„ხელოვნური ინტელექტის (AI) შექმნა შესაძლოა, უდიდესი მოვლენა გახდეს

კაცობრიობის ისტორიაში. თუმცა, იგი შეიძლება უკანასკნელიც იყოს,

თუ რისკებისგან თავდაცვას არ ვისწავლით“.

სტივენ ჰოკინგი (1942-2018),

ბრიტანელი მოაზროვნე და ფიზიკოსი,

კემბრიჯის უნივერსიტეტის თეორიული კოსმოლოგიის ცენტრის დირექტორი

ბოლო რამდენიმე წელია, საზოგადოება აქტიურად ბჭობს ხელოვნური ინტელექტის თაობაზე. ხელოვნური ინტელექტი კომპიუტერული ტექნოლოგიების პირმშოა. მას აქვს პოტენციალი, რევოლუციური ცვლილებები გამოიწვიოს როგორც ტექნოლოგიების სამომავლო განვითარების ვექტორზე, ისე – ადამიანთა საზოგადოების მომავალ განვითარებაზე.

ხელოვნური ინტელექტი (ინგლ. Artificial Intelligence- AI) გახლავთ კომპიუტერული ტექნოლოგია, რომელიც კომპიუტერებს საშუალებას აძლევს, ჩაატარონ/შეასრულონ ისეთი ოპერაციები, რომლებიც ადრე მხოლოდ ადამიანს შეეძლო. ის მუშაობისთვის იყენებს მრავალგვარ არსებულ ალგორითმსა და მეთოდს, რომლებიც მას [კომპიუტერს] ეხმარებიან ისწავლონ და მიიღონ გადაწყვეტილებები მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე.

სხვა სიტყვებით, ხელოვნური ინტელექტი წარმოადგენს ადამიანის ინტელექტუალური პროცესების სიმულაციას (იმიტაციას, მოდელირებას, მიბაძვას), რომელსაც მანქანები ახორციელებს. შემსრულებელი უმეტესწილად, დღეს არსებული კომპიუტერული სისტემები არიან, რომლებიც სხვადასხვა ტექნოლოგიურ ცენტრში, ადამიანის დახმარებით „სწავლობენ“ აზროვნებას, ფიქრს, საუბარს (სხვადასხვა ენაზე) და ზოგ შემთხვევაში (თუ პროგრამა ამას ითვალისწინებს) გადაწყვეტილებების მიღებასაც(!). ხელოვნური ინტელექტის სპეციალური აპლიკაციები მოიცავს საექსპერტო სისტემებს, ენებისა და საუბრის პროცესის დამუშავება-დასწავლას, ტექსტის შინაარსის ამოცნობასა და მანქანურ ხედვას.

ხელოვნური ინტელექტი ფაქტობრივად წარმოადგენს ციფრულ კომპიუტერს ან კომპიუტერის მიერ კონტროლირებად რობოტს, რომელიც ისეთ ამოცანებს ასრულებს, რომლებიც ადრე მხოლოდ მოაზროვნე არსებებთან ასოცირდებოდა.

დედამიწაზე ათასობით ენის არსებობის გამო, ტერმინი „ხელოვნური ინტელექტი“ ამ ენებზე განსხვავებულად ჟღერს: Künstliche Intelligenz (გერმანულად), intelligence artificielle (ფრანგულად), kunstig intelligens (ნორვეგ.), inteligência artificial (პორტუგალ.), искусственный интеллект (რუსულად), sztuczna inteligencja (პოლონ.), штучны інтэлект (ბელარუს.), штучний інтелект (უკრაინ.), вештачка интелигенција (სერბულად), mesterséges intelligencia (უნგრულ.), yapay zeka (თურქ.), süni intellekt (აზერბაიჯ.), արհեստական բանականություն (სომხურ.), мағзи маслуӣ (ტაჯიკ.), sun’iy intellekt (უზბეკურად).

მიუხედავად ლინგვისტური სიმრავლისა და მრავალფეროვნებისა, ჯერჯერობით ყველაზე ხშირად, ხელოვნური ინტელექტის აღნიშვნისას, ინგლისურ ენაზე დამკვიდრებულ ტერმინს, Artificial intelligence, ან მის აბრევიატურას – AI-ს – იყენებენ და ცდილობენ, სხვადასხვა ენაზე შეიმუშაონ მისი შინაარსის ისეთი განმარტება, რომელიც გასაგები და მისაღები იქნებოდა ყველა ერისა და კულტურის წარმომადგენლისთვის.

გლობალური მასშტაბის საერთაშორისო ორგანიზაციების OECD (ეკონომიკური თანამშრომლობისა და კოოპერაციის ორგანიზაცია – შედგება მსოფლიოს 37 ეკონომიკურად განვითარებული, საბაზრო ურთიერთობებზე დამყარებული, დემოკრატიული ქვეყნისგან, Organization for Economic Cooperation and Development, ლ.ა.) და UNCTAD-ის (გაეროს კონფერენცია ვაჭრობისა და განვითარების საკითხებზე, ლ.ა.) მიხედვით, ხელოვნური ინტელექტი (AI) განისაზღვრება, როგორც „მანქანებისა და სისტემების შესაძლებლობა, მიიღონ და გამოიყენონ ცოდნა და იმოქმედონ გონიერების შესაბამისი წესებით“.

ტერმინი AI ხშირად გამოიყენება ისეთი პროექტების აღსანიშნავადაც, რომლებიც მიმართულია ადამიანისთვის დამახასიათებელი გონებრივი და ინტელექტუალური აქტივობებისა და პროცესების (როგორებიცაა – განსჯა, აზროვნება, აწონ-დაწონვა, შედარება, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების გამოვლენა, მნიშვნელობის კვლევა, განზოგადება, წარსულის გამოცდილების გამოყენება და სხვა) მანქანური მოდელების ან ანალოგების შესაქმნელად. გასული საუკუნის 40-იანი წლებიდან მოყოლებული, როდესაც პირველი კომპიუტერული პროგრამა დაიწერა, ადამიანები მიხვდნენ, რომ შესაძლებელია კომპიუტერების პროგრამირების გამოყენება რთული და ძალიან კომპლექსური ამოცანების (მაგ. მათემატიკური თეორემებისა და ამოცანების ამოხსნა, ან ჭადრაკის თამაში) საკმაოდ (ან მეტ-ნაკლებად) წარმატებით გადასაჭრელად.

„მიუხედავად წარმატებებისა და კომპიუტერების მუშაობის სისწრაფეში მიღწეული ტექნოლოგიური წინსვლისა, ჯერჯერობით არ არსებობს პროგრამები, რომლებიც სრულად გაიმეორებდნენ ადამიანის გონების ან ინტელექტის მოქნილობასა და მოხერხებულობას სხვადასხვა სფეროში, ან შეედრებოდნენ ადამიანის გონების ადაპტაციურ თვისებებს ყოველდღიური ცოდნის მიღებაში, სწავლის უნარში ან ცვალებადი და უცნობი ამოცანების გადაჭრაში.

ამავე დროს აღსანიშნავია ისიც, რომ ზოგიერთი პროგრამა უკვე ისეთ დონეზე არის წინ წასული, რომ შეუძლია იმუშაოს ადამიანი-ექსპერტებისა და პროფესიონალების დონეზე გარკვეულ სპეციფიკურ სფეროებში. ეს ალბათ, შეიძლება ითქვას, რამდენიმე სპეციფიკურ დარგსა და სფეროზე, სადაც ხელოვნური ინტელექტის მიღწევები შთამბეჭდავია: სამედიცინო დიაგნოსტირება, ძებნის კომპიუტერული პლატფორმები, ხმის ან ხელწერის ამოცნობის პროგრამები და სასაუბრო ბოტები (ე.წ. chatbots – პროგრამირებული რობოტები, ონლაინ სასაუბროდ, ლ.ა.)“, – აღნიშნავს ენციკლოპედია „ბრიტანიკა“.

სტენფორდის უნივერსიტეტის მკვლევრების განსაზღვრებით, ხელოვნური ინტელექტი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც [მანქანის] შესაძლებლობა, ისწავლოს და გამოიყენოს შესაბამისი ტექნიკური არსენალი იმ პრობლემების გადასაჭრელად და მიზნების მისაღწევად, რომლებიც შეესაბამებიან უცნობი, მუდმივად ცვალებადი სამყაროს კონტექსტს. სრულიად წინასწარ პროგრამირებულ საქარხნო რობოტს შეუძლია, იყოს მანევრირებადი, ადაპტირებადი ცვლადი გარემოებების მიმართ, ზუსტი და თანმიმდევრული, მაგრამ არა გონიერი.

საკუთრივ, ტერმინი და მისი შინაარსი, პირველად გამოიყენა სტენფორდის უნივერსიტეტის პროფესორმა – ემერიტუსმა, ჯონ მაკკარტიმ, 1955 წელს და ის ასე განმარტა, რომ ეს არის – „მეცნიერება და საინჟინრო ხელოვნება გონიერი მანქანების დასამზადებლად“. ადამიანებმა უამრავი კვლევა და მეთოდი შეიმუშავეს მანქანების ისე დასაპროგრამებლად, რომ მას [მანქანას] საშუალება მისცემოდა მოქცეულიყო ჭკვიანურად და რაციონალურად, მაგ. ჭადრაკის თამაშისას, მაგრამ დღეს, ჩვენ უკვე შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ უკვე გვყავს მანქანები, რომლებსაც გარკვეულწილად, შეუძლიათ ისევე ისწავლონ, როგორც ადამიანმა.

გლობალური ტექნოლოგიების გიგანტი, სავაჭრო და ტექნოლოგიური პლატფორმა, Amazon.com, თავისი ოპერაციების დიდ ნაწილს მანქანური სწავლების მიმართულებით ახორციელებს. „ამაზონის“ აზრით, ხელოვნური ინტელექტის“ განსაზღვრა ასე შეიძლება: „AI არის კომპიუტერული მეცნიერების დარგი, რომელიც მიმართულია კოგნიტიური პრობლემების გადასაჭრელად, რომლებიც საზოგადოდ, ადამიანის ინტელექტთან არიან ასოცირებულნი და მოიცავს (და)სწავლას, პრობლემების გადაჭრასა და სტრუქტურების, კონფიგურაციებისა და სხვადასხვა სახის მოდელების – შაბლონების, ტრაფარეტების, მოდელების, ნიმუშების (ე.წ. „პატერნების“) ამოცნობას“. „მანქანური სწავლების (ტერმინი Machine learning) გარეშე, amazon.com ვერ გაზრდიდა თავის ბიზნესს, ვერ დახვეწდა ცოდნას მომხმარებლის გამოცდილებასა და შერჩევაზე, და ვერ შეძლებდა მისი ლოგისტიკის სიჩქარისა და ხარისხის ოპტიმიზაციას”, – ამბობს „ამაზონი“.

სახელგანთქმული ამერიკელი ინტელექტუალი, პროფესორი ნოამ ჩომსკი (Dr. Avram Noam Chomsky – ლინგვისტი, პოლიტიკური პუბლიცისტი და ფილოსოფოსი, მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტის (MIT) ლინგვისტიკის პროფესორი; ფორმალური ენების კლასიფიკაციის ავტორი, რომელსაც დიდი წვლილი აქვს შეტანილი თანამედროვე კოგნიტიური მეცნიერებების განვითარებაში. ცნობილია თავისი რადიკალური მემარცხენე შეხედულებებით და აშშ-ს საგარეო პოლიტიკის მკვეთრი კრიტიკით) ხელოვნური ინტელექტის განვითარებაზე გვეუბნება: „მოსაუბრე „ჩატ-ბოტის“ (Generative Pre-trained Transformer ChatGPT) გამოჩენამ, ადამიანების დიდი ყურადღება მიიპყრო მთელ მსოფლიოში… აქვე დავძენ, რომ ადამიანის გონება არაფრით არ წარმოადგენს ChatGPT-ის ან მისი ანალოგების მსგავს მოუქნელ, სტატიკურ მექანიზმს, რომელიც ერთმანეთს ადარებს და მოიხმარს ინფორმაციის ასობით ტერაბაიტს და ექსტრაპოლირებს სასაუბრო პასუხის ყველაზე შესაძლებელ (ალბათობით) ვარიანტს, ან ექსტრაპოლირებს ყველაზე შესაძლებელ პასუხს რომელიმე სამეცნიერო შეკითხვაზე“.

ჩომსკის აზრით, „დღევანდელი, ხელოვნური ინტელექტის ტექნოლოგიების თითქოს „რევოლუციური“ მიღწევები ადამიანებში იწვევს ოპტიმიზმსაც და შეშფოთებასაც. ოპტიმიზმს იმის გამო, რომ ხელოვნური ინტელექტის საშუალებით შეგვიძლია პრობლემების გადაწყვეტა; ხოლო შფოთს იმიტომ, რომ ხელოვნური ინტელექტის ყველაზე მოდურ მიმართულებას – სამანქანო სწავლებას (ML) – შეუძლია დააზიანოს ჩვენი მეცნიერება, დააზიანოს არსებული ეთიკა (მათ შორის სამეცნიერო ეთიკაც), რადგან ხელოვნური ინტელექტი ენისა და ცოდნის საფუძველშივე იყენებს არასწორ კონცეფციებს“. ჩომსკი აგრძელებს: „ChatGPT-OpenAI, Bard-Google და Sydney-Microsoft მანქანური სწავლების შესანიშნავი მაგალითები არიან. თუ უხეშად ვიტყვით, ისინი სერვერებიდან იღებენ მონაცემების უზარმაზარ მოცულობებს, ეძებენ მათში კანონზომიერებებს და იძენენ გამოცდილებას სტატისტიკურად შესაძლებელი შედეგების შესახებ, ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა, ადამიანის ენა და აზროვნება. ამ პროგრამებს უკვე უწოდეს საყოველთაო, „ზოგადი ხელოვნური ინტელექტის“ (AGI – artificial general intelligence) ჰორიზონტზე გამოჩენილი პირველი ნიშნები. ზოგიერთის აზრით, AGI ისეთი სისტემა იქნება, რომელიც გადააჭარბებს ადამიანის გონებას/ტვინს არა მხოლოდ რაოდენობრივი მაჩვენებლებით (ინფორმაციის გადამუშავების სისწრაფე და მოცულობა), არამედ თვისობრივადაც და აჯობებს ადამიანს ინტელექტით, შემოქმედებითა და სხვა თვისებებით. „როგორი სასარგებლოებიც არ უნდა იყვნენ ეს პროგრამები, საქმიანობის რომელიმე შეზღუდულ სფეროში (მაგალითად, მარტივი ლექსებისთვის რითმის შეთავაზება და გენერირება), ლინგვისტიკიდან და ფილოსოფიიდან ვიცით, რამდენად შორს იმყოფებიან ეს [მანქანები] იმისგან, თუ როგორ ფიქრობენ და ურთიერთობენ ადამიანები. ეს განსხვავებები, მნიშვნელოვან დაღს ასვამენ ამ პროგრამების შესაძლებლობებს“.

ChatGPT-ჩატბოტი (ონლაინმოსაუბრე რობოტი) ონლაინსცენაზე პირველად 2022 წლის ნოემბერში გამოვიდა. OpenAI-ის ვებსაიტის მიხედვით, „ჩატბოტის მიერ შემოთავაზებული საუბრის ღია ფორმატი შესაძლებელს ხდის, რომ [მანქანამ] უპასუხოს და გაჰყვეს დასმულ შეკითხვებს, აღიაროს დაშვებული შეცდომები, იკამათოს არასწორ განმარტებებზე ან დებულებებზე და უარყოს შეუსაბამო მოთხოვნები“. მოდელს ასევე აქვს რამდენიმე სერიოზული შეზღუდვაც (ლიმიტი), რომლებიც აღნიშნულია OpenAI-ის ვებსაიტ-ზე.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

მასალა მოამზადა ლევან ალფაიძემ

როდესაც კლასში პირველად შევდივარ, მოსწავლეებს კითხვებს ვუსვამ და უფლებას ვაძლევ, მსგავსი კითხვები მეც დამისვან. თავდაპირველად კითხვები მარტივია, მაგალითად, საყვარელ ფერზე, წიგნზე, მოგონებაზე და ა.შ. ეს მათზე მცირე წარმოდგენის შექმნაში მეხმარება. ოღონდ არა იმის მიხედვით, რას დაასახელებენ, არამედ იმის მიხედვით, როგორ გასცემენ ჩემს კითხვას პასუხს. ზოგს უნდა, პირველმა თქვას ყველაფერი, ზოგს დაფიქრება სჭირდება, ზოგი მორცხვობს, ზოგიც ეჭვით გიყურებს და პასუხის გაცემაზე საერთოდ არ ფიქრობს. ასაკის მატებასთან ერთად სკეპტიკური გამომეტყველება უფრო და უფრო შესამჩნევი ხდება. რასაკვირველია, პირველკლასელის გულის მოგება უფრო ადვილია, ვიდრე, პირობითად, მეშვიდეკლასელისა, თუმცა მაინც ვფიქრობ, რომ თავიდანვე უნდა შევთანხმდეთ ერთ რამეზე: მოსწავლეებს, ყველაზე პატარებსაც კი, თავიანთი ხასიათი, პიროვნება და სიამაყე აქვთ. სწორედ ამიტომ უნდა ვესაუბროთ მათ როგორც თანასწორებს და არ გვეწყინოს, თუ შემთხვევით (ან არც ისე შემთხვევით) გამოხატეს, რომ არ მოვწონვართ.

ბავშვები გულწრფელები არიან. ადამიანებს ხშირად ერთმანეთი არ მოგვწონს. ეს ბუნებრივია. ამას საყვარელი წიგნის თემას შევადარებდი. ჩემთვის საყვარელი წიგნი ვიღაცამ შუა გზაზე მიატოვა, ან წაიკითხა, ახლა კი დგას და ილანძღება – ეს რა იყოო. ადამიანებთან ურთიერთობაშიც იგივე პრინციპი მოქმედებს: ის, ვინც მე ძალიან მომწონს, სხვას გულზე სულაც არ ეხატება. ვთქვათ, ვხვდები ახალ თანამშრომელს, ვიწყებ მასთან ურთიერთობას და უცებ აღმოვაჩენ, რომ მასთან უფრო მეტი საერთო მაქვს, ვიდრე ძველთან. ეს არ მიკვირს, რადგან დიდი ვარ და ვხვდები, რომ ადამიანური კავშირები ჩვენი პიროვნების, შესაბამისად, ინტერესების, შეხედულებებისა და გატაცებების თავსებადობით მყარდება. რასაკვირველია, მე დიდი ვარ და ჩემს ძველ თანამშრომელს არ ვეუბნები, შენ ისე კარგად ვერ გეწყობი, როგორც ამ ახალს-მეთქი. ჩვენი არათავსებადობა არც გუნდურ სამუშაოსა და ურთიერთპატივისცემაზე მოქმედებს. თუკი ვეტყვი ან თუკი იმოქმედებს, ე.ი. ბავშვობაში კარგად არ უსწავლებიათ და არ გამოუმუშავებინებიათ ცხოვრებისთვის ყველაზე მნიშვნელოვანი რამ – თანამშრომლობის უნარი.

რაკი ბავშვები ძალიან გულწრფელები არიან, ზოგჯერ ზედმეტადაც კი, შეიძლება გაგრძნობინონ, რომ მაინცდამაინც არ მოსწონთ შენი „ვაიბი“, თუმცა ჩვენ დიდები იმისთვის ვართ, რომ ამის გამო მათზე კი არ გავბრაზდეთ, არამედ ვასწავლოთ, რომ, ჰო, არა უშავს, ცხოვრების მანძილზე უამრავი ადამიანი შეხვდებათ, რომელიც მათი ფავორიტი ვერ გახდება, თუმცა მათთან თანამშრომლობა მაინც უნდა შეძლონ. ასეთი ადამიანები ყველგან იქნებიან: სკოლაშიც, უნივერსიტეტშიც, სამსახურშიც და სანათესაოშიც კი. ამავე დროს, აუცილებელია, მოსწავლე მივახვედროთ, რომ თავადაც შეიძლება იყოს ის ადამიანი, ვისი „ვაიბიც“ არ მოსწონთ, თუმცა, ისევ და ისევ, ამან ხელი არ უნდა შეუშალოს თანამშრომლობით ურთიერთობაში, თუკი ეს საქმეს სჭირდება. ყველა ჩვენი საუკეთესო მეგობარი ვერ გახდება და ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ისინი აუცილებლად მტრები არიან.

მეორე მხრივ, რასაკვირველია, ძნელია, როცა კლასში გულანთებული შედიხარ და უცებ გრძნობ, რომ ვიღაცაზე ამან არ იმოქმედა. თუმცა შენ დიდი ხარ და უნდა მიხვდე, რომ ეს არაფერია, ამის გამო მოსწავლეზე არ უნდა განაწყენდე. მის განწყობას უფლება არ უნდა მისცე, შენზე იმოქმედოს და გაიძულოს, სხვებისგან გამოარჩიო, აითვალწუნო, ქულებით მანიპულაციას მიმართო – ასე უფრო მეტად შეიყვან ჩიხში თქვენს ურთიერთობას. ნაცვლად ამისა, უნდა სცადო და საერთო ენა გამონახო მასთან. შესაძლოა, ეს არ იქცეს დიდ სიყვარულად და შენ მაინც ვერ გახდე მისი საყვარელი მასწავლებელი, მაგრამ მან შენს მაგალითზე უნდა ისწავლოს ასეთ სიტუაციებთან მშვიდად და ცივილიზებულად გამკლავება.

და რა მოხდება, თუ გეშლება? რა მოხდება, თუ გგონია, რომ მოსწავლეს არ მოსწონხარ? გული გწყდება, ბრაზობ, მასთან მკაცრი ხდები? დარწმუნებული ხარ, რომ მას სწორედ შენი ეს განწყობა არ აფრთხობს? იქნებ იმის გამო, რომ თავიდან რაღაც გეგონა, ახლა შენი განწყობით მოქმედებ მასზე და აფიქრებინებ, რომ არაფრის გამო ამოჩემებული გყავს? მით უმეტეს, რომ ეს ბავშვებში ყველაზე გავრცელებული ფიქრია: „მაგ მასწავლებელს ამოჩემებული ვყავარ“. ბავშვი, რომელსაც გგონია, რომ არ მოსწონხარ ან ნამდვილად არ მოსწონხარ, ის ბავშვია, რომელიც მეორე წამს დედას ურეკავს და სთხოვს, ფეხმოტეხილი ყვავი შეიფარონ, ან ის ბავშვია, რომელიც სკოლის ეზოში შემოხეტებულ ლეკვს თავისი ბოთლიდან ასმევს წყალს, ან კიდევ ის, რომელიც შესვენებაზე პირველკლასელ დას აკითხავს, კიდევ ხომ არ ტირისო, რომელიც უამრავ სხვა რამეს აკეთებს, რომელიც უბრალოდ შენ თვალწინ არ ხდება.

„და საერთოდაც, მოსწავლესთან ბრძოლა არ უნდა წამოიწყო, რადგან ის თოთხმეტი წლისაა, შენ კი ოცდათოთხმეტის“, – წერია თამარ გეგეშიძის წიგნში „ჩუმად უნდა იჯდე“. ჰოდა, სიმართლეა, მოსწავლესთან ომი არ უნდა წამოიწყო, რადგან შენ ოცდარაღაცის ხარ, ან ორმოცდარაღაცის, იქნებ სამოცდარაღაცისაც, ის კი ჯერ თვრამეტისაც არ გამხდარა. უბრალოდ, დაანახე მას, რომ, მიუხედავად სხვადასხვა „ვაიბისა“, შენ კარგი ადამიანი ხარ და მის პატივისცემას იმსახურებ, რადგან, პირველ რიგში, პატივს სცემ მას.

ადამიანები ხშირად ცდებიან. მასწავლებლებიც და მოსწავლეებიც. რაღაც კარგი კი ყველაშია. შენ ამას უნდა მიხვდე და არ უნდა გაბრაზდე, რადგან უკვე დიდი ხარ.

მოზარდზე ბევრი რამ ახდენს ემოციურ თუ ინტელექტუალურ გავლენას. მათ შორის, რა თქმა უნდა, პედაგოგიც. არაერთი მაგალითი ვიცით ცნობილი ადამიანების ცხოვრებიდან, როცა მათი ცხოვრებისეული არჩევანი დიდწილად სწორედ ამა თუ იმ მასწავლებლის მიბაძვამ განაპირობა. ეს გავლენა, რასაკვირველია, არ არის ყოველთვის პირდაპირი და უშუალო. პედაგოგი წინასწარ ვერც იმას განსაზღვრავს, რომელ მოსწავლეზე როგორ ემოციურ გავლენას მოახდენს. მაშასადამე, მას ყოველთვის უნდა ახსოვდეს, რომ მისმა ქცევამ, ჟესტ-მიმიკამ თუ ხმის ტონალურმა გრადაციებმა შეიძლება გარკვეული ემოციური ზემოქმედება მოახდინოს მოსწავლეზე და, შესაბამისად, ან ხელი შეუწყოს მას, ან დააბრკოლოს სწავლისა და შემეცნების გზაზე.

საზოგადოდ, მოსწავლეების სიყვარული სწავლების პროცესის მამოძრავებელია, ამასთანავე, დიდი ტვირთი და პასუხისმგებლობაცაა. პედაგოგმა უნდა შეძლოს და არა მხოლოდ უანგაროდ, ხშირად უპასუხოდაც შეიყვაროს მოსწავლე, არამედ სრული გულგრილობის, ხანდახან სიძულვილის ბარიერიც გადალახოს და საკლასო სივრცის უარყოფით ენერგიას თავისი სიკეთის უშურველი, ბნელის სინათლედ გარდამქმნელი ძალა შეაგებოს. ამგვარად უნდა დაძლიოს თავისივე შინაგან სამყაროში წარმოშობილი დაეჭვების რთული და ნაირგვარი წინააღმდეგობაც. სხვა შემთხვევაში, ის არჩევანის სისწორეზე უნდა დაფიქრდეს და სხვა საქმე მოძებნოს, რათა ტანჯვა-წამებად არ ექცეს არა მხოლოდ გარე და უცხო სამუშაო სივრცის, არამედ საკუთარ სულიერ სამყაროში მომრავლებულ შიშის დემონებთან ბრძოლა. ამ შიშს კი უსუსურობის, პრობლემებთან ვერგამკლავების შეგრძნება წარმოშობს. „შენ ვერავის შეასწავლი წერა-კითხვას, ვიდრე თვითონ არ ისწავლი მას. მით უმეტეს, ეს ითქმის სიცოცხლის შესახებ“, – წერს მარკუს ავრელიუსი თავის ცნობილ მედიტაციურ ჩანაწერებში „ფიქრები“. სიცოცხლის სწავლა კი ურთულესია ყოველივე იმისგან, რასაც ადამიანი შეიმეცნებს. სიცოცხლის სწავლა გულისხმობს სინათლისა და სიბნელის, სიკეთისა და ბოროტების, სიყვარულისა და სიძულვილის როგორც არსებობის ფერადოვნების განმაპირობებლის მიღებას. „სიძულვილი უფრო იოლია, ვიდრე სიყვარული“, როგორც ჯემალ ქარჩხაძე წერს მოთხრობაში „ანტონიო და დავითი“. მასწავლებელმა ჯერ თვითონ უნდა ისწავლოს, როგორ უყვარდეს და მერე მოსწავლეებსაც გაუკვალოს აქეთ გზა, რადგან სიყვარულის გზა არასოდეს მთავრდება. „ჰამლეტის“ ერთ ეპიზოდში, რომელშიც აღწერილია მოხეტიალე მსახიობთა დასის სტუმრობა ელსინორის სასახლეში, პოლონიუსი ეუბნება ჰამლეტს: „მე ისე მივიღებ მაგათ, ხელმწიფის შვილო, როგორც ეკადრებათ“. დანიის უფლისწული კი სტუმარმასპინძლობისთვის სრულიად ჩვეულებრივ ამ წინაპირობას განსხვავებული რაკურსით შეგვახედებს. იგი ეუბნება პოლონიუსს: „უცნაურს ამბობ; ბევრად უკეთესად უნდა მიიღო. ყველას რომ ისე მოექცე, როგორც ეკადრება, არავის ასცდება გამათრახება. შენის სახელისა და ღირსების კვალობაზედ უნდა დაუხვდე მაგათ. რაც უფრო ნაკლების ღირსნი არიან, შენი სიკეთე მით უდიდესი გამოჩნდება“ (ივანე მაჩაბლის თარგმანი). პედაგოგისთვისაც, ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა ადამიანისთვის, ჰამლეტის ამ სიტყვებში მორალურ-ზნეობრივი ქცევის მთავარი პრინციპია ჩამოყალიბებული – ყველას უნდა მოექცე არა მათი, არამედ შენი ღირსებისამებრ.

ქცევის ამგვარი მაგალითი (განსაკუთრებით მაშინ, როცა უდისციპლინო მოსწავლეს თავისი არაადეკვატური, უგუნური მოქმედებით პროვოკაციულად გამოჰყავს მასწავლებელი წყობიდან) რაც უფრო ხშირად გამეორდება გაკვეთილზე, რა თქმა უნდა, მით უფრო დიდ გავლენას მოახდენს მოსწავლეებზე. ეს პედაგოგისგან დიდ სიმტკიცესა და ნებისყოფას მოითხოვს, რომელიც, თავის მხრივ, სწორედ ამგვარი გამოწვევების შედეგად გამოიწრთობა.

მასწავლებელმა შეიძლება გავლენა მოახდინოს მოსწავლეზე:

• ჩაცმის სტილით, ელეგანტურობით, გარეგნობაზე ზრუნვის ზომიერებით;
• მეტყველების კულტურით, დახვეწილობით;
• თავშეკავებულობით, მოთმინების უნარით;
• ჟესტ-მიმიკით;
• ხმის ტონალობით;
• შეხედულებებით;
• იუმორის გრძნობით;
• სტერეოტიპებისადმი თავისუფალი დამოკიდებულებით;
• ცოდნა-განათლებით;
• ინტერესებით.

ეს სია კიდევ შეიძლებოდა გაგვეგრძელებინა. რა თქმა უნდა, ჩამონათვალი პირობითია. მოსწავლესაც ისეთივე სუბიექტური მზერა აქვს, როგორიც ნებისმიერ სხვა ადამიანს, ამიტომ მისთვის შეიძლება შეუმჩნეველი დარჩეს მასწავლებლის მკაფიოდ შესამჩნევი ხასიათის თვისება ან გარეგნული მახასიათებელი, სამაგიეროდ, ისეთი მცირე ნიუანსი თუ დეტალი შეამჩნიოს მისი ბუნებისა, რომელსაც პედაგოგი საგანგებოდ ნიღბავს.

ემოციურ გავლენას ზოგჯერ პედაგოგი სხვადასხვა სასკოლო აქტივობისთვის იყენებს, მაგრამ ამ შემთხვევაშიც ზომიერება მართებს. მაგალითად, ბრუკლინელი მასწავლებელი ემილი კაპლანი ერთ საინტერესო გამოცდილებას იხსენებს – თავისდა უნებურად როგორ „აიძულა“ მეორეკლასელები, ეტირათ. მაშინ ის ახალბედა მასწავლებელი იყო და მცირე გამოცდილების გამო უნებლიე შეცდომები ხშირად მოსდიოდა. მას საგაკვეთილო გეგმაში ჰქონდა იდეების მოდელირება. წერის სწავლებისთვის დეტალებზე უნდა დაეფიქრებინა მოსწავლეები. მან ურჩია ბავშვებს, გრძნობის გულწრფელად გამოსახატავად გაეხსენებინათ ცხოვრების ის წუთები, როდესაც ბედნიერები ან მოწყენილები, გაბრაზებულები ან გახარებულები იყვნენ, მაგალითად კი საკუთარი გამოცდილება მოიყვანა: უთხრა, რომ კარგად ახსოვდა, როგორ ეტკინა გული, დანაღვლიანდა, მოიწყინა, როდესაც გაიგო, რომ ბებია მოუკვდა. შესაბამისი ჩანაწერიც გააკეთა: „ბებია გარდაიცვალა. მოწყენილი ვარ“. შემდეგ გააგრძელა, რომ დაწვრილებით დაწერდა ამ ამბის შესახებ, აღწერდა ცრემლებით სავსე თვალებს, იმას, თუ როგორ ეფერებოდა კატას ნაღვლიანი. ბავშვები უჩვეულოდ დაძაბული ყურადღებით უსმენდნენ. მოულოდნელად ერთმა მოსწავლემ ჩუმად თქვა: „პაპაჩემი გარდაიცვალა“. ეს ბავშვი თითქმის ყოველთვის ჩუმად იჯდა, ახლა კი მასწავლებლის გაკვირვებულ, კითხვით სავსე მზერას შეაგება მთრთოლვარე ხმით წარმოთქმული პასუხი: „მას ესროლეს და მოკლეს“. დუმილი ჩამოვარდა. მასწავლებელმა დაინახა, როგორ ჩამოსდიოდა მოსწავლეს სახეზე ცრემლები წვრილ ნაკადულად. მან სცადა, მოულოდნელად უარყოფითად დამუხტული სიტუაცია თანაგრძნობის გამოხატვით განემუხტა და გაკვეთილი გაეგრძელებინა, მაგრამ კლასში ახლა გოგონას ხმა გაისმა: „ბაბუაჩემი კიბოთი გარდაიცვალა“. მის მიმართაც თანაგრძნობა გამოხატა მასწავლებელმა და რომ ეგონა, შვებით ამოისუნთქა, კლასი ახმაურდა. ერთმა თქვა, რომ მისი დეიდაშვილის შვილი დაბადებამდე მოკვდა, მეორემ – დეიდა გარდამეცვალაო, მესამემ, მეოთხემ… ყველას აღმოაჩნდა ტკივილიანი გასახსენებელი. მალე კლასში თავშეუკავებელი ტირილის ხმა გაისმა, თითქოს ერთმანეთისგან გადაედოთო. ერთი ყველაზე მგრძნობიარე აცრემლებული ბავშვი კი ოთახის კუთხეში დაჯდა და თავი მუხლებში ჩარგო. ცრემლების ღვარღვარში მასწავლებელი მიხვდა, რომ მისმა გემმა ზღვაში გეზი დაკარგა. ზარის დარეკვამდე მათ დამშვიდებას მოუნდა.

ეს ამბავი ნებისმიერი საგნის მასწავლებლისთვის შეიძლება იქცეს განსახილველ საქმედ, ე.წ. ქეისად. მსჯელობისთვის სასურველია, პასუხი გაეცეს შემდეგ კითხვებს:

• ქეისის „ჟანრის“ განსაზღვრა (ამ შემთხვევაში – მასწავლებლის ემოციური ზეგავლენა მოსწავლეზე, ემოციური ინტელექტის როლი სასწავლო პროცესში);
• პრობლემის იდენტიფიცირება; რამ გამოიწვია გაკვეთილის ჩაშლა?
• რა იყო პრობლემის გამომწვევი მიზეზი? (რა შეცდომა დაუშვა მასწავლებელმა?)
• პრობლემის გადაჭრის გზა (რა უნდა გაეკეთებინა მასწავლებელს პრობლემის მოსაგვარებლად?).

ფსიქოლოგი ქეთევან ოსიაშვილი,  თავის სტატიაში,  ემოციური ინტელექტის შემდეგ ძირითად კომპონენტებს საუბრობს:

• თვითცნობიერება – ადამიანის უნარი, სწორად გაიგოს საკუთარი ემოციები, შეაფასოს საკუთარი სუსტი და ძლიერი მხარეები, განსაზღვროს მიზნები და ცხოვრებისეული ღირებულებები;
• თვითრეგულაცია – ემოციების კონტროლისა და იმპულსების შეკავების უნარი;
• მოტივაცია – მიზნისკენ სწრაფვის უნარი თავად მისი მიღწევის ფაქტის გამო;
• ემპათია – იმ ემოციების გაგების უნარი, რომლებსაც განიცდიან გარშემო მყოფები, გადაწყვეტილების მიღებისას სხვა ადამიანების გრძნობების გათვალისწინების, თანაგანცდის უნარი;
• სოციალური უნარ-ჩვევები – ადამიანებთან ურთიერთობისა და მათი ქცევის სასურველი მიმართულებით წარმართვის უნარი.

თავად ემილი კაპლანს ისე ღრმად ჩაებეჭდა მეხსიერებაში ეს გაკვეთილი, რომ წლების შემდეგაც ვერ ივიწყებდა, ამიტომ ცდილობდა, გაერკვია, ერთი მხრივ:

• იყო თუ არა დამნაშავე იმაში, რომ მოსწავლეები ატირდნენ?
• რა ინფორმაცია მიაწოდა მან თავისი სიტყვებით, ქმედებით, რეაქციით?
• ასაკის გაუთვალისწინებლობა ხომ არ იყო მიზეზი?

მეორე მხრივ, ამან ასწავლა, რომ სასწავლო პროცესში „გულის“ ჩართვით შეიძლება დასახული ამოცანების განხორციელება. მართლაც, ეს შეიძლება იყოს კიდევ ერთი გზა შემეცნებისა. ისედაც ხომ ცნობილია, რომ გონებასთან ერთად ადამიანი გულითაც და სულითაც შეიმეცნებს, რაც ხშირად სიტყვებით ვერც აიხსნება და ვერც გადმოიცემა. მასწავლებელი ყოველდღიურად ხვდება ბავშვების ემოციათა ნაირფერ სპექტრს, განწყობილებათა გრადაციებს. მას მართებს ამ განწყობილებათა ერთ ჰარმონიულ კონტექსტში მოქცევა, დირიჟორივით შემოკრება განსხვავებული ემოციური ფერებისა, რათა გაკვეთილს სწორედ ეს თანხმიერი ემოციურობა დაედოს უჩინარ ფონად. ეს კი ურთულესი ამოცანაა, რომელსაც ხან თავს გაართმევს მასწავლებელი, ხან კი გაუჭირდება, მაგრამ, ამასთანავე, ამ დამარცხება-გამარჯვების, იმედგაცრუებისა და ეჭვების ჭიდილში გამოიწრთობა, დაოსტატდება.

გამოცდილება თვითონ მასწავლებელსაც ასწავლის ემოციის მართვას, უპირველეს ყოვლისა, შინაგანი ემოციური დისბალანსის დაძლევას, იმას, სკოლის კარის შეღებისთანავე როგორ მოათვინიეროს გული და „მომართოს“ ისე, რომ მასში ემპათიამ იმძლავროს. აქ მისი მოსწავლეები არიან, ასეთი განსხვავებულნი, მაგრამ მათ აერთიანებთ ერთი რამ: ისინი მისგან სწავლობენ. როგორი სკეპტიკურიც უნდა იყოს მასწავლებლის წინასწარი დამოკიდებულება, როგორც არ უნდა ეშინოდეს, რომ გავლენას ვერ მოახდენს მათ განწყობილებებზე, მაინც უნდა ეცადოს და არასოდეს დაყაროს ფარ-ხმალი.

სოციოლოგიის პროფესორი არლი რასელ ჰოხშილდი თავის წიგნში „გულის მართვა“ ფუნდამენტურად განიხილავს ემოციურ ინტელექტთან დაკავშირებულ საკითხებს. მისი აზრით, საკუთარი გრძნობების მართვის გზით ადამიანი სხვის ემოციებთან გამკლავებასაც შეძლებს. სწორედ მან ურჩია ემილი კაპლანს, ყველა ღონე ეხმარა, რომ თავისი მოსწავლეები „პატარა ემოციურ მენეჯერებად“ აღეზარდა. მასწავლებელს არა მხოლოდ ის ევალება, გაუგოს და თანაუგრძნოს მოსწავლეს, არამედ ისიც, რომ უარყოფითი ემოციების გადალახვაში დაეხმაროს. ეს, რა თქმა უნდა, ერთი დღის საქმე არ არის, ბევრი დრო სჭირდება იმას, რომ მასწავლებელმაც და მოსწავლეებმაც შეძლებისდაგვარად მოახერხონ ემოციების კონტროლი. ეს აზრი შესანიშნავად ჩამოაყალიბა რუსთაველმა: „რაც არა გწადდეს, იგი ქმენ, ნუ სდევ წადილთა ნებასა“. მასწავლებელმა მოსწავლეებს პირადი მაგალითით საკუთარ ემოციებთან ბრძოლა კი არა, მორიგება უნდა ასწავლოს. ამგვარად, მოსწავლეები მიეჩვევიან სხვების მოსმენას, მოთმინებას, თავშეკავებას, პატიებას, თანაგრძნობას და განივითარებენ იმ უნარებს, რომლებიც მაღალი თვითშეგნების მქონე, პასუხისმგებლობიან, ჰუმანურ საზოგადოებას სჭირდება იმისთვის, რომ ღირებულებათა ფუნდამენტი არ დაიშალოს და ადამიანმა ავ-კარგის გარჩევა სამართლიანად, მიუკერძოებლად შეძლოს.

„ხელმისაწვდომი მოხმარების პროდუქტებისა და გარემოს დიზაინი უნდა იყოს მაქსიმალურად გამოსადეგი ყველა ადამიანისთვის ყოველგვარი ადაპტირებისა და სპეციალიზებული დიზაინის საჭიროების გარეშე“, – ასე განმარტავს ინგლისელი არქიტექტორი რონალდ მეისი ტერმინს „უნივერსალური დიზაინი“[1], თუმცა განათლების სისტემაში უნივერსალური დიზაინი არ ნიშნავს მხოლოდ მოსწავლის საჭიროებებზე სრულად მორგებულ შენობა-ნაგებობას. საზოგადოდ, უნივერსალური დიზაინი გულისხმობს ისეთი გარემოს შექმნას, რომლის გამოყენებისთვის არ არის აუცილებელი სპეციალური ადაპტირება. სწავლების პროცესში უნივერსალური დიზაინი არის მიდგომა, რომლის მიზანიც მულტიმოდალური სასწავლო გარემოს ფორმირება, მოქნილი საგანმანათლებლო პროცესის წარმართვა და, საბოლოოდ, მოსწავლეების წინაშე არსებული შემაფერხებელი ბარიერების აღმოფხვრაა.

განათლებაში უნივერსალური დიზაინი გულისხმობს ყველა მოსწავლისთვის რელევანტურ სასწავლო მეთოდებს, მასალას და შეფასების სისტემას.

სწავლების პროცესისადმი ეს მიდგომა ყველა მოსწავლისთვის, განურჩევლად მათი საჭიროებებისა და მათ შორის განსხვავებებისა, ქმნის სწავლის თანაბარ პირობებს;

უნივერსალური დიზაინი შვიდ პრინციპს ეფუძნება. ესენია:

1. თანასწორობა და გამოყენება: დიზაინი გამოსადეგია და სასარგებლო განსხვავებული შესაძლებლობების მქონე პირებისთვის.
2. მოქნილობა: დიზაინი მიესადაგება ინდივიდუალური უპირატესობებისა და შესაძლებლობების ფართო სპექტრს.
3. სიმარტივე და ინტუიციური მოხმარება: დიზაინის გამოყენება მარტივია და არ არის დამოკიდებული გამოცდილებაზე, ცოდნაზე, ენობრივ უნარებსა თუ კონცენტრაციის არსებულ ხარისხზე.
4. აღსაქმელი ინფორმაცია: დიზაინი ეფექტიანად გადასცემს საჭირო ინფორმაციას მომხმარებელს გარემო პირობებისა და სენსორული შესაძლებლობებისგან დამოუკიდებლად.
5. უსაფრთხოება: დიზაინი ამცირებს საფრთხეებს და შემთხვევითი ან განზრახული ქმედებების არასასურველ შედეგებს.
6. მცირე ფიზიკური ძალისხმევა: დიზაინის გამოყენება შესაძლებელია ეფექტიანად და კომფორტულად მინიმალური ძალისხმევის გაწევით.
7. ზომა და სივრცე მიახლოებისა და გამოყენებისთვის: გათვალისწინებულია მიახლოების, მიღწევის, მანიპულაციისა და გამოყენებისთვის შესაბამისი ზომა და სივრცე მომხმარებლის სხეულის ზომის, პოზისა და მობილობისგან დამოუკიდებლად.

ნებისმიერი დიზაინის პროექტირებისას თავიდანვე უნდა იყოს ნაფიქრი უნივერსალურ დიზაინზე. განვიხილოთ რამდენიმე გასათვალისწინებელი მომენტი: შენობის საერთო ფართობი, სასწავლო თუ სხვა ნაგებობის მდებარეობა ქუჩასა და ტროტუართან მიმართებით, დაქანების დონე, პირდაპირი მისასვლელი შენობის მისაწვდომ კარსა და უკანა, შემაღლებულ შესასვლელთან, სწორი, მისაწვდომი ტროტუარები მთავარ შესასვლელებსა და მიმდებარე სივრცეებში მოსახვედრად, ბუნებრივი სინათლის გამოყენება განათების გასაძლიერებლად.

სტატიაში ვისაუბრებთ დიზაინის იმ საკვანძო ელემენტებზე, რომლებიც სენსორულ დარღვევებზეა ორიენტირებული[2].

დიზაინის ძირითადი/საკვანძო ელემენტებია:

1. განლაგება

მოცემული სივრცის ლოგიკური, მარტივი მოწყობა, კარგად განსაზღვრული სივრცეები, სწორი ხაზები, სწორი კუთხეები სავალ ბილიკებზე, მხედველობის სწორი ხაზები წარმოადგენს საკვანძო კომპონენტებს სმენის, მხედველობის ან ორივე სენსორის ერთდროული დარღვევის მქონე, ყრუ-უსინათლო ადამიანების სივრცეში ორიენტაციისთვის. ბევრი ყრუ-უსინათლო პირისთვის ღია სივრცეებში ორიენტირება რთულია. ღია სივრცეებში, როგორებიცაა მისაღები, საკლასო, სასადილო და მოსასვენებელი ოთახები სასკოლო თუ საოჯახო ტიპის ნაგებობებში, ავეჯის გადაადგილება, კედლებისა და იატაკის ფაქტურების შეცვლა, მაღალკონტრასტული ფერების გამოყენება, სივრცეების განმსაზღვრელ და სხვა დამხმარე საშუალებებთან ერთად, გაუმარტივებდა ორიენტაციას ყრუ-უსინათლო პირებს.

მნიშვნელოვანია იმის გათვალისწინებაც, რომ სივრცე თავისუფალი უნდა იყოს ზედმეტი, უსარგებლო ნივთებისგან. კედლებისა და იატაკის ტექსტურა, ტაქტილური ნიშნები, ავეჯის სათანადო განთავსება შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს ინდივიდების მიერ სივრცეში ორიენტაციისას.

მხედველობის დაზიანების მქონე ბევრ ადამიანს შეუძლია სივრცის აზრობრივი/წარმოსახვითი რუკის შექმნა და მისი საშუალებით საგნების სივრცეში და მათ მიმართ განლაგების გაგება. მნიშვნელოვანია, რომ საგნებმა შეინარჩუნონ თავიანთი ადგილმდებარეობა და ისინი არ გადააადგილონ.

2. განათება

კარგი განათება ყველაზე მნიშვნელოვანი ელემენტია ფუნქციური მხედველობის მქონე ყრუ-უსინათლო პირებისთვის. განათებასთან დაკავშირებული საჭიროებები განსხვავებულია და დამოკიდებულია კონკრეტული ყრუ-უსინათლო პირის მხედველობის მდგომარეობაზე. ადამიანთა უმრავლესობას სივრცეში ორიენტაციასა და ყოველდღიური საქმიანობის განხორციელებაში ხელს შეუწყობდა გაზრდილი/ძლიერი განათება. სინათლის ოდენობის დასარეგულირებლად გამოყენებულ უნდა იქნეს განათების მარეგულირებლები. რეკომენდებულია სამუშაო განათების უზრუნველყოფა სამუშაო მაგიდებთან.

არსებობს შენობებში განათებასთან დაკავშირებული შემდეგი რჩევები:

• პასტელის ფერებში შეღებილი კედლები შუქს აირეკლავს.
• გამოიყენეთ ბუნებრივი განათება, შეამცირეთ ბზინვარება ვერტიკალური ან ჰორიზონტალური ჟალუზების მეშვეობით.
• ხელოვნური განათების წყაროები არ უნდა წარმოქმნიდეს ბზინვარებას.
• აბაჟურები უნდა უზრუნველყოფდეს სინათლის გავრცელებას.
• კედლებსა და ჭერზე მიზანშეწონილია გაბნეული განათება.
• მიზანშეწონილია განათება კარადების ქვეშ და კარადებში.

3. ფერის/სიკაშკაშის კონტრასტი

ვიზუალური კონტრასტი მოიცავს ორ კომპონენტს: სიკაშკაშის კონტრასტს და ფერთა განსხვავებას. მცირედ მხედველი პირებისთვის სიკაშკაშის კონტრასტი არსებითად მნიშვნელოვანია. ფერთა ან ტონალობათა განსხვავებამ შესაძლოა გაზარდოს სიკაშკაშის კონტრასტი.

ფერთა მაღალი კონტრასტის გამოყენება სხვადასხვა მახასიათებლისა და სივრცეების განსაზღვრის მიზნით ხელს შეუწყობს სივრცეში ორიენტირებასა და მისაწვდომობის გაზრდას.

კარებისა და მათი ჩარჩოების ფერები მკვეთრად უნდა განსხვავდებოდეს კედლებისა და იატაკის ფერებისგან. კიბის საფეხურების კიდეები კონტრასტული ფერით უნდა იყოს გამოყოფილი. მოაჯირების ფერი კედლების ფერისგან მკვეთრად უნდა განსხვავდებოდეს. გარდა ამისა, ავეჯის, კარების, კარადების კარების, მათი აქსესუარებისა და ტექნიკის ფერები გარემომცველ სივრცეებთან მკვეთრ კონტრასტს უნდა ქმნიდეს. სასწავლო ან საცხოვრებელ სივრცეებში ტექნიკის სამართავი ღილაკები ფერით მკვეთრად უნდა გამოირჩეოდეს ამ ტექნიკისგან.

ანალოგიურად, ავეჯის ფერი კონტრასტს უნდა ქმნიდეს გარემომცველი კედლებისა და იატაკის ფერთან. გარემომცველი სივრცეებისგან მკვეთრად განსხვავებული ფერის ავეჯის იდენტიფიცირება შესაძლოა უკეთ მოახერხონ ადამიანებმა, რომელთაც სიღრმის აღქმა უჭირთ. ამის საპირისპიროდ, ძნელი იქნება გარემომცველი სივრცეებისგან მცირედით განსხვავებული ფერის ავეჯისა და სხვა საგნების აღმოჩენა.

ფერთა კონტრასტი არის ფერთა პალიტრაზე ორ ფერს შორის განსხვავების ხარისხი. რაც უფრო მეტად განსხვავდება ერთი ფერი მეორისგან ვიზუალურად, მით უფრო მეტია კონტრასტი.

სიკაშკაშის კონტრასტი არის რომელიმე საგნის ან ზედაპირის სიკაშკაშის მეორე საგნის ან ზედაპირის სიკაშკაშისგან განსხვავების დონე. სიკაშკაშე იზომება უფრო ნათელი საგნის ზემოთ (B1), შემდეგ – უფრო ბნელი ადგილის ზემოთ (B2), მერე კი ეს საზომები გამოიყენება ფორმულაში:

ფერის/სიკაშკაშის კონტრასტი = B1−B2 ×100B1

B1 არის განათებული ადგილის სინათლის არეკვლის კოეფიციენტის მნიშვნელობა.

B2 არის უფრო ბნელი ადგილის სინათლის არეკვლის კოეფიციენტის მნიშვნელობა.

რაც უფრო მეტია სხვაობა სიკაშკაშის დონეებს შორის, მით უფრო დიდია კონტრასტი. სინათლის მზომები შეიძლება გამოვიყენოთ ერთი საგნის ზედაპირიდან მეორეზე არეკლილი სიკაშკაშის გასაზომად.

იმისთვის, რომ ერთმანეთისგან განირჩეოდეს ძირითადი ელემენტები და გარშემო არსებული სივრცე, ერთმანეთის გვერდით რეკომენდებულია ისეთი შესამჩნევად განსხვავებული ფერების გამოყენება, როგორიცაა:

• შავი/თეთრი,
• ყვითელი/შავი,
• მუქი ყავისფერი/თეთრი ან კრემისფერი,
• მუქი იასამნისფერი/თეთრი,
• ნარინჯისფერი/თეთრი,
• მუქი წითელი/თეთრი,
• ყვითელი/მწვანე,
• მუქი ნაცრისფერი/თეთრი,
• მუქი მწვანე/თეთრი.

სიკაშკაშის ცუდი კონტრასტის მქონე ფერებია:

• ყვითელი/ნაცრისფერი,
• ღია ნაცრისფერი/თეთრი,
• ყვითელი/თეთრი,
• ლურჯი/წითელი,
• ცისფერი/თეთრი.

არსებობს ფერთა კომბინაციები, რომლებიც არ უნდა გამოვიყენოთ, რადგან ფერების ამოცნობის სირთულეების მქონე პირებს უჭირთ მათი გარჩევა. ესენია:

• წითელი/მწვანე,
• ლურჯი/მწვანე.

4. ტექსტურა

შეხება გარემოს შესახებ ინფორმაციის მიღებისა და სივრცეში ორიენტაციის მნიშვნელოვანი საშუალებაა, განურჩევლად იმისა, რამდენად აქვს ყრუ-უსინათლო ადამიანს დაქვეითებული მხედველობა ან სმენა. შეხება ერთგვარი შემოწმების საშუალებაცაა, რომლის დახმარებითაც ყრუ-უსინათლო ადამიანი გარემოში გადაადგილდება. ტაქტილურ სიმბოლოებთან ერთად, კედლებსა და იატაკებზე სხვადასხვა ტექსტურის თანმიმდევრული გამოყენებით შეიძლება შეიქმნას საორიენტაციო მინიშნებების სისტემა.

ტექსტურა შეიძლება გამოყენებულ იქნეს სხვადასხვა სივრცის სიმბოლიზებისთვის. როცა ტაქტილურ/ტექსტურულ მინიშნებებსა და მონიშვნებს განვიხილავთ, ყურადღება უნდა შევაჩეროთ იმაზე, რომ ტექსტურებს შორის იყოს საკმარისი განსხვავება, ისეთი, როგორიცაა მონიშვნის ან მინიშნების ზომა და ფორმა. ზოგი ტექსტურა მარტივი ამოსაცნობია, ზოგი კი – არა. ზუმფარის ქაღალდი უხეშია და უბრალო შეხებაც საკმარისია მის ამოსაცნობად, არ მოითხოვს ზედაპირზე ხელის ხანგრძლივ მოძრაობას.

იატაკის სხვადასხვა ტექსტურა ყოველთვის გამოიყენებოდა მხედველობის სირთულეების მქონე ან ყრუ-უსინათლო პირების დასახმარებლად სივრცეში დამოუკიდებლად ორიენტირებისთვის. გვერდიგვერდ განლაგებული იატაკის მოსაპირკეთებელი განსხვავებული ტექსტურები: პარკეტი, ხე, კერამიკის ფილები, კორპი, – შესაძლოა სივრცის განსაზღვრაში დაეხმაროს ინდივიდს. მაგალითად, ხისა და კორპის იატაკები, კერამიკისა და პარკეტის იატაკებისგან განსხვავებით, ფეხქვეშ სირბილის შეგრძნებას აჩენს. ამ იდეის ერთ-ერთი განხორციელებაა ხალიჩის დაფენა, დერეფნებისა და სხვა ოთახების ხით, ხოლო ტუალეტისა და სამზარეულოს კერამიკის ფილებით მოპირკეთება. აქვე უნდა ითქვას, რომ ინდივიდისთვის შესაძლოა რთული აღმოჩნდეს ბევრი (სამზე მეტი) სხვადასხვა სახეობის იატაკის ზედაპირის ტექსტურებს შორის განსხვავების დამახსოვრება.

ტექსტურები მთელი სივრცისთვის თანმიმდევრულად უნდა იქნეს გამოყენებული, რათა შესაძლებელი გახდეს სივრცის „მენტალური რუკის“ არსებობა. კედლის ზედაპირის სხვადასხვა ტექსტურა შეიძლება გამოვიყენოთ ორიენტირებისა და ინდივიდუალური ოთახების იდენტიფიცირებისთვის; კედლის ფილები, ნაირგვარი ტექსტურის გამოყენებით, შეიძლება სხვადასხვა მნიშვნელობით დავტვირთოთ, ასევე შესაძლებელია სხვადასხვა მასალით შელესილი კედლებისა და კედლის თეფშების გამოყენებაც. კედლის მოაჯირები შეზღუდულად უნდა იქნეს გამოყენებული ორიენტაციის მიზნით, რადგან, როცა ასეთი მოაჯირები გვაქვს, ყველა სივრცე ერთმანეთის მსგავსია. გაითვალისწინეთ, რომ ერთი მოაჯირი უნდა დამონტაჟდეს დერეფანში ორიენტაციისა და მხარდაჭერისთვის. მოწყობილობები, რომლებიც უნიკალურ ვიბრაციას წარმოქმნის შემოსასვლელ კართან, კარის გვერდით ან კარის ქვეშ იატაკზე, შესაძლოა გამოყენებულ იქნეს სივრცის განმსაზღვრელად.

5. აკუსტიკა

სივრცე, რომელიც აკუსტიკურად ცოცხალია, შეიძლება ადამიანს ორიენტირებაში დაეხმაროს, თუმცა მეტისმეტად ბევრი ხმა შესაძლოა პრობლემურიც იყოს, განსაკუთრებით – ყრუ ადამიანისთვის. ხმის გამოყენებით შეიძლება სივრცის შესახებ სასარგებლო ინფორმაცია მივიღოთ, მაგალითად, რამდენად ფართოა სივრცე, სად არის განლაგებული ნივთები და სად გვხვდება ღიობები. შესაძლოა, სასარგებლო აღმოჩნდეს არეკლილი ხმის გამოყენება საორიენტაციო მიზნებისთვის. ამას ექოლოკაციას უწოდებენ. ექოლოკაციის მიღწევა შესაძლებელია ისეთი ხმოვანი სიგნალის შექმნით, როგორიცაა თითების ტკაცუნი ან ჯოხის კაკუნი. ადამიანს შეუძლია, განასხვაოს მყარი ზედაპირიდან, მაგალითად, მინიდან ან ბეტონიდან არეკლილი ხმა ისეთი ზედაპირიდან არეკლილი ხმისგან, როგორიცაა ხალიჩა ან კორპი.

ხალიჩების, მუყაოსა და პლასტიკატის გამოყენებით შეიძლება ხმის შთანთქმა და ჩახშობა. ორმაგი მინა-პაკეტი შეიძლება დაგვეხმაროს გარედან სახლში შემომავალი ხმის შესუსტებაში. ხმის შემნიღბავი მოწყობილობები შეიძლება ეფექტურად იქნეს გამოყენებული არასასურველი ხმების ინტენსივობის შესამცირებლად. მთავარია, კარგი ბალანსი შეიქმნას ხმის მშთანთქმელ და ხმის ამრეკლავ მასალებს შორის, რათა ინდივიდს, რომელსაც ამის უნარი გააჩნია, შეეძლოს სივრცის ინტერპრეტირება. სასწავლო ოთახებში, სადაც არ არის ხალიჩების დაგების საშუალება, ფონური ხმების შესამცირებლად რეკომენდებულია მერხებისა და სკამის ფეხების ხელნაკეთი შალითებით დაფარვა.

აღნიშნული მიდგომები გულისხმობს ყველა მოსწავლისთვის წარმატების თანაბარი შესაძლებლობის მიცემას. ამგვარი მიდგომისას სხვადასხვა რესურსის გამოყენება, ინფორმაციისა და შინაარსის წარდგენის გზების მრავალგვარობა უზრუნველყოფს ინფორმაციის ეფექტურ აღქმას, გაგებასა და გადამუშავებას. მოქმედების, აქტივობისა და გამოხატვის საშუალებათა მრავალფეროვნება მოქნილობას მატებს მოსწავლეებისათვის მასალის მიწოდების, მათ მიერ მასალაზე მუშაობისა და საკუთარი ცოდნის დემონსტრირების ფორმებს, ქმნის საგანმანათლებლო პროცესში ჩართვის, მოტივირების მრავალნაირ შესაძლებლობას.

ამგვარი მიდგომით დაგეგმილი სასწავლო პროცესი ხელსაყრელია ყველა მოსწავლისთვის, მაგრამ განსაკუთრებით სასარგებლო იქნება იმ მოსწავლეებისთვის, რომლებსაც სენსორული პრობლემები აქვთ და სივრცეების სათანადოდ ადაპტირება სჭირდებათ.

[1] ჩრდილოეთ კაროლინის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, უნივერსალური დიზაინის ცენტრი

[2] მისაწვდომობის სახელმძღვანელო სენსორული დარღვევისთვის |DeafBlind Ontario Services 2020.

ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმის უმნიშვნელოვანესი გამოწვევა განმავითარებელი შეფასების წინ წამოწევა და შესაბამისი აქტივობების განხორციელებაა, ამიტომ სწავლების მეთოდიკაშიც მას განსაკუთრებული ყურადღება ექცევა. განმავითარებელი შეფასება არის საგანმანათლებლო შეფასების სახეობა, რომელსაც სასწავლო პროცესში მოსწავლის მიერ გაგების მონიტორინგისთვის და პროგრესის შესაფასებლად იყენებენ. განმავითარებელი შეფასების ძირითადი მიზანია მუდმივი უკუკავშირის მიწოდება როგორც მასწავლებლისთვის, ისე მოსწავლისთვისაც სასწავლო სტრატეგიების კორექტირებისა და სწავლის შედეგების გაუმჯობესების მიზნით.
ცნობილია, რომ განმავითარებელი შეფასების ძირითადი მახასიათებლებია:
• უწყვეტობა: განმავითარებელი შეფასება არის არა ერთჯერადი მოვლენა, არამედ ერთიანი, უწყვეტი პროცესი, რომელიც მიმდინარეობს სასწავლო პროცესთან ერთად. ის ხელს უწყობს მოსწავლის მიღწევების წარმოჩენას და მიუთითებს იმ ასპექტებზეც, სადაც მას დახმარება და მეტი ძალისხმევის გამოჩენა დასჭირდება;
• უკუკავშირი და მხარდაჭერა: განმავითარებელი შეფასების მთავარი მიზანია მოსწავლისთვის დროული და კონსტრუქციული უკუკავშირის მიწოდება, მისი ძლიერი და სუსტი მხარეების გამოკვეთა, რომლებიც გაუმჯობესებას მოითხოვს. მასწავლებლები ამ უკუკავშირს იყენებენ მოსწავლის საჭიროებებისთვის სწავლების სათანადო მეთოდების მოსარგებად და სწავლების ხარისხის ასამაღლებლად;
• შეფასების ფორმა: განმსაზღვრელი შეფასებისგან განსხვავებით (ქულების გამოყენება საერთო მიღწევების შესაფასებლად), განმავითარებელი შეფასებისას აქცენტი დაისმის სწავლაზე, წინსვლაზე, პროგრესზე და არა საბოლოო ქულის მინიჭებაზე;
• აღწერითი, მკაფიო ინსტრუქციები: განმავითარებელი შეფასებებიდან მიღებულ ინფორმაციას მასწავლებელი იყენებს სწავლების სტრატეგიების, ტემპისა და შინაარსის ცვლილებისთვის, მოდიფიცირებისთვის, რათა უკეთ დააკმაყოფილოს მოსწავლის ინდივიდუალური სასწავლო საჭიროებები და შექმნას უფრო ეფექტური სასწავლო გარემო;
• მოსწავლეთა ჩართულობა: განმავითარებელი შეფასება აუცილებლად გულისხმობს მოსწავლეთა აქტიურ მონაწილეობას სასწავლო პროცესში. ის გამოიხატება მოსწავლეთა თვითშეფასებით და თანატოლთა შეფასებით, დისკუსიებით და ვიქტორინებით, რეზიუმიერებით და სხვა სახის აქტივობებით, სადაც შესაძლებელი იქნება პროგრესის დემონსტრირება;
• მრავალფეროვანი მეთოდები: განმავითარებელი შეფასებისას ფართოდ გამოიყენება ვიქტორინა, დისკუსია-დებატები, საგაკვეთილო ინტერაქციული აქტივობები და ა.შ. მეთოდები ორიენტირებულია საგნობრივ მოთხოვნებზე, კლასის მიღწევებსა და სასწავლო მიზნებზე.
განმავითარებელი დავალებების შესრულებისას აქტიურად გამოიყენება ტექსტთან დამოუკიდებლად მუშაობის სხვადასხვა სტრატეგია:
• კითხვა-პასუხის რეჟიმი (პასუხი კითხვებზე: რატომ? როგორი? რანაირი? – და ა.შ.)
• დაასახელე…
• გამოყავი საერთო და განმასხვავებელი ნიშნები…
• მოიყვანე არგუმენტი…
• სხვადასხვა ხასიათის შემოქმედებითი პროექტები…
• კროსვორდები, რებუსები…
• შეცდომების შემცველი ტექსტები…
• შედარების ცხრილები და სხვ.

დავალებები შეიძლება იყოს ამ ტიპის:
ა) შეადგინეთ კროსვორდი ძირითად ცნებებზე დაყრდნობით:
• „მეურნეობის დარგები“, „გეოგრაფიული გარემო“, „კლიმატი“, „მეზობელი რეგიონები“, „ბუნებრივი რესურსები“…
ბ) ინტელექტუალურ-შემეცნებითი თამაში „ჩვენი საქართველო“: მოსწავლეები იმეორებენ თარიღებს, ცნებებს, მოვლენებს, ფაქტებს, ისტორიული შინაარსის ცნობებს. შემდეგ ინტერესების მიხედვით იყოფიან ჯგუფებად:
• ერთი ჯგუფი ამზადებს პრეზენტაციას, წარმოდგენას ან ვიზუალურ მასალას (რუკა, გერბი, დროშა…);
• მეორე – რამე ნაკეთობას „ძველი ქართველი ოსტატების მსგავსად“;
• სხვები გაითამაშებენ თეატრალიზებულ წარმოდგენას საქართველოს ისტორიული ყოფისთვის დამახასიათებელ რომელიმე თემაზე და ა.შ
გ) შეიძლება სათამაშო ტექნოლოგიების ფართოდ გამოყენებაც, რომლებშიც კომპლექსურად იქნება გამოყენებული განმავითარებელი შეფასების სხვადასხვა მიდგომა, მაგალითად, „ჩვენი საქართველოს“ მიმართულებით მარტივი ინტერაქციული სახალისო დავალებები:

https://jeopardylabs.com/play/2022-12-17-237?fbclid=IwAR1ItENKenIEK33tsfvpDAa2peWttdnKHMwphOMFTg4-Fes_zMOxYms6pCY

https://jeopardylabs.com/play/2023-04-17-779?fbclid=IwAR3GoKFMC6H1uALfbRJ1JdJ7y-fs-D1BDFkVxabouF7soU1PW-JmvMEW2Vw

https://jeopardylabs.com/play/2023-04-17-669?fbclid=IwAR3Kwp_QDrt87JiA2JR_bGeS2u-BMLprJ8GjX3gYJTjEHroC0NI8f0pJRFQ

https://jeopardylabs.com/play/2023-04-17-407?fbclid=IwAR02MeMdKJteaiSsBFPaVNAeUf_zBQUiGvqaNGhF0zE5uBHLzTBasTTuFSs

https://jeopardylabs.com/play/2023-04-17-260?fbclid=IwAR0QSXDKLNv9ZPm_Ru6jU77AgXvI0sezR9ze3WuNaynrTAgdSI5aMngY3Oc

გ) ადაპტირებული დავალებები:
• მოამზადეთ პატარა დავალებები მოცემულ თემაზე (სუსტი მოსწავლისთვის);
• დაწერეთ ესე მოცემულ თემაზე (ყველასთვის);
• მოამზადეთ პრეზენტაცია გაკვეთილის თემის მიხედვით და წარმოადგინეთ კლასის წინაშე;
• შეადგინეთ კროსვორდი (ყველა მოსწავლისთვის, მათ შორის პასიური მოსწავლეებისთვისაც);
• მოამზადეთ პორტრეტი-ამოცანა (ყველასთვის) და სხვ.

განმავითარებელი შეფასება გადამწყვეტ როლს ასრულებს უფრო ეფექტური და პერსონალიზებული სასწავლო პროცესის ხელშეწყობაში. ის ეხმარება პედაგოგებს პრობლემების გამოვლენაში, იდენტიფიცირებასა და მიზნის შესაბამისი სწავლის მეთოდების ადაპტირებაში, ხოლო მოსწავლეებს აძლევს შანსს, თვალყური ადევნონ საკუთარ საქმიანობას, გაიგონ თავიანთი ძლიერი და სუსტი მხარეები და ისწავლონ, „როგორ მიაღწიონ პროგრესს“.
მაგრამ განმავითარებელი გარემოს შესაქმნელად აუცილებელი პირობაა რეფლექსია. ის ეხმარება მოსწავლეს შედეგების დანახვაში, კორექციასა და სამომავლო გეგმის შედგენაში. ორივე მიდგომის ეფექტურად გამოყენება კი შესაძლებელს ხდის ყველა იმ მიზნის მიღწევას, რომლებსაც თანამედროვე განათლების სისტემა ემსახურება.

მეორე ნაწილი
განმავითარებელი შეფასების წარმატებით განსახორციელებლად აუცილებელი პირობაა მოსწავლეების კრიტიკული აზროვნების გააქტიურება. ამისთვის მასწავლებელი აუცილებლად მიმართავს კრიტიკული აზროვნების მრავალფეროვან ტექნოლოგიებს. ერთ-ერთ ეტაპს თავისთავად წარმოადგენს რეფლექსია.
რეფლექსია გამოცდილების, მოვლენის, სიტუაციის ან თემის შესახებ ღრმა და გააზრებული ფიქრის აქტია. ამ დროს ადგილი აქვს ინტროსპექციას, აზრების, გრძნობებისა და მოქმედებების კრიტიკულ გამოკვლევას; ეს არის სწავლისა და პიროვნული ზრდის საშუალება, რომელზე დაყრდნობითაც ადამიანებს შეუძლიათ, გააცნობიერონ თავიანთი გამოცდილება და შეაფასონ საკუთარი თავი. შესაბამისად, რეფლექსიის ძირითადი დამახასიათებელი ნიშნებია:
• ინტროსპექტივა (ლათ. „ვიხედები შიგნით”): ის გულისხმობს „შინაგან ხედვას“ და კონკრეტული მოვლენისა თუ გამოცდილების შესახებ საკუთარი აზრების, ემოციებისა და რეაქციების შემოწმებას. ის უბიძგებს ინდივიდებს, გამოიკვლიონ თავიანთი შინაგანი სამყარო, თვითშეგნება, უშუალოდ დააკვირდნენ თავიანთ ცნობიერს; ეს არის თვითდაკვირვების, საკუთარი აზრების იდენტიფიცირებისა და აღქმის გზა;
• გააზრებული ჭვრეტა: ეს არ არის მოვლენების მხოლოდ ზედაპირული გახსენება – გამოცდილების გააზრებული და ღრმა ჭვრეტაა. ის გულისხმობს დაფიქრებას სიტუაციის სხვადასხვა ასპექტსა და შედეგებზე, მათ გაანალიზებას და შესწავლას;
• ანალიზი და შეფასება: როდესაც ინდივიდი აანალიზებს თავისი ქმედების, ქცევისა და გადაწყვეტილების მიზეზებს, ის ასევე აფასებს თავის არჩევანს და განიხილავს ალტერნატიულ მიდგომებსაც, რომლებიც შეიძლებოდა გამოყენებული და გაზიარებული ყოფილიყო;
• სწავლა და ზრდა: რეფლექსია სწავლისა და პიროვნული ზრდის ძლიერი ინსტრუმენტია. გამოცდილების ასახვით, წარმოჩენით, ინდივიდს შეუძლიათ ისწავლოს საკუთარი წარმატებებისა და შეცდომების მაგალითზე, უკეთ ჩამოაყალიბოს მომავალი გადაწყვეტილებები;
• თვითშემეცნება: რეფლექსიის საშუალებით ინდივიდი უფრო მეტად აცნობიერებს საკუთარ თავს, უფრო ღრმად ხედავს თავის ძლიერ და სუსტ მხარეებს, ღირებულებებს, რაც პიროვნული განვითარებისა და პოზიტიური ცვლილებების საფუძველია;
• პრობლემის გადაჭრა: რეფლექსია წარმოგვიდგება როგორც პრობლემის გადაჭრის ტექნიკა, რომლის საფუძველიც წარსული გამოცდილებაა;
• ცოდნის გამოყენება: რეფლექტორული აზროვნება საშუალებას აძლევს ინდივიდს, დაუკავშიროს თავისი გამოცდილება არსებულ ცოდნასა და თეორიებს. წინარე ცოდნისა და ახალი გამოცდილების ეს ინტეგრაცია აძლიერებს მასალის გაგებისა და გაცნობიერების დონეს;
• კონტექსტუალიზაცია: რეფლექსია ეფუძნება გამოცდილების ფართო კონტექსტს, რომელშიც აირეკლება გარე ფაქტორებისა და სხვადასხვა სიტუაციის გავლენა როგორც ინდივიდზე, ისე გარემომცველ სამყაროზე.
რეფლექსია ძირითადად წერილობითი და ზეპირი ფორმით ხორციელდება, მაგრამ არის კიდევ ერთი საინტერესო გზა – ფიქრის გზა: რამდენიმე წამით დაფიქრება საკუთარ გამოცდილებაზე. პედაგოგები ხშირად მიმართავენ ამ გზას მოსწავლეთა შედეგებისა და ემოციური ინტელექტის გასაუმჯობესებლად. მთავარია, რომ ინდივიდს შეუძლია, რეფლექსიით თავიის გამოცდილების, უწყვეტი სწავლისა და პროგრესის მნიშვნელობა დაინახოს, რისი წყალობითაც შემდგომ გადასადგმელი ნაბიჯებიც უფრო ცხადი გახდება.
საზოგადოდ, რეფლექსია და განმავითარებელი შეფასება ურთიერთდაკავშირებული ცნებებია, მაგრამ, როგორც წესი, სასწავლო პროცესთან მიმართებით მათ სხვადასხვა კონტექსტში განიხილავენ. სახელდობრ, რა ურთიერთმიმართება არსებობს ამ ორ ცნებას შორის?
I – უპირველესად, ეს არის მიზანი: რეფლექსია პირადი და ინტროსპექციული პროცესია, როდესაც ინდივიდი უღრმავდება თავის გამოცდილებას, აზრებს, ემოციებსა და ქმედებებს. ის მიზნად ისახავს საკუთარი სწავლის, ზრდისა და გამოცდილების გააზრებას და გაცნობიერებას; განმავითარებელი შეფასება კი საგანმანათლებლო შეფასების ინსტრუმენტია, რომელსაც მასწავლებლები იყენებენ სასწავლო პროცესში მოსწავლეთა სწავლის პროგრესისა და გაგების მონიტორინგის შესაფასებლად. მისი უპირველესი მიზანია, უზრუნველყოს მუდმივი უკუკავშირი მასწავლებელსა და მოსწავლეს შორის სწავლის შედეგების გასაუმჯობესებლად;
II- დროის განაწილება: რეფლექსია შეიძლება მოხდეს ნებისმიერ დროს, გამოცდილების ან სასწავლო აქტივობის დაწყების წინ, მის დროს ან მის შემდეგ; განმავითარებელი შეფასება კი მუდმივი და უწყვეტი შეფასებაა, რომელიც სწავლის თანმხლები პროცესია და მიმდინარე აქტივობებთან ერთად მიმდინარეობს;
III – ფოკუსირება: რეფლექსია ფოკუსირებულია ინდივიდის აზრებზე, ემოციებსა და თვითშეგნებაზე. ის ხელს უწყობს კრიტიკულ აზროვნებას, საკუთარი გამოცდილებისა და პიროვნული ზრდის ღრმად გააზრება-გაცნობიერებას; განმავითარებელი შეფასება კი მოსწავლეთა სასწავლო პროგრესის მონიტორინგზე, შეფასებაზე, კონკრეტული სასწავლო მიზნების გააზრებასა და შესაბამისი პრობლემების იდენტიფიცირებაზეა აქცენტირებული;
IV – როლები/ფუნქციები: რეფლექსია ხშირად არის თვითმართული პროცესი, როცა ინდივიდები აფასებენ საკუთარ გამოცდილებასა და მოქმედებებს. ის შეიძლება ჩატარდეს ინდივიდუალურად ან ჯგუფურად, მაგრამ მთავარი მონაწილე მაინც რეფლექსიაში ჩართული ინდივიდია; განმავითარებელი შეფასება კი მოიცავს როგორც მასწავლებლებს, ისე მოსწავლეებსაც. მასწავლებლები მოსწავლის სწავლის შესაფასებლად შეიმუშავებენ განმავითარებელ შეფასებას, ხოლო მოსწავლეები აქტიურად მონაწილეობენ ამ უკუკავშირის განხორციელებაში;
V – შედეგები: რეფლექსიის შედეგია პიროვნული პოტენციალის, გამჭრიახობისა და თვითშეგნების ზრდა-ამაღლება, განმავითარებელი შეფასების შედეგი კი გახლავთ უკუკავშირი, რომელიც ხელს უწყობს სასწავლო პროცესის წარმართვას. მაგრამ ორივე შემთხვევაში მასწავლებლები იყენებენ შედეგებს თავიანთი ინსტრუქციების შესასწორებლად, ხოლო მოსწავლეები – გაგების აქტისა და მუშაობის გასაუმჯობესებლად.
ამგვარი მიდგომით, რეფლექსია არის პერსონალური და ინტროსპექციული პროცესი, რომელშიც ინდივიდები ერთვებიან თვითშემეცნებისა და გაგების მოსაპოვებლად, ხოლო განმავითარებელი შეფასება საგანმანათლებლო შეფასების ინსტრუმენტია, რომელსაც მასწავლებლები იყენებენ სწავლის პროცესში მოსწავლეთა სწავლის პროგრესის შესამოწმებლად და გასაუმჯობესებლად. ორივე მნიშვნელოვან როლს ასრულებს ეფექტური სწავლისა და ზრდის ხელშეწყობაში, მაგრამ მოქმედებს სხვადასხვა დონეზე და განსხვავებული მიზნებით.
რეფლექსიისა და განმავითარებელი შეფასების მნიშვნელობის გამო საინტერესოა იმაზე დაფიქრება, მაინც რით გამოიხატება მათ შორის კავშირი; როგორ გამოიყენონ ეს კავშირები დაწყებითი საფეხურის მასწავლებლებმა; რა ფორმით გამოხატონ; როგორია ყველაზე მარტივი, მოქნილი მიდგომები.
ტრადიციულ გაკვეთილზე რეფლექსიას ძირითადად მიმართავენ ბოლოს, III ეტაპზე, როდესაც ხდება ნასწავლი მასალის გააზრება ახალ კონტექსტში. ამ დროს ყველაზე ეფექტურად მიიჩნევა მასწავლებლის მიერ რეფლექსიის ისეთი ფორმების გამოყენება, რომლებიც ეყრდნობა ადამიანის საქმიანობის ოთხ ძირითად სფეროს:
 ფიზიკურს (აქტივობა: მოვასწარი/ ვერ მოვასწარი);
 სენსორულს (შეგრძნება: კომფორტულია/ არაკომფორტულია);
 ინტელექტუალურს (დაფიქრება: რა გავიგე/ რა ვერ გავიგე – რა სირთულეები განვიცადე);
 ემოციურს/სულიერს (გავხდი უკეთესი/ უარესი, რაღაც შევმატე/ დავაკელი საკუთარ თავს).
ამ ეტაპს არის მიბმული რეფლექსიის კლასიფიკაციაც:
 განწყობისა და ემოციური მდგომარეობის რეფლექსია;
 საქმიანობის რეფლექსია
 სასწავლო მასალის შინაარსის რეფლექსია.

რეფლექსიის ნიმუშები

განწყობისა და ემოციური მდგომარეობის რეფლექსია
• ადამიანის ემოციური მდგომარეობის გამომსახველი ბარათების გამოყენება (მხიარული… მოწყენილი…);
• მოწონების ნიშნად ცერა თითის ჩვენება – „ზემოთ“, „ქვემოთ“;
• „მზე“ – გამომივიდა, „მზე და ღრუბელი“ – ნაწილობრივ გამომივიდა, „ღრუბელი“ – არ გამომივიდა;
• „მხიარული ჯუჯა“ – ყველაფერი კარგადაა, „მოწყენილი ჯუჯა“ – არ გამოვიდა;
• კითხვები: ვიგრძენი, რომ…, საინტერესო იყო…, გამაოცა…, გაკვეთილზე მუშაობით მე…, მე მომინდა…, ყველაზე უკეთ გამომივიდა…, ჩემი განწყობილება…, მაიძულა, მეფიქრა…, მაიძულა განზოგადება…, შეგვიძლია, შევაქოთ თანაკლასელები…

საქმიანობის რეფლექსია ძირითადად გვხვდება საშინაო დავალების შემოწმების, პროექტული საქმიანობის დასკვნით და გაკვეთილის ბოლო ეტაპებზე. ის ხელს უწყობს მიზნის მიღწევის გზებისა და მეთოდების გააზრებას, მათ შორის ყველაზე რაციონალურის პოვნას, ინდივიდუალური წვლილის წარმოჩენას დავალების შესრულებაში. მაგალითად, ამ მიზნით დაწყებით საფეხურზე ძირითადად იყენებენ მარტივი ფორმის სქემებს:
• „წარმატების კიბე“: ქვედა საფეხურზე „კაცუნას“ ხელები აქვს დაშვებული – არაფერი გამოვიდა; შუა საფეხური – „კაცუნას“ ხელები განზე აქვს გაშლილი – გამიჭირდა, ზედა საფეხური – „კაცუნას“ ხელები მაღლა აქვს აწეული – ყველაფერი გამომივიდა;
• „წარმატების ხე”: მწვანე ფოთოლი – „დავალება შეცდომების გარეშე“, ყვითელი ფოთოლი – „1 შეცდომა“, წითელი ფოთოლი – „2-3 შეცდომა“;
• „მატარებელი“: დაფაზე მიმაგრებულია მატარებელი ვაგონებით, რომლებზეც მითითებულია გაკვეთილის ეტაპები. ბავშვებს სთავაზობენ, ვაგონებში განათავსონ „ემოციები“, რომლებიც დავალებასთან დაკავშირებულ განწყობას გამოხატავს: „მხიარული სახე“ – საინტერესო იყო, „სევდიანი სახე“ – უინტერესო იყო;
• „მინდორი“: დაფაზე განთავსებულია „ყვავილოვანი მინდორი“, ყოველი ყვავილი გაკვეთილის ეტაპებს შეესაბამება (ტექსტთან მუშაობა, ფონეტიკური სავარჯიშოები და ა.შ.). იქვეა „პეპელაც“ – მოსწავლე ამაგრებს პეპელას იმ ყვავილზე (გაკვეთილის ეტაპზე), რომელიც ყველაზე მეტად მოეწონა;
• კითხვები: მე გამომივიდა…, მე ვისწავლე…, დღეს გაკვეთილზე მე შევძელი…, გაკვეთილმა მომცა…, გაკვეთილის დროს მე…
იგივე მიდგომები მასწავლებელმა შეიძლება არა მარტო გაკვეთილის, არამედ თემის გავლის და, საზოგადოდ, ნებისმიერი აქტივობის შესრულების დროს გამოიყენოს.

სასწავლო მასალის შინაარსის რეფლექსია

• ე.წ. „რობინის რაუნდი”: წრედ მსხდომი მოსწავლეები წარმოთქვამენ ერთ წინადადებას, ფრაზის დასაწყისს კი არჩევენ დაფაზე განთავსებული „რეფლექსიური ეკრანიდან“:
„დღეს გავიგე…, საინტერესო იყო…, ძნელი იყო…, ვასრულებდი დავალებებს…, მივხვდი, რომ…, ახლა შემიძლია…, ვგრძნობდი, რომ…, მე შევიძინე…, ვისწავლე…, მოვახერხე…, შემეძლო…, ვცდი…, გამიკვირდა…, მომცა პრაქტიკული მაგალითი…, მინდოდა…, მნიშვნელოვანი მომეჩვენა…, გაკვეთილის მასალა ჩემთვის იყო…, ახლა შემიძლია…, ჩემთვის აღმოჩენა იყო, რომ…;
• „პლუს-მინუს-საინტერესოა“ (ავტორი – ედუარდ დე ბონო) – შეჯამებისთვის მოსწავლე წერილობით/ზეპირად ჩამოთვლის ყველა „პლუსს“ (რაც მოეწონა, მისაღები იყო მისთვის, ემოციური იყო), ყველა „მინუსს“ (რაც რთული, გაუგებარი, უსარგებლო აღმოჩნდა) და ყველა „საინტერესო“ საკითხს (ასევე იმასაც, რისი ინტერესიც გაუჩნდა საკითხის შესწავლის დროს);
• „სინქვეინი“ (ავტორი – ამერიკელი პოეტი ადელაიდა კრეპსი): I ხაზზე იწერება თემის განსაზღვრა; II ხაზზე წერია ორი ზედასართავი სახელი; III ხაზზე სამი სიტყვით არის ასახული ქმედება; IV ხაზზე ზედასართავი სახელის განმარტებაა ოთხი სიტყვით; V ხაზზე დახასიათებაა ხუთი სიტყვით; VI ხაზზე არსებითი სახელია, რომელიც თემის შვიდივე ხაზს აერთიანებს. ნიმუშად იხ. სურ.1:

სინქვეინი მოსწავლის პასუხი
ჩვენი საქართველო, VI კლასი – საქართველო XI საუკუნეში
– იოანე მარუშისძე;
– ჭკვიანია, გონიერი, მიზანსწრაფული
– მოაგვარებს პრობლემას, იბრძვის, ფიქრობს, აანალიზებს;
– მან ხელი შეუწყო ქვეყნის გაერთიანებას;
– ყოჩაღ!
სურ.1

• „ინსერტი“, რომელიც ივსება ეტაპობრივად. ნიმუშად იხ. სურ.2:

სურ.2.

• „კლასტერი“ – ურთიერთდაკავშირებული ცნებების ფიქსაცია. ის შეიძლება წინასწარ გაამზადოს მასწავლებელმა და მასში მონიშნოს მხოლოდ შემაჯამებელი ფრაზის ადგილი. ნიმუშად იხ. სურ. 3:

სურ.3.

• „შეჯამების ბარათები“: ნიმუშად იხ. სურ. 4, 5:
ვიცოდი გავიგე მინდა, ვიცოდე
საქართველოში არის კავკასიის მთები. კავკასიის მთები ამ რეგიონში ყველაზე მაღალი ყოფილა. უახლოესი მაღალი მთები კიდევ სად არის?

და ა.შ.
იგივე მიდგომები მასწავლებელმა წარმატებით შეიძლება გამოიყენოს განმავითარებელი შეფასების დროსაც.

რეფლექსია და განმავითარებელი შეფასება საგანმანათლებლო პროცესში ურთიერთდაკავშირებული ცნებებია. განმავითარებელი შეფასება აძლევს მოსწავლეებს უკუკავშირს უშუალოდ სასწავლო აქტივობების დროს, ხოლო რეფლექსია საშუალებას აძლევს მათ, ინტროსპექტულად გააანალიზონ თავიანთი პროგრესი და გაიგონ და გაიაზრონ ის ამ უკუკავშირის საფუძველზე.
ორივე პროცესის წარმართვა მასწავლებლისა და მოსწავლის კონსტრუქციულ ურთიერთობას გულისხმობს. როგორც მაიკლ ბარბერი, განათლების საკითხებში ბრიტანეთის პრემიერ-მინისტრის, ტონი ბლერის მრჩეველი მიუთითებდა, „მასწავლებლები გულდასმით გამოამუშავებინებენ მოსწავლეებს იმ უნარებს, რომლებიც მათი წარმატების პირობაა“.
საკითხის ღრმად შესწავლა გვიჩვენებს, რომ „უნარები“ პირობითი ცნებაა ან, უფრო ზუსტად, „კრებითი ცნება“, რადგან თავად უნარის გამომუშავების პროცესია ისე გააზრებული, რომ შეიძლება, ხმამაღლა ვთქვათ: თანამედროვე მასწავლებელი აღარ არის უბრალოდ ცოდნის გადამცემი, ის აღარც მხოლოდ ფასილიტატორია. ის წარმოგვიდგება უფრო როგორც „აქტივატორი“, რომელიც, ჯონ ჰეტის სიტყვებით, „არის ის, ვინც ზემოქმედებს მოსწავლის ამბიციაზე, პროვოცირებას უწევს მის აზრებს, უსვამს მნიშვნელოვან, საჭირო კითხვებს, უპირისპირდება რეალობას და აიძულებს, მიიღოს მის წინაშე არსებული გამოწვევად“.

გამოყენებული ლიტერატურა:
1. მარიანა ხუნძაყიშვილი, სარა ბივერი, „განმავითარებელი შეფასება და დიფერენცირებული სწავლება, სახელმძღვანელო მასწავლებლებისთვის“, მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ეროვნული ცენტრი, 2018
2. გიორგი ნოზაძე, „კვალიფიციური საკლასო შეფასების ინდიკატორები“ https://mastsavlebeli.ge/uploads/nozadze.pdf
3. Sir Michael Barbe. How could and should schooling look in 2030. https://brightthemag.com/how-could-and-should-schooling-look-in-2030-ff23f6d09f6c
4. რეფლექსია და სასწავლო პროცესი https://mastsavlebeli.ge/uploads/resursebi/firchxadze%20-%20refleqsia%20da%20saswavlo%20procesi%201.pdf
5. მაია ფირჩხაძე, „კრიტიკული აზროვნების განვითარების ზოგიერთი ტექნოლოგია და სტრატეგია“https://mastsavlebeli.ge/uploads/kritikuli%20azrovnebis%20ganvitarebis%20zogierti%20teqnologiebi%20da%20strategiebi.pdf
6. მაია ფირჩხაძე, „მოსწავლეთა შემეცნებითი ინტერესის აქტივაცია სწავლების მეორე საფეხურზე“. ბმული მითითებულ დროზე: https://mastsavlebeli.ge/?p=1653

2022-2023 სასწავლო წლიდან X კლასში ახალი საგანი – „პროექტი სამოქალაქო განათლებაში“ დაინერგა. საშუალო საფეხურის საგნობრივ სტანდარტში შესაბამისი ცვლილება ხანგრძლივი ადვოკატირების კამპანიის შედეგად განხორციელდა. აღნიშნული სიახლე მნიშვნელოვანია, რადგან სამომავლოდ საქართველოში შესაძლოა დაინერგოს მოსწავლეთა პორტფოლიოების წარმოებაც, რომლებშიც მათ მიერ განხორციელებული პროექტებიც აისახება. მსგავსი საგანი დაინერგა ხელოვნებისა და მუსიკის მიმართულებითაც.

მასწავლებლებისთვის პროექტული სწავლება უცხო არ არის. სასწავლო პროცესში პროექტების ინტეგრირება წლების განმავლობაში ხდებოდა როგორც სამოქალაქო განათლების, ასევე სხვა საგნობრივ დისციპლინებშიც.

დავსვათ კითხვა: რა განსხვავებაა და რა არის ძირითადი სიახლე?

ახალ საგანსა და პროექტულ სწავლებას შორის მთავარი განმასხვავებელი ნიშანი ის არის, რომ პროექტს აქვს გაწერილი სტრუქტურა, ორიენტირებულია სამიზნე ცნებებზე და აქვს მჭიდრო კავშირი ეროვნულ სასწავლო გეგმასა და საგნობრივ სტანდარტთან. საგნობრივი სტანდარტის მიხედვით, პროექტი შეიძლება იყოს:

• საქველმოქმედო;
• საინფორმაციო;
• ინფრასტრუქტურული;
• ადვოკატირებასა და ლობირებაზე ორიენტირებული.

სასწავლო წლის დასაწყისში მასწავლებლებს შორის მცირე დაბნეულობა შეინიშნებოდა, რასაც თავისი ობიექტური მიზეზები ჰქონდა. პირველი ფაქტორი დაკავშირებული იყო იმასთან, რომ საგანში განმსაზღვრელი შეფასება არ დაიწერებოდა. ერთგვარი გაუგებრობა გამოიწვია სახელმძღვანელოების არარსებობამ. ოქტომბრის ბოლოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრომ უზრუნველყო მასწავლებლებისთვის განკუთვნილი გრიფირებული სახელმძღვანელოების მოწოდება. აღნიშნულს მალევე დაემატა სამოქალაქო განათლების პედაგოგთა ფორუმის მიერ USAID-ის სამოქალაქო განათლების პროგრამის ფარგლებში მომზადებული დამხმარე სახელმძღვანელო. უნდა ვაღიარო, რომ პირველ სემესტრში პროექტების ხარისხიანად შესრულება ვერ მოვახერხეთ.

მეორე სემესტრისთვის საფუძვლიანად მოვემზადე. სტატიაში გაგიზიარებთ იმ გამოცდილებას, რომელიც X კლასში ორი პროექტის განხორციელების პროცესში დამიგროვდა. ორივე ჯგუფმა სწორედ სამოქალაქო განათლების პედაგოგთა ფორუმის მიერ შემოთავაზებული სარეკომენდაციო პროექტები შეარჩია შემდეგი სათაურებით:

• გარდატეხის ასაკის თავისებურებები;
• გადაწყვეტილების მიღების თავისებურებები.

სამუშაო პროცესი დაყოფილი მქონდა ეტაპებად, რაც მუშაობას და პროცესზე ზედამხედველობას აადვილებდა.

როგორ მოვემზადე მეორე სემესტრისთვის?

სიღრმისეულად გავეცანი შემოთავაზებულ პროექტებს, თემატიკას, მიმართულებებსა და ტიპებს. მომდევნო ეტაპზე დავაჯგუფე თემატიკის მიხედვით შემოთავაზებული პროექტები (როგორც გრიფირებული, ასევე დამხმარე სახელმძღვანელოდან) და მე-10 კლასის მოსწავლეებს გავაცანი. ერთი შეხვედრა დაეთმო მოსწავლეთა ინტერესების გამოკვეთას და დაჯგუფებას შერჩეული თემატიკის მიხედვით.

თეორიული მასალის დამუშავება

პირველი სემესტრის გამოცდილებაზე დაკვირვებით დავინახე, რომ მოსწავლეებმა ყველაზე ნაკლები დრო თეორიული მასალის დამუშავებას დაუთმეს, რამაც პროექტების განხორციელებას ხელი შეუშალა. მეორე სემესტრისთვის მიდგომები შევცვალე. ორი შეხვედრა/გაკვეთილი დავუთმე თეორიული მასალის დამუშავებას, რისთვისაც გამოვიყენე სხვადასხვა სახალისო აქტივობა. კერძოდ, „მსოფლიო კაფე“, „სასწავლო გაჩერებები“, სქემების შევსება, წაკითხულის შესახებ შთამბეჭდავი პრეზენტაციების მომზადება და სხვა. მიდგომების შეცვლამ გაამართლა. მოსწავლეებმა დაამუშავეს პრობლემის იდენტიფიცირებისა თუ აქტივობების განხორციელებისთვის შემოთავაზებული თეორიული მასალა.

პროექტით გათვალისწინებული აქტივობების მიმდინარეობა

პირველ სემესტრში პროექტით გათვალისწინებულ აქტივობებს ქაოსურად ასრულებდნენ. იგივე რომ არ განმეორებულიყო, შევთავაზე, გამოეკვეთათ აქტივობების შესრულებაზე პასუხისმგებელი პირები და შეედგინათ განხორციელების კალენდარი.

ხშირია შემთხვევა, როდესაც მოსწავლეები პროექტს მაღალი მოტივაციით იწყებენ, მერე კი მოტივაცია ნელ-ნელა იკლებს. ამის თავიდან ასაცილებლად შევთანხმდით შუალედური შედეგების გაზიარების ვადებზე. საგაკვეთილო ფორმატში პროექტებზე მომუშავე ჯგუფებმა შუალედური შედეგები ერთმანეთს გაუზიარეს ორჯერ – თებერვალსა და აპრილში. ამან მოსწავლეებს საშუალება მისცა, დაენახათ, სად ჰქონდათ ჩავარდნა, რა ჰქონდათ გასაუმჯობესებელი და ა.შ.

ცვლილებები და დამატებები

პროექტების განხორციელების დროს, ჩემთან შეთანხმებით, ორივე ჯგუფმა გარკვეული ცვლილებები განახორციელა. გარდატეხის ასაკის თავისებურებებზე მომუშავე ჯგუფმა სამიზნე აუდიტორიის საჭიროებების გათვალისწინებით აჩვენა თურქულენოვანი ანიმაციები. გადაწყვეტილების მიღების თავისებურებებზე მომუშავე ჯგუფმა ბოლო აქტივობად არჩევნების მოდელირება დაამატა. მოდელირებისთვის საჭირო რესურსები მივაწოდე ჩემივე პრაქტიკიდან (იხილეთ სტატია: არჩევნების მოდელირება გაცნობიერებული არჩევანისთვის).

შემაჯამებელი შეხვედრა

მოსწავლეებმა წინასწარ იცოდნენ, რომ პროექტის დასრულების შემდეგ შედეგების გაზიარების საშუალება ექნებოდათ. იმისთვის, რომ მოსწავლეებს მეტი მოტივაცია და დამატებითი სტიმული ჰქონოდათ, პრეზენტაციას ფესტივალის სახე მივეცით. ბავშვებმა მოიწვიეს თანატოლები, მასწავლებლები, დირექციის წარმომადგენლები და პროექტში ჩართული სხვა პირები.

თითქმის ხუთთვიანი მარათონის ბოლოს, ფესტივალზე, ორივე ჯგუფმა პრეზენტაციის სახით წარმოადგინა შედეგები, მიგნებები და მიღწევები.

მოსწავლეების დამოკიდებულება

სასწავლო წლის დასრულების შემდეგ მოსწავლეთა დამოკიდებულებისა და შედეგების გაზომვის მიზნით მცირე კვლევა ჩავატარე. გიზიარებთ რამდენიმე მოსწავლის პასუხს ღია შეკითხვებზე:

• მე–10 კლასში ახალი საგანი – „პროექტები სამოქალაქო განათლებაში“ დაგემატათ. რა შეცვალა ამ საგანმა? რით იყო გამორჩეული?

– ამ საგანმა საშუალება მომცა, თავი მეგრძნო სრულფასოვან მოქალაქედ, რომელიც ხედავს პრობლემას, აგვარებს მას და არ ელოდება, რომ მის მაგივრად მოაგვარებენ სხვები (მაგალითად, მთავრობა). პროექტმა გვასწავლა პასუხისმგებლობის აღება ლოკალურ პრობლემებზე, რომელთა მოგვარება, როგორც აღმოჩნდა, მე, არასრულწლოვან მოქალაქესაც შემიძლია. ასევე, პროექტზე მუშაობისას ხშირად მიწევდა სხვადასხვა ადამიანთან კომუნიკაცია და მათი მოსმენა. შედეგად უფრო დავუახლოვდი ადგილობრივ მოსახლეობას, რამაც საშუალება მომცა, მეტი გამეგო იმ პრობლემებზე, რომლებიც აწუხებთ, ასევე პროექტში ჩამერთო დაინტერესებული პირები. გამორჩეული იყო ის, რომ არ იწერებოდა ნიშნები. რატომ? რადგან ჩვენ ამას არ ვაკეთებდით პირადი სარგებლისთვის. ჩვენ ჩართული ვიყავით როგორც აქტიური მოქალაქეები და ვაგვარებდით იმას, რაც გვაწუხებს ჩვენ და ადგილობრივ მოსახლეობას.

• როგორ შეაფასებდით პროექტებზე მუშაობას? რამდენად მიაღწიეთ პროექტით გათვალისწინებულ მიზნებს? 

– ჩვენ განვახორციელეთ ორი პროექტი. პირველის მიზანი იყო უსახლკარო ცხოველების მიერ დაავადებების გადატანის რისკების შესახებ ცნობიერების ამაღლება. პროექტი მოიცავდა რამდენიმე ტრენინგის ჩატარებას ჩვენს სკოლაში და თემის ინფორმირებას. ასევე ჩავწერეთ ვიდეორგოლი, სადაც ნაჩვენები იყო პრობლემა, მოსახლეობის აზრი და ადვოკატირების გზები. შეიძლება ითქვას, რომ ჩვენ მივაღწიეთ მიზანს, მაგრამ, ვფიქრობ, უკეთესი შედეგის მიღება შეგვეძლო.

მეორე პროექტი ეხებოდა ახალგაზრდა მოსახლეობის არჩევნებში მონაწილეობით დაინტერესებას. ჩვენ ჩავატარეთ საინფორმაციო შეხვედრები არგუმენტის სახეებზე, იმაზე, თუ როგორ ავაგოთ დამაჯერებელი არგუმენტი, ასევე განვახორციელეთ ჯგუფური აქტივობები, რის შემდეგაც ჩავატარეთ არჩევნების სიმულაცია. მონაწილეებმა დებატების დროს გამოიყენეს მიღებული ცოდნა. არჩევნების სიმულაციის შემდეგ ჩატარებული ანონიმური გამოკითხვის შედეგად დავინახეთ, რომ მიზანს მივაღწიეთ. რა თქმა უნდა, იყო დაბრკოლებები, მაგრამ ჩვენ მივიღეთ უმაგრესი გამოცდილება, რომელსაც გამოვიყენებთ, რათა უკეთესად შევასრულოთ მომავალი პროექტები.

• რა იყო თქვენი მთავარი მიღწევა? 

– VII-VIII კლასის მოსწავლეებს ვასწავლეთ, რა არის გარდატეხის ასაკი, რა პრობლემები უკავშირდება მას, როგორ უნდა მოიქცნენ და ვის მიმართონ სირთულეების დასაძლევად. გავაფრთხილეთ, რომ თუ დახმარება ან მხარდაჭერა დასჭირდებათ (გარდატეხის ასაკის ფსიქოლოგიური პრობლემების გამო), აუცილებლად სთხოვონ დახმარება უფროსებს, დამრიგებელს და ფსიქოლოგს.

• რა როლი ჰქონდა მასწავლებელს პროექტების განხორციელების პროცესში?

– პროექტის განხორციელებაში მასწავლებელი ძალიან გვეხმარებოდა, მაქსიმალურად გვაწვდიდა რესურსებს და ა.შ. მაგრამ, ამავე დროს, ცდილობდა, არ ჩარეულიყო პროექტის განხორციელების პროცესში და მოენდო ეს საქმე ჩვენთვის, რათა დამოუკიდებლად შეგვესრულებინა პროექტი და აგვეღო პასუხისმგებლობა. ეს მიდგომა ძალიან მომეწონა, რადგან მივიღეთ გამოცდილება და ვისწავლეთ ჩვენს შეცდომებზე. პროექტის ბოლოს მასწავლებელი ყოველთვის გვეკითხებოდა, რა გვიშლიდა ხელს და რას შევცვლიდით, ეს პროექტი თავიდან რომ დაგვეწყო, რაც გვეხმარებოდა, გაგვეცნობიერებინა ჩვენი შეცდომები და მომავალში უკეთ წარგვემართა სხვა პროექტი.

ჩვენი მასწავლებელი იყო ჩვენი მეურვე – გვიჩვენებდა გზას, თუ როგორ მიგვეღწია მიზნებისთვის. ძირითადად არ ჩაერია, რომ ჩვენ თვითონ გვემუშავა, მაგრამ ყველანაირი დახმარება მას ვთხოვეთ (პროექტორი, თავისუფალი კლასები და ა.შ.).

შეჯამება

საგანს „პროექტები სამოქალაქო განათლებაში“ ყოველკვირეულად ერთი აკადემიური საათი ეთმობა. გაკვეთილი ძირითადად პროექტის მიმდინარეობის მონიტორინგს, გაწერილი აქტივობების განხილვას, მოსწავლეთა კითხვებზე პასუხების გაცემასა და სხვა ლოჯისტიკურ საკითხებს ეთმობოდა. პროექტით გათვალისწინებული ძირითადი აქტივობები უმთავრესად არასაგაკვეთილო პერიოდში ხორციელდებოდა (მათ შორის -შაბათობითაც).

საგანი იმითაც არის საინტერესო, რომ თითოეულ პედაგოგს აძლევს თავისუფლების ფართო დიაპაზონს. მასწავლებელს შეუძლია, ამოვიდეს სასკოლო თემის საჭიროებიდან, თვითონ მოიფიქროს და გაწეროს სასურველი პროექტი. მთავარია, დაუკავშიროს ის მოქალაქეობის/სამოქალაქო განათლების სამიზნე ცნებებს, ეროვნულ სასწავლო გეგმასა და საგნობრივ სტანდარტს.