისა, ფორტუნა მულიებრი – ქალებისა, ფორტუნა ვირილი – კაცებისა, ფორტუნა ვიქტრისი – გამარჯვებისა, ფორტუნა დუკსი – მთავარსარდლების და სხვა. საბოლოოდ კი ფორტუნა დარჩა უბრალოდ ყველა ადამიანის მფარველ მუდმივ ღვთაებად.

ფორტუნას გამოსახვა ძველად ძალიან უყვარდათ, რადგან მიაჩნდათ, რომ ქალღმერთი მათ გაუღიმებდა და წარმატებას მოუტანდა. ხატავდნენ, როგორც დიდებულ ქალბატონს, რომელსაც ხელში სიუხვის რქა ეჭირა და ამ რქიდან ოქროს მონეტებს ფანტავდა. რადგან ფორტუნას ცვლილება, ბედის ცვლილებასაც უკავშირდება, ქალღმერთს ბორბლითაც გამოსახავდნენ, როგორც ბედის ტრიალის სიმბოლოს. მისი გამოსახულება ამშვენებდა, ბეჭდებს, გულსაკიდებს, გემებს, მონეტებს…

შენ, ვინც ამ ტექსტს კითხულობ, გისურვებდი, რომ ამ მშვენიერ ქალღმერთს შენთვის ხშირად გაეღიმოს.

ლექსიკონი

სიუხვე – ხელგაშლილობა, გულუხვობა

წაკითხული რომ კიდევ უკეთ გავიგო

რას ნიშნავს „ფორტუნამ გამიღიმა“?

სადაური ქალღმერთია ფორტუნა?

ვინ ააგო ქალღმერთ ფორტუნას სახელობის ტაძარი პირველად?

რატომ გამოსახავდნენ ნივთებზე ფორტუნას?

რას უკავშირდება ქალღმერთის ბორბლით გამოსახვა?

როგორ ფიქრობ, როდესაც ფორტუნას მფარველობის ქვეშ მყოფები იცვლებოდნენ, შესაბამისად იცვლებოდა თუ არა ქალღმერთის გარეგნული სახეც? პასუხი დაასაბუთე, რატომ ფიქრობ ასე.

ფორტუნას წოდებები დააკავშირე მათთან, ვისაც/რასაც ქალღმერთი მფარველობდა.

ვირილი ოჯახი

პუბლიკა ახალშობილი

ეკვესტრი საზოგადო საქმეები

პრიმიგენია მთავარსარდლები

ვიქტრისი ქალები

პრივეტა მხედრები

მულიებრი კაცები

დუკასი გამარჯვება

დაუკვირდი მაგალითს, შეეცადე მოცემულ სიტყვებს მიუწერო მსგავსი შინაარსის სიტყვა ან სიტყვათა შეთანხმება. კარგი იქნება, თუ მინიმუმ სამ სიტყვას ან სიტყვათა შეთანხმებას მოიფიქრებ.

მაგალითი: გამართლება, წარმატება, მოულოდნელი სიხარული…..

ბედნიერება…..

დრო გადიოდა ……

დიდებული ქალბატონი ……

ბედის ცვლილება ……

სიუხვე ……

როგორ გესმის გამონათქვამი „ბედის ტრიალი“? დაწერე შენი მოსაზრება.

აირჩიე ერთ-ერთი წოდების ფორტუნა და შენი წარმოსახვით შექმენი მისი ილუსტრაცია.

დაწერე პატარა თხზულება სათაურით: „ფორტუნამ გამიღიმა“, გაიხსენე შენი ცხოვრებიდან მომენტი, როდესაც შენ წარმატება და მოულოდნელი სიხარული გეწვია. ამბავი მოჰყევი პირველ პირში. არ დაგავიწყდეს სასვენი ნიშნები. კარგი იქნება თუ დაასურათებ კიდეც.

მოცემულ ჩარჩოებში ჩახატე სხვადასხვა წოდების ფორტუნა

ენერგია ძვირია და მის დაზოგვას რეალური ფინანსური სარგებელი მოაქვს…

ჩვენს საცხოვრებელ სახლებში ბევრი მოწყობილობა, რომელიც მუშაობს ელექტროენერგიით, გაზით, ან წყლით პოტენციურად უკავშირდება ჩვენს ყოველთვიურ კომუნალური გადასახადებს. ამიტომ მნიშვნელოვანია, სწორად შეირჩეს მოწყობილობები, ეფექტური ხარჯვისა და ნაკლები გადასახადებისათვის, ამისათვის სამომხმარებლო მათემატიკის ცოდნა და უნარებია საჭირო.

სამიზნე ცნება:

მათემატიკური მოდელი; კანონზომიერება; ლოგიკა

ქვეცნება: რიცხვითი სიმრავლეები

საკითხი: რაციონალური რიცხვები

ქვესაკითხი: მოქმედებები რაციონალურ რიცხვებზე

საკვანძო შეკითხვა:

როგორ დავზოგოთ კომუნალური გადასახადები ეფექტური ენერგომოწყობილობების გამოყენებით?

მიზანი: მოსწავლეები შეძლებენ რაოდენობრივი უნარებისა და კვლევის უნარების განვითარებას ენერგიის მოხმარების შესასწავლად.

კლასი: მე-7

გთავაზობთ რამდენიმე საკლასო აქტივობას და კომპლექსური დავალების ბარათს, რომელიც მე-7 კლასის მოსწავლეებთან განვახორციელე.

კომპლექსური დავალების ბარათი:

ჩემი სახლის კომუნალური გადასახადები   ენერგია მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში. თუმცა, ხშირად იყენებ საყოფაცხოვრებო ტექნიკის მოწყობილობებს მათი მუშაობის ხარჯების გათვალისწინების გარეშე. მას შემდეგ, რაც გაიგებ, რამდენ ენერგიას მოითხოვს კონკრეტული მოწყობილობების მუშაობა, შენ შეძლებ შეადარო ენერგიის მოხმარება უფრო ეფექტური მოწყობილობების გამოყენებას. ენერგიის გონივრულად გამოყენება არა მხოლოდ გადასახადების შემცირებას უწყობს ხელს, არამედ ენერგიის წარმოებისთვის გამოყენებული რესურსების შეზღუდული მიწოდების შენარჩუნებასაც. საკვანძო შეკითხვა: როგორ დავზოგოთ კომუნალური გადასახადები ეფექტური ენერგომოწყობილობების გამოყენებით? შენი დავალება კვლევითია. გადაწყვეტილებები უნდა მიიღო გამოთვლების, ანალიზისა და ლოგიკური მსჯელობის საფუძველზე. დავალება 1: ·         მოიძიე ინფორმაცია ენერგიის წყაროების შესახებ, მათ შორის მათი ეკოლოგიური, სოციალური და ეკონომიკური უპირატესობებისა და უარყოფითი მხარეების შესახებ. ·         მოიძიე ინფორმაცია, რას ნიშნავს კომუნალური გადასახადები. ·         მოიძიე საქართველოში არსებული ელექტროენერგიის, ბუნებრივი აირისა და წყლის მოხმარების საყოფაცხოვრებო ტარიფები. თქვენი აზრით, რატომ არის ელექტროენერგიის ტარიფები სხვადასხვა კილოვატსაათის მოხმარებისას განსხვავებული? დავალება 2. ·         შეარჩიე სახლში მოწყობილობები, რომლებსაც ინტენსიურად იყენებ (ელექტროენერგიის, გაზისა და წყლის) მაგ: გაზქურა; წყლის გამათბობელი; მაცივარი; განმატება; ელექტროღუმელი; კონდიციონერი და ა.შ ·         დაინიშნე მრიცხველებზე ჩვენებები. 4-5 დღის მანძილზე დააკვირდი და აღწერე რამდენს საათს მუშაობდა მოწყობილობები. ·         გამოთვალე თითოეულ შემთხვევაში შენ მიერ დახარჯული ელექტროენერგია, გაზი და წყალი და შეადარე, შესაბამისობაშია თუ არა მრიცხველის ბოლო ჩვენებასთან. გამოითვალე დაკვირვების პერიოდის ხარჯი და მოამზადე საპრეზენტაციოდ. ჩამოთვალე რამდენიმე მიზეზი, რომელთა გამოც თქვენი გამოთვლები შეიძლება იყოს მეტი ან ნაკლები? დავალება 3: გადადით თქვენი კომუნალური კომპანიის ვებსაიტებზე და ჩამოტვირთეთ ბოლო თორმეტი თვის მაჩვენებელი; ახსენით, რატომ იყო განსხვავდებოდა სხვადასხვა თვის მაჩვენებელი. (ელექტროენერგია; ბუნებრივი აირი; წყალი). დავალება 4: დავუშვათ, გსურთ, შეიძინოთ ახალი მაცივარი და შეაჩერეთ არჩევანი ორ მოდელზე. პირველი მოდელი თვეში 70 კილოვატ/საათ ელექტროენერგიას მოიხმარს, მეორე მოდელი კი თვეში 60 კილოვატ/საათ ელექტროენერგიას. ·         რა თანხას დაზოგავთ ელექტროენერგიის ხარჯებში მთელი წლის განმავლობაში, თუ პირველის ნაცვლად მეორე მოდელის მაცივარს იყიდით? ·         თუ 60 კვტ/სთ მაცივარი ღირს 1652 ლარი, ხოლო 70 კვტ/სთ ღირს 1489 ლარი და თუ დავუშვებთ, რომ ორივე მაცივარი 17 წელი იმუშავებს, რომელი მოდელის შეძენაა საუკეთესო გადაწყვეტილება? ·         დაწერეთ თქვენი ჰიპოთეზა, ვარაუდი და შემდეგ მსჯელობით დაასაბუთეთ, მართებული იყო თუ არა თქვენ მიერ გამოთქმული მოსაზრება? თუ მართებული იყო: დაასაბუთეთ მართებულობა. თუ იყო მცდარი: რა აღმოაჩინეთ, რა ისწავლეთ და როგორ მიხვდით, რომ იყო მცდარი. დავალება 5: წარმოდგენილია საყოფაცხოვრებო ენერგიის მოხმარების 3 ნიმუში, იმსჯელე მოცემული შემთხვევების შესახებ, გამოთქვით შენი აზრი: ·         გიას ოჯახის ელექტროენერგიის ხარჯების კვლევისას აღმოჩნდა, რომ წლის განმავლობაში ყველაზე დიდი ელექტროენერგიის ხარჯი ჰქონდა ზაფხულის თვეებში, როგორ ახსნით ამ შემთხვევას? ·         ნიკოს ოჯახის გაზის მოხმარების კვლევისას აღმოჩნდა, რომ ზამთრის თვეებში გაზის მოხმარება ოთხჯერ აღემატება წლის სხვა დროს მოხმარებულ ბუნებრივ აირს. როგორ ახსნით ამ შემთხვევას? ·         საბას ოჯახის წყლის მოხმარების კვლევისას აღმოჩნდა, რომ ზაფხულის პერიოდში ოჯახი გაცილებით მეტ წყალს მოიხმარს, ვიდრე სხვა პერიოდში. როგორ ახსნით ამ შემთხვევას? რა რჩევას მისცემდით გიას, ნიკოსა და საბას ოჯახებს? როგორ ფიქრობთ, არსებობს თუ არა ენერგიის დაზოგვისა და ხარჯების შემცირების გზები? დავალება 6: მოგეხსენებათ, რომ სასმელად ვარგისი წყალი დედამიწის წყლების მხოლოდ 1%-ს შეადგენს. წყალი გაცილებით მნიშვნელოვანი ენერგომატარებელია, ვიდრე ელექტროენერგია, ბუნებრივი აირი, ნავთობი ან ნახშირი. ამასთან, მას შემცველი არ გააჩნია. წყლის მიზნობრივად და რაციონალურად გამოყენება უმნიშვნელოვანესია, რადგან კომპანიები ნედლი წყლის დასამუშავებლად და სასმელ პროდუქტად გარდასაქმნელად სოლიდურ მატერიალურ, ტექნიკურ და შრომით რესურსს ხარჯავს. კომპანიის გათვლებით: ·         გაუმართავი, მწვეთავი ონკანიდან დღე-ღამეში საშუალოდ 150 ლიტრი წყალი იკარგება; ·         ასანთის ღერისოდენა ჭავლით მჟონავი ონკანიდან დღე-ღამეში 450 ლიტრამდე წყალს იღვრება; ·         მოშვებული ონკანიდან საათში 600 ლიტრამდე წყალი იკარგება; ·         უნიტაზის გაუმართავი ავზის გამო საათში 600 ლიტრამდე წყალი გვეკარგება; ·         ბაღსა და საკარმიდამო ნაკვეთში დაუდევრად მიშვებული სარწყავი მილიდან კი უამრავი წყალი იღვრება. დავალება ასეთია: ნიკოს ონკანი მოშვებული დარჩა, იგი სახლში 4,5 საათის შემდეგ დაბრუნდა. რა არის ნიკოს ფინანსური ზარალი, თუ იგი წყლის უმრიცხველო მომხმარებელია და მის ოჯახში 5 სული ცხოვრობს? დავალება 7: წარმოადგინე იდეა იმის შესახებ, თუ როგორ შეამცირებ კომუნალური გადასახადების ხარჯებს?   დავალება წარმოადგინეთ პრეზენტაციის სახით, power-point-ით, სადაც და ახსნილი იქნება თითოეული დავალების პასუხი. ·          წარდგენის დროს აღწერეთ, როგორ შეასრულეთ მოქმედებები ათწილადებზე, დაასაბუთეთ პასუხი. ელექტროუსაფრთხოების შეხსენება: გაფრთხილებთ, რომ ელექტროენერგია საშიშია და სახლში მასთან დაკავშირებული აქტივობის შესრულება ზრდასრულის მეთვალყურეობის ქვეშ უნდა მოხდეს. ყოველთვის დაემორჩილე ინსტრუქციებს გამაფრთხილებელ ეტიკეტებზე და დარწმუნდი, რომ ხელები მშრალი გაქვს ელექტრომოწყობილობებთან შეხებისას.

მოსწავლეებს თემატური ერთეულის დასაწყისში ვაცნობ კომპლექსური დავალების პირობას, სამიზნე ცნებას, ქვეცნებასა და საკითხებს. შემდეგ კი თემატური ერთეულის დამუშავების ეტაპებზე ხშირად ვუკავშირებ შესასწავლ საკითხს კომპლექსური დავალების კონტექსტს, რათა მოსწავლეებს გაუადვილდეთ კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობა.

გთავაზობთ რამდენიმე საკლასო აქტივობას, რომლებიც ეტაპობრივად შევასრულეთ.

აქტივობა 1. ენერგიის მოხმარების ერთეულები

პირველ რიგში მოსწავლეებს ვაცნობ, ენერგიის მოხმარების ერთეულებს, და კლასში ვასრულებთ უმარტივეს სავარჯიშოებს, როგორ შეიძლება ვიპოვოთ მოხმარებული ენერგიის ღირებულება. გთავაზობთ ერთ მაგალითს ამ აქტივობიდან.

აქტივობა 2. მრიცხველის წაკითხვა

მნიშვნელოვანია, მოსწავლეებმა იცოდნენ მრიცხველების წაკითხვა. მე მათ ვაჩვენე ავთენტური გადასახადების ქვითრები. მოსწავლეები პოულობენ სხვაობას საწყის და საბოლოო ერთეულებს შორის და შემდეგ ამრავლებენ ტარიფზე. განვიხილეთ როგორც ელექტროენერგიის, ასევე წყლისა და ასევე გაზის მოხმარების ქვითრები.

მაგალითი 1:

გვაქვს ორი გაზომვა მრიცხველიდან და ვიცით ფასი ერთეულზე. მოსწავლეებს ვთხოვთ, გაარკვიონ, რამდენი გადაიხადა აბონენტმა? პირველად ადგენენ რამდენი ერთეულია დახარჯული. ახალ ჩვენებას აკლებენ ძველ ჩვენებას: ერთი ერთეული კი ღირს 11,979 თეთრი, ანუ ანგარიშის მთლიანი ღირებულება არის 205 -ჯერ 11,979 ლარი.

მაგალითი 2:

აქტივობა 3. მოწყობილობის კვების ღირებულება

მოწყობილობების უმეტესობის სიმძლავრე აღბეჭდილია მოწყობილობის ქვედა ან უკანა მხარეს, ან მისი სახელწოდების ფირფიტაზე.

ყველა მოწყობილობას აქვს ეტიკეტი, სადაც აღნიშნულია მისი კვებითი ღირებულება

დავალება: გამოვითვალოთ, რა იქნება ზემოთ მოცემული მოწყობილობის ხარჯი დღე-ღამის განმავლობაში.

აქტივობა 4. ნათურები და გადასახადები

მოსწავლეებს ვაჩვენებ ორი ერთნაირი სიკაშკაშის მქონე ნათურას, ინკანდესენტურსა და ლედნათურებს, რომლებიც განსხვავებულ ენერგიებს მოიხმარენ. შესაბამისად ფასებიც განსხვავებულია. ამ აქტივობის წარსამართად გამოვიყენე შემდეგი პრეზენტაცია, სადაც არის მოკლე ინფორმაცია ნათურებზე და სავარჯიშოები. მოსწავლეებს ევალებათ, ჩაატარონ გამოთვლები და დაადგინონ, რომელი ნათურით გაანათონ თავიანთი სივრცეები და რატომ?

ეს კომპლექსური დავალება მოსწავლეთათვის საინტერესო აღმოჩნდა. ცხოვრების აუცილებელ უნარებს შორის ბუნებრივი გადაფარვები მათემატიკის საკითხებთან, როგორიცაა, რაციონალურ რიცხვებზე მოქმედებები, დაეხმარა მათ იმის გაცნობიერებაში, რომ ელექტროენერგიის, გაზის, კონდიცირებისა და წყლის გადასახადების დაზოგვის უამრავი მარტივი გზა არსებობს. გადასახადების შემცირებით, კი არა მხოლოდ მათი ბიუჯეტია უკეთეს მდგომარეობაში, არამედ ნაკლები ენერგორესურსი იხარჯება და გარემოც მეტად ეკოლოგიური ხდება.

გამოყენებული ლიტერატურა:

1. ეროვნული სასწავლო გეგმა

https://ncp.ge/ge/curriculum?subject=36&subchild=198

2. მათემატიკის გზამკვლევი მე-7 კლასი. შედგენილი ქეთი ცერცვაძის მიერ, ზოგადი განათლების რეფორმის ფარგლებში.

https://math.ge/meshvide-klasi/

3. https://www-moneyinstructor-com.translate.goog/wsp/paybills.asp?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=ka&_x_tr_hl=ka&_x_tr_pto=sc
4. https://www-sci–ed–ga-org.translate.goog/the-electric-bill-project?_x_tr_sl=en&_x_tr_tl=ka&_x_tr_hl=ka&_x_tr_pto=sc

პირველ კლასში კომპლექსური დავალებების შერჩევასა და განხორციელებას განსაკუთრებული მიდგომა სჭირდება. როდესაც მასწავლებელს სწორად აქვს გაწერილი ეტაპები და ნაბიჯები, იოლია გრძელვადიანი მიზნების შედეგების მიღწევა.

წარმოგიდგენთ საანბანო პერიოდის სარეკომენდაციო კომპლექსური დავალების სცენარს. (ავტორი – დაწყებითი განათლების ექსპერტი, სსიპ გორის მე-8 საჯარო სკოლის მენტორი მასწავლებელი, ვერიკო სომხიშვილი)

გრძელვადიანი სამიზნე ცნება – ტექსტი (ჟანრები) (შედეგები: (I).1, 2, 3, 4, 5)

სამიზნე ცნების მკვიდრი წარმოდგენები

მოსწავლემ უნდა გააცნობიეროს, რომ:

1. ტექსტის მეშვეობით ავტორი გვიზიარებს თავის სათქმელს, რომელიც ჩვენს ცხოვრებას უკავშირდება.
2. ტექსტში მოცემული მინიშნებების საფუძველზე შესაძლებელია მისი სიღრმისეულად გააზრება, ახალი კუთხით წარმოჩენა.
3. ტექსტი შეიძლება იყოს სხვადასხვა ჟანრის; ყოველი ჟანრის ტექსტს აქვს თავისებური შინაარსი, ენა და სტრუქტურა/აგებულება.

ქვეცნებები: მხატვრული ტექსტი – მოთხრობა, ტექსტის შინაარსობრივი მხარე – პერსონაჟი, ეპიზოდი.

საკითხი: საანბანო წიგნ „პინგვინი პეპეს“ მიხედვით ეპიზოდის (პეპეს სიზმრის) გადმოცემა ნახატის საშუალებით

ქვესაკითხები: მოთხრობა – ,,პინგვინი პეპეს’’ პერსონაჟები და ეპიზოდები

საკვანძო შეკითხვა:

რა ხერხები გამოვიყენო ტექსტის გასაგებად? როგორ წარმოვაჩინო ნახატით ტექსტის „პინგვინი პეპე“ ეპიზოდის გაგება?

კომპლექსური დავალება

კიდევ ერთხელ მოისმინე ტექსტი პინგვინ პეპეზე და შეარჩიე პეპეს სიზმრიდან პერსონაჟი /პერსონაჟები და დახატე. შეგიძლია გამოიყენო, როგორც ფერადი ფანქრები და სახატავი რვეული, ასევე ელექტრონული პროგრამები „ვსწავლობთ თამაშით“ ან „paint”.

დავალების შეფასების კრიტერიუმები:

ნამუშევარში/ნამუშევრის წარდგენისას წარმოაჩინე:

• რომელი პერსონაჟი მოგეწონა (ტ..3)
• რატომ აირჩიე ეს პერსონაჟი, რით მოგეწონა (ტ..1)
• რატომ დახატე ასეთი (ტ.2)
• როგორ და რით უკავშირდება შენი ნახატი მოთხრობის შინაარსს (ტ. 1).

კომპლექსური დავალების განხორციელების ეტაპები (აქტივობები, რესურსები, შეკითხვები)

ეტაპი I – კომპლექსური დავალების პირობის გაცნობა

რესურსი 1.

დავალების მოთხოვნების გაცნობიერება

• რის შესახებ იყო ანიმაცია? (რესურსი 1)
• ვინ იყო მთავარი პერსონაჟი?
• როგორია? რა ვიცით პინგვინის შესახებ?
• თქვენი აზრით, რატომ გაჩვენეთ ეს ნაწყვეტი? ანუ ეპიზოდი?
• ახსენით თქვენი სიტყვებით, რას მოითხოვს დავალება?

ეტაპი 2. კომპლექსურ დავალებაზე/დავალებებზე მუშაობა, დავალების წარდგენა

ნაბიჯი 1. რომელი პერსონაჟი, რომელი სიტყვა მოგეწონა? (ტ.3) რა სტრატეგიები გამოიყენე ტექსტის უკეთ გასაგებად (ტ.3)

ქვესაკითხები: მოთხრობის, „პინგვინი პეპეს’’ პერსონაჟები და ეპიზოდები

რესურსები და აქტივობები

რესურსი 1. მულტიმედია ფაილი „პინგვინი პეპე“

აქტივობა 1. „ვარაუდების ღრუბლებები”

აქტივობა 2. ტექსტის პაუზებით მოსმენა, ვარაუდების გამოთქმა

პაუზა 1. ერთხელ პეპემ უცნაური სიზმარი ნახა….

პაუზა 2. უცებ პეპესთან პატარა პეპელა მოფრინდა…

პაუზა 3. უცებ ხმა მოესმა – პინგ -პონგ! პინგ -პონგ!…

პაუზა 4. უცებ სანაპიროზე სპილო დაინახა…

აქტივობა 3. ახალ ლექსიკურ ერთეულებზე მუშაობა

შეკითხვები ცოდნის კონსტრუირების ხელშესაწყობად:

• რის შესახებ იქნება საუბარი ტექსტში? (აქტ.1)
• რა კავშირშია ნანახი ანიმაცია წიგნთან?
• როგორ ფიქრობ, რა მოხდება? ———- (აქტ.2)
• რატომ ფიქრობ ასე? რა მინიშნებებს ეყრდნობი?—
• სინამდვილეში რა მოხდა? ————
• რა შეიძლება იყოს პოლუსი? რას ნიშნავს სამხრეთ პოლუსი? (აქტ.3)
• თუ გაგიგიათ სიტყვა „პალმა“? რა შეიძლება იყოს? შეგიძლიათ აღწეროთ როგორია?
• სლიპინა როგორია? კიდევ რა სიტყვით შეიძლება გამოვხატო, აღვწერო? როგორ შეიძლება ვთქვა სხვანაირად? რა შეიძლება იყოს სლიპინა?
• თუ გაგიგიათ/გინახავთ სელაპი/პანდა?

ნაბიჯი 2. რატომ აირჩიე ეს პერსონაჟი? რით მოგეწონა? რატომ დახატე ასეთი? (ტ.1,2) როგორ და რით უკავშირდება შენი ნახატი მოთხრობის შინაარს (ტ3)

 რესურსები/აქტივობები

რესურსი 1. ტექსტის „პინგვინი პეპე“ აუდიოფაილი https://kargiskola.ge/anbaniaudio.php?audio_cigni=audio_pingvini%20pepe

აქტივობა 1. ტექსტის მოსმენა აუდიოფაილის გამოყენებით

აქტივობა 2. მოთხრობის სიუჟეტის აღდგენა ავტორისეული ენის გამოყენებით.

აქტივობა 3. „მახასიათებლების ცხრილის“ შევსება

აქტივობა 4. დაასრულე წინადადება „სპილო არის….“

(შესაძლებელია ოთხსტრიქონიანი ინსტრუქციაც გამოვიყენოთ)

შეკითხვები ცოდნის კონსტრუირების ხელშესაწყობად:

• სად ცხოვრობდა პინგვინი პეპე? (აქტ.1,2)
• ვისი მოყოლილი ამბები უყვარდა ყველაზე მეტად?
• ერთხელ რა დაესიზმრა პეპეს?
• ვინ შემოხვდა?
• როგორები იყვნენ ისინი? (აქტ.3)
• ვის რა მოსწონდა და უყვარდა?
• რომელი ცხოველი ვერ იცნო პეპემ?
• თქვენ თუ იცით, სპილო როგორი ცხოველია? (აქტ.4)
• ვის რომელი პერსონაჟი მოგეწონათ ყველაზე მეტად?

შეძენილ ცოდნათა ინტეგრირებულად გამოყენება კომპლექსურ დავალებაში

დამოუკიდებლად მუშაობა:

• ილუსტრაციების შექმნა, სიტყვებისა და წინადადების შერჩევა, საბოლოო ვარიანტის მომზადება;
• ნამუშევრების წარდგენა.

კომპლექსური დავალების შესრულების და პრეზენტაციის პროცესში დასასმელი შეკითხვების ბანკი კონკრეტულ მოსწავლესთან ინდივიდუალური მუშაობის საწარმოებლად, თითოეული მათგანის წინსვლისა და რეფლექსიის უნარისა ხელშესაწყობად

ახსენი, რა ცოდნა შეიძინე და წარმოაჩინე კომპლექსური დავალების საშუალებით

• უკავშირდება თუ არა შენი ნახატი ტექსტის შინაარსს//მთავარ სათქმელს? რით?
• რისი თქმა გინდოდა ამ ნამუშევრით? რით არის ის მნიშვნელოვანი?
• აღწერე, როგორ იმუშავე დავალებაზე!
• რა გააკეთე, რა თანმიმდევრობით?
• როგორ ამოიცანი პერსონაჟების თვისებები და დამოკიდებულები, რა მინიშნებებს მიაქციე ყურადღება;
• რატომ არის საჭირო დავალების პირველადი ვერსიის შექმნა?
• რით განსხვავდება შესრულებული დავალების პირველადი ვერსია საბოლოოსგან?
• გასაგები იქნება თუ არა შენი ნახატი მკითხველისთვის?
• აღწერე, რა დაბრკოლებებს წააწყდი დავალებაზე მუშაობის პროცესში, რა დაგეხმარა კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობის პროცესში!
• რა გამოგივიდათ კარგად კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობის პროცესში?
• რა გაგიძნელდა, რა გაგიადვილდა? რატომ?
• სხვა დროს თუ შეგისრულებია თუ არა მსგავსი დავალება?
• ვისთან ერთად იმუშავე კომპლექსურ დავალებაზე? რით და როგორ დაეხმარეთ ერთმანეთს?
• იყო თუ არა განსხვავებული მოსაზრებები კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობის პროცესში?
• გამოიყენეთ თუ არა ტექნოლოგიები კომპლექსურ დავალებაზე მუშაობის პროცესში? რაში დაგეხმარათ ტექნოლოგიების გამოყენება?
• შენი თანაკლასელის რომელმა ნაშრომმა მიიპყრო ყველაზე მეტად შენი ყურადღება? რატომ? რით?
• რას გააკეთებდი განსხვავებულად, ახლა რომ იწყებდე დავალებაზე მუშაობას?