ყავა, რომ მიყვარს ადრეც არაერთხელ დამიწერია. დღეში სულ სამ ჭიქას ვსვამ. წლების წინ სტატიაში დავწერე, ბალზაკის 33 ჭიქასთან შედარებით, აბა სამი ჭიქა რა მოსატანია-მეთქი და მაშინვე კომენტარი მაახლეს – არ იღელვოთ, ბალზაკმაც ალბათ სამი ჭიქიდან დაიწყოო… ჰმ, დრო გავიდა, მაგრამ რაოდენობა იგივე დარჩა. თუმცა, მისი სიყვარული სტაბილურად მაქვს.

ბოლო დროს სულ უფრო მეტი კვლევა იდება ამ სასმელზე (https://scholar.google.com/scholar?q=research+article+regarding+caffeine&hl=en&as_sdt=0&as_vis=1&oi=scholart). დღეში 3-4 ფინჯანი ყავა თურმე ალცჰაიმერის დაავადებასაც ებრძვის და ღვიძლისთვისაც კარგია (ამ უკანასკნელისთვის რაოდენობის შემცირება გვმართებს, ასე ორამდე).

თუმცა, ერთნი რომ აქებენ, სხვები აქცენტს მის უარყოფით თვისებებზე აკეთებენ და ეს სრულიად ბუნებრივია. აქამდეც ასე ხდებოდა და ისტორიას მისი აკრძალვის მცდელობებიც აქვს შემონახული. თუმცა, მე ყავა მიყვარს და…

დიახ, ყავაზე მხოლოდ კარგს დავწერ.

სწორედ ამიტომ, ამას წინათ თურქულ მაღაზიაში თურქული ყავის შესაძენად წავედი. Osmanli kahve, ანუ ოსმანურ ყავას წამოვავლე ხელი და სახლში როგორი იმედგაცრუებული აღმოვჩნდი, როცა ხელში რძეშერეული თურქული ყავა შემრჩა.

დავიჯერო, ეს ოსმანები ვითომ ძალიან გულზე მჯიღს ირტყამდნენ და რძიან ყავას სვამდნენ?

ადამიანმა ყავა უხსოვარი დროიდან აღმოაჩინა. ის ძირითადად აფრიკიდან მოდის. ეთიოპიაში დღემდე ველური ჯიშების ყველაზე დიდი მრავალფეროვნებაა. სხვა ადგილებში, სადაც ყავა ხარობს, მათი მრავაფეროვნება ნაკლებია. ეს კი სწორედ იმაზე მიუთითებს, რომ ამ ადგილებში ყავის ნერგები ხელოვნურად იქნა შემოტანილი.

ლეგენდა ყავაზე ეთიოპელ მწყემს ბიჭ კალდის უკავშირდება. ბიჭი ერთ დღეს მონასტერში შევარდა და ბერებს აღმოჩენის შესახებ ამცნო. მისმა თხებმა ბუჩქებიდან რაღაც წითელი ნაყოფი ჭამეს და ისე გამხიარულდნენ, ენერგიით აღივსნენ და გადაირივნენ, რომ ცეკვა-თამაში დაიწყეს. კალდიმაც გასინჯა ეს ნაყოფი, ისიც ენერგიით აღივსო და სწორედ ამის შესახებ ახარა ბერებს. ბერებმა ცხოვრებაში პირველად იხილეს კოფეინის ზემოქმედების ქვეშ მყოფი ადამიანი და მიხვდნენ, რომ ეს ეშმაკის ნახელავი იყო. ამიტომ, საეჭვო მარცვლები დასაწვავად ცეცხლში ჩაყარეს. ხვდებით, ხომ რა არომატიც დატრიალდებოდა. ზუსტად ამ სურნელის გამო ბერებმა ნაყოფის დაწვა-განადგურება გადაიფიქრეს და ახლა წყალში ჩაყარეს ცეცხლის ჩასაქრობად. კიდევ ერთი საოცრება მოხდა. ახლა ამ წყალმა მიიღო სურნელი და ყველანი გემოს გასასინჯად მიიტყუა, რის შემდეგაც, ერთად დაიწყეს ცეკვა. ამ ამბავში მართალი მხოლოდ ის არის, რომ ზოგიერთ ქვეყანაში თხებს მართლაც იყენებდნენ იმისთვის, რომ გაეგოთ, ესა თუ ის მარცვლეული ან კენკრა საკვებად ვარგისი იყო თუ არა არა. თხებიც ხალისით სინჯავდნენ ყველაფერს. დანარჩენი ამბავი გამოგონილი უნდა იყოს.

სავარაუდოდ, ადამიანები მხოლოდ ყავის მარცვლებს ღეჭავდნენ. ასეთი პრაქტიკაც ყოფილა, რომ მარცვლებს ფქვავდნენ და მათგან ერთგვარ ენერგეტიკულ წასახემსებლებს აკეთებდნენ. დალევა გვიან მოიფიქრეს.

მე-15-ე საუკუნის ბოლოს იემენის საზღვაო სადგურ მოკაში ვაჭრების მიერ შეტანილი ყავის უწყვეტი ნაკადი მოედინებოდა. სწორედ მოკა იქცა ყავის იმპორტის ცენტრად. თავად ყავას კი „არაბიკა“ დაარქვეს.

დღეისათვის ყავას, რომელსაც „მოკო“ ეწოდება და შოკოლადი ემატება ერთი საინტერესო ისტორიიდან იღებს სათავეს. იემენურ ყავას ოდნავი შოკოლადის გემო ყოველთვის დაჰკრავდა. თუმცა, შოკოლადი არასდროს დაუმატებიათ. შოკოლადი ამერიკიდან იტალიაში მე-17-ე საუკუნეში შეიტანეს და ტურინში რძესთან ერთად დაიწყეს მისი ჩამატება ყავაში. მეოცე საუკუნეში კი ასეთ შოკოლადიან და რძიან ყავას „მოკო“ უწოდეს.

მუსლიმანი სუფისტები ყავის პირველი ენთუზიასტები გახდნენ. ღამის თენება და შეკრებები უყვარდათ, ამიტომაც ყავა მათ უცვლელ სასმელად იქცა. მოხეტიალე დერვიშებმა კი უცბად მოახერხეს ყავის გავრცელება მთელ ისლამურ სამყაროში. მე-16 საუკუნის დასაწყისში ყავას უკვე ეგვიპტეში, ჩრდილო აფრიკასა და სხვა ქვეყნებში იცნობდნენ. მორწმუნე მუსლიმანების გულებშიც იოლად დაიმკვიდრა ადგილი. ალკოჰოლი რელიგიით იკრძალებოდა. ყავა კი მშვენიერი სასმელი გახლდათ, რათა ადამიანები ერთად შეკრებილიყვნენ და ამ მთის თუ იმ ბარის ამბები ეთქვათ ერთმანეთისთვის. იმ დროს ყავას ზუსტად იმ მეთოდით ამზადებდნენ, როგორი მომზადებული ყავაც დღემდე მიყვარს, ანუ ე.წ. თურქულად, „ჯეზვეში“. ბევრი ადამიანი ყავის დასაგემოვნებლად სპეციალურად მოწყობილ ყავის დასალევ ადგილებში – ყავახანაში დადიოდა. ასეთი ყავახანები ძირითადად უნივერსიტეტებთან (მედრესეებთან) ახლოს იხსნებოდა და პოლიტიკურ-ფილოსოფიური დისკუსიების ადგილი ხდებოდა. მავანს ეს არ მოსწონდა, რადგან ფიქრობდა, რომ ყავა ხალხს აღაგზნებდა და თავში მმართველების დამხობის აზრებს უჩენდა. ამიტომ, იყო ყავის აკრძალვის მცდელობებიც. ერთი ასეთი ამბავი 1511 წელს მექაში მომხდარა. სწორედ აქ სასამართლომ განაჩენი გამოუტანა ყავას და ადამიანის ცნობიერების გადამგვარებელი სასმელი უწოდა. თავად სიტყვა ყავა არაბული „ქაჰვასგან“ მოდიოდა, რაც ღვინოს ნიშნავდა. ამ სიტყვით აღნიშნავდნენ რაიმე „ბნელ“ სასმელს, სწორედ ისეთს, ტვინს, რომ აგიბნევს. ამიტომ, ყავა აკრძალეს. თუმცა, ამ აკრძალვამ დიდხანს ვერ გასტანა.

თუ ყავის მსმელი ბრძანდებით, მიხვდებით, როგორი რთულია მასზე უარის თქმა. სწორედ ამიტომ, ყავის მსმელებმაც ბარიკადები ააგეს და ცხოვრებაში ყავის დაბრუნება ითხოვეს. ყავას ეკონომიკაზეც ჰქონდა გავლენა, რადგან ვენეციელი ვაჭრები მას დიდი ოდენობით ყიდულობდნენ თურქეთის პორტებში. ასე რომ, ყავისთვის თავის დანებება ვერ გამოვიდოდა.

რა ხდებოდა ევროპაში? პირველად ყავა იტალიიდან, კერძოდ ვენეციიდან გავრცელდა. კათოლიკური ეკლესია ამ სასმელში ასევე ეშმაკს ხედავდა, რომლითაც „ურჯულოები“ ქრისტიანების შეცდენას ცდილობდნენ. 1600 წელს პაპ კლიმენტი მერვეს ეპისკოპოსებმა თხოვნითაც კი მიმართეს – მოგვაშორე ბოლო-ბოლო ეს ყავაო. თუმცა, კლიმენტის ყავა მოსწონებია და კი არ აუკრძალავს, პირიქით, გზა დაულოცავს, სვით ხალხო და ცოტა გამოფხილდითო.

ევროპაში გასაყიდ ყავას მუსლიმანურ ქვეყნებში საგულდაგულოდ ხალავდნენ. დიახ, ყავა სხვა ქვეყნებში მხოლოდ მოხალული უნდა გასულიყო, რათა ევროპაში ყავის მარცვალს არ გაეხარა. ყავის მარცვლების მოხალვასთან დაკავშირებით ადამიანების აზრი ორად იყოფა. ერთნი დარწმუნებული არიან, რომ რაც უფრო მოხალულია, უფრო მეტი კოფეინია გააქტიურებული და უფრო მეტი სიმაგრე აქვს ყავას. მეორენი პირიქით ამტკიცებენ, რომ მოხალვა და ტემპერატურა კოფეინს შლის. ამიტომ, უფრო მაგარი ნაკლებად მოხალული ყავაა. სინამდვილეში, მოხალვა კოფეინზე ვერ ასწრებს ზემოქმედებას. აქ მთავარი ყავის ჯიშია, ზოგიერთი უფრო მეტს შეიცავს, ზოგი ნაკლებს. მეტად მოხალული ყავა კი სიმაგრის შთაბეჭდილებას იმიტომ ტოვებს, რომ მარცვალი მაქსიმალურად გამომშრალია და შიგნით არსებული კოფეინის კონცენტრაცია გაზრდილია. შეიძლება ამიტომაც, ევროპელებმა ყავის მოხარშვის ტრადიციულ ხერხს მისი ფილტრაცია ამჯობინეს. თუმცა, მე ისევ ის ძველი თურქული სტილით მომზადებული უფრო მიზიდავს.

ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ იყო დრო ევროპაში, ყავას წამლად აღიქვავდნენ. ყავა მელანქოლიას კურნავდა, კიდევ საჭმლის მონელებაში ეხმარებოდა ადამიანებს. ასევე კურნავდა, პოდაგრას, ყვავილსა და ალკოჰოლიზმს… ჰო, ნუ იცინით, ასე ეგონათ, ვაჰ.

აფთიაქებში მაშინდელი გადამყიდველები ყავას ცეცხლის ფასს ადებდნენ. მერე და მერე უკვე სიამოვნებისთვის დაიწყეს დალევა. თუმცა, სანამ ეს მოხდებოდა, ევროპელებმა ოსმალებს ნედლი ყავის მარცვლები მოჰპარეს და ყავის ფასიც დავარდა. პირველი ყავის ბუჩქები ჯერ ამსტერდამის სათბურებში გაახარეს, შემდეგ კი ჰოლანდიის კოლონიების ტერიტორიაზე – იავაზე. სწორედ აქედან დაიწყო ყავამ ევროპაში მასობრივი გავრცელება და ყველაზე ხელმისაწვდომ სასმელად გადაიქცა.

თუ სკოლაში ქიმიის კლუბი გაქვთ, ოსმანურ და შუა საუკუნეების ევროპას შეგიძლიათ მიბაძოთ და ყავა შეიტანოთ შიგნით. არა, მოსწავლეებს ნუ შესთავაზებთ, თავად მიირთვით, მათ კი ექსპერიმენტი გააკეთებინეთ.

ცდა #1

კოფეინის სუბლიმაცია მაგნიუმის ოქსიდთან ერთად.

კოლბაში მოათავსეთ დაფქული ყავა და MgO პროპორციით 1:1. მოათავსეთ მდუღარე წყლის აბაზანაში და კოლბას თავზე საათის მინა დაახურეთ. გააცხელეთ 9-10 წუთის განმავლობაში. მოხდება კოფეინის სუბლიმაცია და მინის შიდა ზედაპირი მისი ნემსისებური კრისტალებით დაიფარება.

ცდა #2

თვისებითი რეაქცია კოფეინზე

წინა ცდის დროს გამოყოფილი კოფეინის ნემსისებრი ფორმის კრისტალები ქიმიურ ჭიქაში მოაგროვეთ და დაამატეთ რამდენიმე წვეთი აზოტმჟავა. უნდა წარმოიქმნას ყვითელი ფერის ტეტრამეთილალოქსანტინი. ახლა ერთი-ორი წვეთი 25%-იანი ამიაკი დავამატოთ. ამონიუმის პურპურატის წარმოქმნის გამო, ყვითელი შეფერილობა წითელში გადავა. თუ მართლაც ასეთი შედეგი მიიღეთ პირველ ცდაზე მართლაც კოფეინი მიგვიღია და ეგ არის.

ჰო, მართლა, Osmanli kahve-ისგან ექსპერიმენტი არ გააკეთოთ. რძე აქვს შერეული და ეჭვი მეპარება კოფეინი ჰქონდეს.

რაიც ყოფილა, უკვე არის დიდი ხანია; და რაც იქნება, ის უკვე იყო. /ძველი აღთქმა, ეკლესიასტე/

კაცობრიობას საერთო წარსული გვაერთიანებს, რომელიც ჩვენი, ინდივიდების ქვეცნობიერში ილექება და სახე-ხატებად, ტექსტებად, მუსიკად, ფერწერად, ქორეოგრაფიად წამოტივტივდება ხოლმე… ყველაფერი, რაც არის, ოდესღაც უკვე იყო; და რაც იქნება, ისიც იმ ძველისა და პირვანდელის აჩრდილი აღმოჩნდება, ფიქრობენ ფილოსოფოსები და სამყაროს მუდმივობა და წრებრუნვა უფრო და უფრო ცხადი ხდება. გამქრალი ცივილიზაციები და რწმენები, გამქრალი ღმერთები და ქალღმერთები – დღესაც სახეშეცვლილები და ჩვენს ეპოქასთან მორგებულები აგრძელებენ არსებობას, რადგან ჩვენს სამყაროში არაფერი ქრება, არაფერი იკარგება – მხოლოდ გადაინაცვლებს ერთი ფორმიდან მეორეში. როდესაც ნილ გეიმანი „ამერიკულ ღმერთებში“ გვეუბნება, რომ ეს სახეცვლილი ღმერთები და მითოსური არსებები იმდენად არსებობენ, რამდენადაც ჩვენ გვჯერა მათი, და არ არის გასაკვირი, რომ სუპერთანამედროვე ეპოქაში რომელიმე უძველესი ღმერთი სადღაც თავისთვის ცხოვრობდეს და იმდენჯერ ცოცხლდებოდეს, რამდენჯერაც მათ სახელს წარმოვთქვამთ. ეს მისტიკაა, მაგრამ მისტიკის გარეშე ცხოვრება ძალიან ჩვეულებრივი და მოსაწყენი ხდება.

„ოდესმე თუ დაფიქრებულხარ, რას ნიშნავს ღმერთობა? – ჰკითხა კაცმა. მას წვერი ჰქონდა და ბეისბოლისტის კეპი ეხურა, – ღმერთობა იმას ნიშნავს, რომ ჩვეულებრივი მოკვდავისგან მემად იქცევი: იმად, რაც სამუდამოდ აღიბეჭდება ხალხის გონებაში, საბავშვო სიმღერის მელოდიის მსგავსად. ღმერთობა იმას ნიშნავს, რომ ყველა თავისებურად გარდაგქმნის თავის თავში. შენი რაობისგან თითქმის აღარაფერი რჩება. ამის მაგივრად, ხალხი თავად გძენს მისთვის საჭირო ათასნაირ ასპექტს. თანაც, ყველა სხვადასხვა რამეს მოითხოვს შენგან. არაფერია მყარი, უცვლელი”. (ნილ გეიმანი, „ამერიკელი ღმერთები“)

ჰოდა, ყველაზე მეტად ღმერთები და ქალღმერთები, უძველესი ცოდნა და სამყაროს შესახებ ინფორმაცია ზღაპრებს შემოუნახავს, იმ ზღაპრებს რომელთა შექმნაც ათასწლეულებსა და ჩვენს აზრობრივ საწიერს სცდება, სადღაც ისეთ დროში იკარგება, ღმერთები რომ ღმერთობდნენ და ადამიანებთან ჰარმონიაში თანაცხოვრობდნენ, ეხმარებოდნენ თუ რჩევებს აძლევდნენ. მოდი, ისიც ვთქვათ, რომ მსოფლიოს ყველა ხალხის ზღაპარს საერთო იმაზე მეტი აქვს, ვიდრე ჩვენ წარმოგვიდგენია და სწორედ ამაშიც მჟღავნდება კაცობრიობის საერთო წარსული და საერთო მეხსიერება, რომელიც ჩვენს გენს შემოუნახავს – წინაპრებისგან.

თუ ქართულ ხალხურ ზღაპრებს დავაკვირდებით, აღმოვაჩენთ, რომ ერთი შეხედვით ჩვეულებრივი პერსონაჟების მიღმა შესაძლოა ძალიან საინტერესო არსებები და მითოსური სახეები იმალებოდეს. მაგალითად, ქართული „კონკია“ ყველას ძალიან გვიყვარს. ის დეტალებით განსხვავდება ცნობილი, ევროპული „კონკიასგან“. ჩვენს „კონკიაში“ ძალიან საინტერესოა დედაბერი, რომელიც საწყალ კონკიას ეხმარება. ერთ ვერსიაში დედაბერი ბანიან სახლში, ბანს ქვემოთ ზის, სხვა ვერსიაში კი ჭაში, კონკიას თითისტარი ან ბანს ქვემოთ, სახლში უვარდება ან ჭაში, დედაბერთან ჩადის, ასრულებს მის თხოვნას და ჯილდოსაც იღებს – ოქროს დალალებს. ამ ერთი შეხედვით მარტივ ეპიზოდში, ძალიან საინტერესო სიმბოლოები, თუ ამბებია დაფარული.

სლავური ღმერთების პანთეონში, განსაკუთრებულ ადგილს იკავებს ქალღმერთი მაკოში, რომელიც ქალების, მათი ბედისა და შრომის მფარველად ითვლებოდა. ის მფარველობდა ხელსაქმეს, ქსოვას, ძაფის დართვას, ქარგვას; იყო ასევე ნაყოფიერებისა და ბუნების ქალღმერთიც. გავიხსენოთ, რომ კონკიას ქართულ ვერსიაში, კონკია ჩადის დედაბერთან და დედაბერი სთხოვს საოჯახო საქმეებში დახმარებას, თითქოს გამოცდის. თუ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ ზოგიერთ სლავურ მითში მაკოში ჭასთან დგას და იქ ქალების ბედს განაგებს, ანუ მას არ შეუძლია მათი შეცვლა, უბრალოდ თვალყურს ადევნებს, რომ ისე წარიმართოს, როგორც „დაწერილია“, აქედან გამომდინარე შესაძლოა ვივარაუდოთ, რომ ჩვენი დედაბერიც ქალღმერთ მაკოშის ერთ-ერთი სახეა. ის ქალია, ჭაში ცხოვრობს, კონკიას საოჯახო საქმეებში გამოცდის, ძაფსაც დაურთავს, და ბოლოს დიდ მაგიურ შესაძლებლობასაც ამჟღავნებს – საბოლოოდ კი კონკიას ბედნიერების ერთ-ერთი განმაპირობებელიც ხდება. ჭა, როგორც ვიცით, ქვესკნელის ერთ-ერთი სახეა და ინიციაციის გამოცდილებასაც უკავშირდება. ჰოდა, ჩვენი კონკია აი ამ საოცარ გამოცდილებას ზუსტად ჭაში ან ბანს ქვემოთ, სახლში იღებს. ის იცვლება იქიდან ამოსული, ცვლილება კი ფიზიკურადაც თვალშისაცემია – ოქროს თმები, ოქრო ღმერთების ნიშანი და ატრიბუტია, ოქროსფერთმიანი ქალღმერთი დალის მთავარი ძალა და ღვთაებრიობაც ხომ ოქროს თმებშია. აი ღმერთისგან ხელდასხმით, ქალღმერთის ნიშნით ჯილდოვდება კონკია: იმიტომ, რომ ის გამრჯეა, კეთილია და მისი ბედისწერის ასრულებას ბიძგი სჭირდება. დედაბრად გარდასახული ქალღმერთი მაკოში სწორედ ამ ბიძგად და ცხოვრების დაწერილ კალაპოტში წარმმართველად გვევლინება. კიდევ ერთი საინტერესო ფაქტი მაკოშის შესახებ – უკვე მეცხრამეტე საუკუნეში, მის მიმართ შესრულებული რიტუალი იყო, მშრალ ჭებში თითისტარის ჩაყრა, თითისტარების შეწირვა. ზოგიერთ მითში მაკოშს თან ახლავს ორი მითური ქალწული: დოლია (კარგი ბედი) და ნედოლია (ცუდი ბედი). დოლია წარმოდგენილი იყო როგორც შრომისმოყვარე ახალგაზრდა ქალი, ლამაზად და სუფთად ჩაცმული, ხოლო ნედოლია აღიქმებოდა როგორც ზარმაცი გოგონა, დაუდევარი, მოუწესრიგებლად ჩაცმული. ეს ორი ქალწული, ცხადია, ჩვენი კონკიასა და გერის ასოციაციას იწვევს, ხოლო მშრალი ჭა და მასში ჩაგდებული თითისტარი პირდაპირ გვაკავშირებს ქალღმერთ მაკოშის სახესთან. წყლის სიმბოლიკაც ძალიან ძლიერია და გაწმენდასთან, გარდაქმნასთან ასოცირდება.

Mokosh the Slavic Goddess

by Nella Genkina

უფრო რომ ჩავუღრმავდეთ ამ ჩვენს ზღაპრებს, საბოლოოდ იმ პერიოდში აღმოვჩნდებით, როდესაც კაცობრიობის წარმოდგენები და რწმენები ერთმანეთთან იმაზე ახლოს იყო, ვიდრე ეს ჩვენ წარმოგვიდგენია. ჰოდა, ეს ღმერთები და ქალღმერთები, როგორც ვთქვით, დღესაც ნამდვილად ცოცხლობენ და მათი აღმოჩენა ძველი ზღაპრებისა და ამბების სიმბოლოებშია შესაძლებელი. როგორც ვიცით, ყველაზე კარგად ინფორმაციას სიმბოლოებით დაწერილი ტექსტი ინახავს, ისევე, როგორც ბიბლია და ახალი აღთქმა.

ეს ძიება ვფიქრობ, ჩვენს მოსწავლეებსაც ძალიან მოეწონებათ. ერთგვარი თამაშივითაა, ამ თამაშით კი მათი ცნობიერება ისე გაიხსნება, იმდენს შეიმეცნებენ, რომ სამყაროს აღქმას მთლიანობაში შეძლებენ, მისი ყველა ფერითა და დეტალით, დროები გაერთიანდება და უძველესი ქალღმერთის სუნთქვაც ყურის ძირში მოელამუნებათ. ის, რაც იყო, არის და რაც არის, იქნება.

განსხვავებული ხედვა, რაღაც განსაკუთრებულის აღმოჩენა, იდუმალების ძიება – ეს ისეთი ცდუნებაა, ისეთი მიმზიდველია, რომ ჩვენი ბავშვები აუცილებლად მოიხიბლებიან. აბა უთხარით ვაჟა-ფშაველა დიდი ეზოთერიკოსი იყოო, თავად ნახავთ მათ განცვიფრებულ სახეებს. განცვიფრება და ცნობისმოყვარეობა კი შემეცნების საწინდარია.

თითქოს შევეჩვიეთ და ჩვეულებრივად ვიღებთ იმ ფაქტს რომ ვაჟას ესმის მცენარეების, ისინი ესაუბრებიან, უყვებიან საკუთარ თავებზე, რა დაავადების განკურნება შეუძლიათ, რა სტკივათ, რა ახარებთ. ჰყვებიან და ჰყვებიან, ვაჟა კი წერს და წერს. ეზოთერიკაში ამბობენ, რომ ვისაც განსაკუთრებულ უნარები აქვს, ვინც სხვადასხვა განზომილებას აღიქვამს და უჩინარს ხედავს, მათ შეუძლიათ, დაინახონ მცენარეების გამოსხივება სხვადასხვა ფერად, თითოეული ფერი კი იმის მანიშნებელია, თუ რას კურნავს ეს მცენარე. ისინი საკუთარი ეთერული სხეულებით გვესაუბრებიან და ამ საუბრის მოსმენა მხოლოდ გამორჩეულებს შეუძლიათ. ასეთი იყო ვაჟაც, ნამდვილი გენიოსი, საიდუმლო ცოდნითა და სამყაროს სიღრმისეული გაგებით.

სიმბოლოების შესწავლა ეს არა მხოლოდ ლიტერატურისა და ენის შესწავლაში დაგვეხმარება, ის ცხოვრების აღქმაში, ცხოვრების შეცნობაში გვიწევს მეგზურობას. ასე რომ, მოდით, ვიკითხოთ ზღაპრები, თქმულებები, ამბები, მითები და ამასობაში ჩვენთვის ყველაზე დაფარული და იდუმალი ცოდნაც ნათელი გახდება.

(მეორე ნაწილი)

„მე არ ვარ ანტი–ინგლისელი; მე არ ვარ ანტი-ბრიტანელი; მე არ ვარ რომელიმე მთავრობის მოწინააღმდეგე; მაგრამ მე ვარ სიცრუის, თაღლითობის და უსამართლობის მოწინააღმდეგე. თუ მთავრობა ცრუობს, მას შეუძლია განმიხილოს მის მტრად, შეურიგებელ მტრად“.

(მოჰანდას განდი)

მოჰანდას კარამჩანდ განდი 1869 წლის 2 ოქტომბერს დაიბადა. მისი ოჯახი, ვაჭრობა-მევახშეობაში ჩართული ბანიების კასტას ეკუთვნოდა, რომლებიც ინდური ტრადიციული სოციალური კლასიფიკაციის, ვარნით, ვაიშიები (ვაჭრები, მევახშეები, გლეხები და წვრილი მიწათმფლობელები) იყვნენ. ფრანგი ფილოსოფოსი, მწერალი და მოგზაური რენე გენონი (René Jean-Marie-Joseph Guénon, 1886-1951), ინდოეთის ბანიებზე შემდეგს წერდა: „შეიძლება ითქვას, რომ ბანიები ინდოეთის ვაჭართა, მევახშეთა და წვრილ მწარმოებელთა კლასს შეადგენენ. ისინი მუშაობენ მინდვრებში, რგავენ მცენარეებს და მისდევენ მეცხოველეობას, აშენებენ სახლებსა და სხვა შენობებს, ასევე დაკავებული არიან სხვა მრავალგვარი საქმიანობითაც – ყიდიან საჭმელს, ნივთებს, ყველაფერს, რაც მატერიალურ მხარდაჭერას წარმოადგენს. მოკლედ, აწარმოებენ და მხარს უჭერენ ამ საქმიანობას. მათი სიმბოლური ფერებია, მუქი მწვანე ან ყავისფერი… დაკავშირებული არიან მატერიალურ სამყაროსთან, მიწასთან, ბურჟუაზიულ დემოკრატიასთან და სენტიმენტალიზმთან“.

ვაჭართა კასტას ეკუთვნოდა განდის მამა, კარამჩანდ განდი, რომელიც მოჰანდასის გაჩენისას (იგი მეოთხე ბიჭი იყო ოჯახში), გუჯარათის შტატის პატარა ზღვისპირა ქალაქის, პორბანდარის, პრემიერ-მინისტრი გახლდათ. ფორმალურად, პორბანდარის მმართველებს ავტონომია ჰქონდათ მინიჭებული, რეალურად კი ისინი ბრიტანული კოლონიური ადმინისტრაციის კონტროლის ქვეშ ცხოვრობდნენ. ტრადიციულად, განდების ოჯახის მამაკაცების უმეტესობა, ამ მცირე ქალაქის თავადების ადმინისტრაციაში მსახურობდნენ.

განდის მამას მეოთხე ცოლი ჰყავდა (წინა სამნი, უდროოდ გარდაიცვალნენ) და პატარა განდის დედინაცვალი, ღვთისმოსაობით გამორჩეული ქალბატონი, პუტალი ბაი გახდა. განდის ოჯახი, ტრადიციულად ვიშნუიზმის (ინდუიზმის ერთ-ერთი მთავარი მიმართულება, მაჰავიშნუსა და მისი ავატარებისადმი, კრიშნასა და რამასადმი თაყვანისცემა, ლ.ა.) მიმდევრები იყვნენ. ამ რელიგიის ერთ-ერთ მთავარი პრინციპია აჰიმსა, ძალადობისგან თავშეკავება და მკაცრი ვეგეტარიანელობა. ვიშნუიზმმა დიდი გავლენა მოახდინა განდის მსოფლმხედველობასა და მის შემდგომ ცხოვრებაზე.

12 წლის ასაკამდე განდი დაწყებით სკოლაში სწავლობდა ქ. რაჯკოტში, სადაც მისი ოჯახი გადავიდა საცხოვრებლად. სწავლით არ გამოირჩეოდა. განსაკუთრებით ეძნელებოდა მათემატიკა და ინგლისური ენა. პატარა მოჰამდასს, სუსტი აღნაგობის გამო, ასევე უჭირდა თანაკლასელებთან თამაში-ურთიერთობა და სპორტული გაკვეთილები.

განდის ბავშვობიდან კარგად დაამახსოვრდა ერთი პერიოდი, როდესაც იგი ცდუნებების ალყაში მოექცა. ერთხელ, უფროსმა მეგობარმა, რომელიც მუსლიმანი იყო, დაარწმუნა პატარა მოჰანდასი, გაესინჯა ბატკნის ხორცი, თუმცა ვიშნუისტებში ხორცის ჭამა სრულიად მიუღებელია და მკაცრად იკრძალება. მოზარდი განდი, გარდა აღნიშნულისა, როგორც თვითონ წერს, ბევრჯერ არღვევდა თავისი რელიგიის სხვა აკრძალვებსაც. კერძოდ, ეწეოდა სიგარეტს და სვამდა ღვინოს. რადგან მოზარდს ფული არ ჰქონდა, იგი წვრილ ფულს ოჯახის მოსამსახურეებს ჰპარავდა. განდის აღიარებით, მან „დიდი“ ქურდობა 15 წლის ასაკში ჩაიდინა, როდესაც ძმის სამაჯურიდან ოქროს ფირფიტა ამოიღო.

სიყმაწვილის ამ ცოდვებს, მალე ბორდელში მისვლაც მოჰყვა. მისი აღიარებით, ბორდელში მან დიდი სირცხვილი და სინდისის ქენჯნა განიცადა და როგორც ამბობს, ლამის წყალს მისცა თავი. საბოლოოდ, მან გადალახა სულიერი შფოთვა და სირცხვილის განცდები და თავისი ცოდვების აღიარებისა და პატიების თხოვნის წერილით, მამას მიმართა. ახალგაზრდობის შეცდომების შემდეგ განდი მთელი სიცოცხლის განმავლობაში გამოირჩეოდა მკაცრი დისციპლინითა და პრინციპულობით. როგორც მოჰანდას განდი წერდა, ახალგაზრდობის ოინები, მისთვის თვითშემეცნების ერთ-ერთ მთავარ წყაროდ გადაიქცნენ.

ვიშნუიზმის წესებით, განდი დანიშნული იყო უკვე შვიდი წლის ასაკიდან. მისი მშობლების რჩეული, ასევე ბანიას კასტიდან იყო. 13 წლის ასაკში ის დაქორწინდა კასტურბაზე (მოფერებით განდი მას „ბას“ ეძახდა). ფინანსური მოსაზრებებით, განდის ქორწილთან ერთად ოჯახმა იმავე დღეს დააქორწინა განდის შუათანა ძმა და მისი უფროსი ბიძაშვილი. თავის გვიანდელ ჩანაწერებში, მოჰანდას განდი მკაცრად აკრიტიკებდა იმ დროს ინდოეთში გავრცელებულ ადრეულ ქორწინებებს.

აღსანიშნავია, რომ განდის მეუღლე, კასტურბა განდი წერა-კითხვის უცოდინარი იყო და, მიუხედავად მეუღლის წინააღმდეგობისა, განდის სურდა მისთვის განათლების მიცემა, თუმცა განდიმ, თავად მსოფლიოს უამრავი მცხოვრების მასწავლებელმა და მისმა დაქირავებულმა კერძო მენტორებმა ეს ვერ შეძლეს. ამ წარუმატებლობაში ის მხოლოდ თავის თავს ადანაშაულებდა და ამბობდა: „დარწმუნებული ვარ, რომ [კასტურბა] გახდებოდა განათლებული ქალი, თუ ჩემი მისდამი სიყვარული სრულიად თავისუფალი იქნებოდა ჟინისგან. მე მაშინ ალბათ შევძლებდი, გადამელახინებინა მისთვის გაკვეთილებისადმი ზიზღი. ვიცი, რომ სუფთა სიყვარულისათვის არაფერია შეუძლებელი“.

განდის და მის მეუღლეს ოთხი ბიჭი შეეძინათ. 1906 წელს განდიმ სექსუალური ურთიერთობებზე უარის აღთქმა დადო და ცხოვრების ბოლომდე ინახავდა მას. მიუხედავად ამ მკაცრი ფიცისა, იგი პირნათლად ზრუნავდა თავის მეუღლეზე და მის გვერდით იყო 1944 წლამდე, სანამ კასტურბა ავადმყოფობის შედეგად გარდაიცვლებოდა.

1887 წელს განდი განათლების მისაღებად ინგლისს მიემგზავრება და University College of London-ის იურიდიულ ფაკულტეტზე აბარებს, რომელსაც სამ წელიწადში წარმატებით დაამთავრებს. სწორედ ამ წლებში მოხდა მისი დაოსტატება საჯარო გამოსვლებსა და ორატორობაში. ამ წლებში მან გადალახა ბუნებრივი სიმორცხვე და უნივერსიტეტის საჯარო გამოსვლების კლუბში საუბრის ხელოვნება დახვეწა.

1893–1914 წლებში მოჰანდას განდი უკვე იურისტის ბრიტანული დიპლომით, საცხოვრებლად სამხრეთ აფრიკაში გადადის (რომელიც ბრიტანეთის იმპერიის ნაწილს წარმოადგენდა), სადაც ახალგაზრდა იურისტი, ბრიტანეთის იმპერიის დიპლომით აღჭურვილი იურისტი-სპეციალისტი, პირისპირ შეეჯახება ბრიტანული სამყაროს მკაცრ და დაუნდობელ რეალობას – მას რამდენჯერმე დააპატიმრებენ პროტესტის გამო, რომელსაც ის სამხრეთ აფრიკაში მიღებული და კანონიერი რასობრივი სეგრეგაციის წინააღმდეგ გამოხატავს (მას გამოაგდებენ მატარებლის პირველი კლასის ვაგონიდან, უკრძალავენ ინდური ჩალმის ტარებას, აპატიმრებენ ქალაქში მხოლოდ „თეთრებისთვის“ განკუთვნილ ტროტუარზე სეირნობისათვის და სხვა).

სწორედ სამხრეთ აფრიკაში გატარებული ოცი წლის განმავლობაში მოხდა მოჰანდას განდის, როგორც ინდოელი ნაციონალისტისა და ინდოელთა უფლებებისთვის მებრძოლის ჩამოყალიბება, რომელიც მეოცე საუკუნის დასაწყისში, ათიან წლებში, უკვე აქტიურად საუბრობდა ინდური „სატიას“ (სიმართლე) პრინციპების შესახებ, რაც გულისხმობდა უსამართლობისა და ჩაგვრის წინააღმდეგ ბრძოლას მშვიდობიანი პროტესტისა და უსამართლო კანონებისადმი დაუმორჩილებლობის გზით.

1914 წლის ბოლოს მოჰანდას განდი ტოვებს სამხრეთ აფრიკას და სამშობლოში ბრუნდება. ერთი წლის შემდეგ, ის ინდოეთის ეროვნული კონგრესის წევრი და მეთაური ხდება. სწორედ ამ წლებში იწყება მოჰანდას „მაჰათმა“ განდის“ უკომპრომისო და პრინციპული ბრძოლა ბრიტანეთის ინდური ადმინისტრაციის წინააღმდეგ, რომელიც 1947 წელს, ინდოეთის სრული გამარჯვებით, ინდოეთის რესპუბლიკის დამოუკიდებლობითა და ინგლისელების ჰინდუსტანიდან გაძევებით დასრულდა.

ინგლისელების მიერ ინსპირირებულმა რელიგიათაშორისმა კონფლიქტმა ჰინდუთა და მუსლიმებს შორის, ბრიტანეთის ყოფილი კოლონიის ტერიტორიის დაყოფამ მუსლიმანურ (ბანგლადეში და პაკისტანი) და ჰინდუთა ტერიტორიებად (ინდოეთი), ახალგაზრდა რესპუბლიკა საშინელი განსაცდელის წინაშე დააყენა. ინდოეთის შერეულ ინდურ-მუსლიმანურ შტატებში თითქმის ყველგან დაიწყო რელიგიური პოგრომები და მკვლელობები, ხოლო პაკისტანში სასტიკად უსწორდებოდნენ ინდუსიტებსა და სიკჰებს. ასეთ ტერორისტულ მკვლელობას შეეწირა მოჰანდას განდი 1948 წელს, როდესაც იგი ინდოელი ნაციონალისტების ჯგუფმა, სიცოცხლეს გამოასალმა ნიუ-დელიში, განდის სახლის წინ.

ბოლოს, გთავაზობთ მოჰანდას განდის საკმაოდ მკვახედ ნათქვამ სიტყვებს ბრიტანელების მისამართით, რომელშიც კარგად არის გამოხატული განდის ტკივილიცა და მისი სიდიადეც:

„ინგლისელებმა უნდა ისწავლონ, იყვნენ ბრაჰმინები (ბრაჰმინი – ღვთის მსახურთა და სულიერ მასწავლებელთა ვარნა/კასტა ინდოეთში, ლ.ა.) და არა ბანიები. უნდა ავხსნა, თუ ვინ არიან ბანიები – ეს მოვაჭრეები არიან, ან როგორც ნაპოლეონმა თქვა, მედუქნეები. ბრაჰმინი არის კაცი, რომელიც საკმაოდ გონიერია იმისთვის, რომ მორალი, ცხოვრების მატერიალურ ღირებულებებზე მაღლა დააყენოს… ინგლისელებმა ჯერ კიდევ უნდა განივითარონ ბრიტანული ბრაჰმინული სული…“ .

სტატია მოამზადა ლევან ალფაიძემ

(ეთნოგრაფიული წერილები)

„არცერთი საქმე ისე სასწრაფო არ იყო, როგორც ზეპირგამოცემათა შეგროვება“, – ამბობდა აკაკი და მართლაც, სწორედ მე-19 საუკუნიდან, „თერგ­დალეულებმა“ დაიწყეს ხალხური ზეპირსიტყვიერების ნიმუშების ინტენსიური მოგროვება, საფუძვლიანი შესწავლა. მანამდეც ექცეოდა ამ საქმეს ყურადღება, თუნდაც მე-18 საუკუნის ხელნაწერთა მხატვრული ანთო­ლოგიების შედგენა რომ გავიხსენოთ ან შემკრებლები გრიგოლ ბაგრატიონი, პლატონ იოსელიანი, თეიმურაზ ბატონიშვილი და სხვა, მაგრამ ქართული ფოლკლორის სისტემურ და ორგანიზებულ შესწავლას სწორედ წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების იმ სხდომაზე ჩაეყარა საფუძველი, რომელსაც ილია ჭავჭავაძე ხელმძღვანელობდა. ვაჟა-ფშაველაც, რომელმაც ადრეული ასაკიდან გაითავისა ხალხური ზნე-ჩვეულებები თუ პოეზია, აქტიურად იყო ჩაბმული ამ საქმიანობაში. ამ მხრივ დიდი როლი ითამაშა ვაჟას დედამ, რომელმაც წერა-კითხვის უცოდინარმა, კარგად იცოდა ხალხური ლექსები და ზღაპრები. ასევე, დედის ბიძა, პარასკევა, მწერლის სიტყვებით, „პირველი მელექსე იყო ფშავში“. რაზიკაშვილების ოჯახის პოეტური ტრადიცია კი ყველას მოგვეხსენება. ცალკე ოჯახურმა გარემომ, პოეზიით სავსე სოფლის ხალხურმა ხატობებმა, ცალკე მისმა საზოგადოებრივ-ლიტერატურულმა შეხედულებებმა დააკავ­შირა ვაჟა-ფშაველა ხალხთან. იგი იყო მთის პოეზიის, ყოფა-ცხოვრების შემკრები და ღრმა მკვლევარი. ამ მხრივ მდიდარი მასალაა მის პუბლიცის­ტიკაში. ეს საქმიანობა ვაჟას სიკვდილამდე არ შეუწყვეტია და მის კალამს უამრავი საინტერესო ეთნოგრაფიული წერილი ეკუთვნის თუშ-ფშავ-ხევსუ­რების ცხოვრებიდან. საგმირო სიტყვიერების სიმდიდრით ხევსურეთმა ადრიდანვე მიიქცია ყურადღება, მაშინ, როცა ქართული ფოლკლორის შეკრება-შესწავლის საქმე ის-ის იყო ფეხს იკიდებდა.

როგორც აღვნიშნეთ, ვაჟა-ფშაველამ მხატვრულ მემკვიდრეობასთან ერთად თეორიულ-ლიტერატურული ხასიათის შრომები დაგვიტოვა. მის ეთნოგრაფიულ წერილებს, რომლებიც ცალკე კორესპონდენციებად იბეჭ­დე­ბოდა და სრულ წარმოდგენას გვიქმნის ვაჟა-ფშაველას ამ დარგში ღრმა ცო­დნასა თუ კვლევის სისტემაზე, დიდი ადგილი უჭირავს არა მარტო მწერ­ლის შემოქმედებაში, არამედ ქართულ და უცხო ენებზე ფშავ-ხევსურეთის შესახებ გამოქვეყნებულ მდიდარ ლიტერატურაში. ეს წერილებიც გამოირ­ჩე­ვა მხატვრულობით. ამის შესახებ თვითონაც აღნიშნავდა, როცა თავის უმ­თავრეს ნაშრომს, „ფშაველს და მის წუთისოფელს“, ეთნოგრაფიულ მო­თხრო­ბას უწოდებს. ეს, მართლაც, საუკეთესო ნიმუშია ვაჟა-ფშაველას პრო­ზისა. სხვა წერილებიც უფრო მხატვრული ნარკვევებია, ვიდრე მეცნიე­რუ­ლი კვლევა-ძიება. აქ მეცნიერული სიზუსტისა და მხატვრული დამაჯე­რებლობის წყალობით მკითხველი კარგად ეცნობა ფშავლების ყოფის დეტა­ლებსა და ძირითად ზნე-ჩვეულებებს.

ამ წერილებში წარმოჩენილია თანამედროვე ეთნოგრაფიისა და სოციო­ლოგიისთვის მეტად საინტერესო მასალა ქართველი ერის უძველესი, კლა­სობრივი დიფერენციაციის უქონელი, საზოგადოებრივი ფორმაციის შესა­ხებ, თემური მიწათმფლობელობით, საადათო სამართლითა და ანიმიზმით (მას ჩვენამდე არ მოუღწევია შეურყვნელად, თუმცა დღესაც გაირჩევა ელე­მენტები, რომელნიც ხალხის შემოქმედების ძალის შედეგია ან გარედან შემო­ტანილი), არა მუზეუმის ექსპონატების სახით, არამედ ცოცხალ ლაბო­რატორიაში, როგორც გერონტი ქიქოძე აღნიშნავს და ამ მასალას გვაწვდის თვითონ ამ ფორმაციის შვილი, გვაროვნულ-თემური წყობილებიდან გამოსული დიდი მწერალი.

ძალიან საინტერესოა და პარადოქსული მთაში ქალისადმი დამო­კიდე­ბულება, რომელსაც ვაჟა თავის წერილებში დაწვრილებით მიმოიხილავს. დე­დაკაცს ეშმაკის გაჩენილად თვლის ფშაველი, როგორც ზემოთაც ვთქვით, სიტყვებს ქალი და ალი ერთმანეთთან აკავშირებენ, მათი თვისე­ბები ერთმანეთზეა გადატანილი. ვაჟა მიმოიხილავს, რამ დაბადა ეს წარ­მოდგენა. ქალს მეტისმეტ მგრძნობიარობისა და ფანტაზიის აყოლის გამო დაუწყია სხვადასხვა ჩხირკედელაობა: ქადაგ-მკითხაობა, შელოცვა, ექიმბა­შობა და სხვა მრავალი ხრიკი, რის გამოც დაეჭვებულა მამაკაცი. სხვა მხრივ, ოჯახის წინაშე დიდ როლს კისრულობს დედაკაცი, რომლისთვისაც ოჯახი წმინდათაწმინდა კერაა, „სადაც შეიწირების მსხვერპლი ცოცხალთა სადღეგრძელოდ და მკვდართა მოსახსენებლად. ამიტომ იგი მეთვეურობისა (ბოსლობა) და მშობიარობის დროს ორმოც დღეს სტოვებს ოჯახს, რათა გან­წმენდილი და განბანილი შევიდეს ოჯახში და არ შებღალოს მისი სიწმინ­დე… მშობიარე დედაკაცს, ვიდრე დანიშნული დრო არ გავა და არ „დაი­რეცხება“, მ ე ქ ო ხ ე ჰქვიან“ (,,ფშავლები“). გ. ქიქოძის აზრით, ეს შეიძლება ძველ ირანულ ზნე-ჩვეულებათა გავლენის ნაშთი ყოფილიყო. რაც შეეხება კერას, რომელსაც სახლის ანგელოზი ჰყავს, რომლის სადღეგრძე­ლოს მუდამ სვამს ფშაველი, მას უფლობს და განაგებს სწორედ დედაკაცი, როგორც დიასახლისი. კერას, სადაც ანთია და იქვე ჩამოიქნება ხატისა და ღვთის წინაშე ასანთები სანთელი, ტყუილად არ ჰქვია ტრაპეზი და დედაკაციც სწორედ ღვთისადმი მსხვერპლის შემწირველია. იგი მარტო ოჯახს როდი უვლის, ოჯახის გარეთაც ეწევა შრომას, შვილის აღზრდითაც იგია დაკავებული. მთაში ქალი შეჩვეულია მძიმე შრომას, ის მამაკაცის მარჯვენა ხელია, ხშირად უხდება მარტოს დარჩენა ღია ცის ქვეშ, მწყემსობისას და საქონლის მოსატაცებლად მისული მგლისა თუ დათვის მოგერიება, ბევრჯერ იარაღის ხმარებაც სჭირდება.

ვაჟა აღნიშნავს ქალის მისიის განსაკუთ­რებულობას, მის დიდ ძალას ოჯახში დიდსა და პატარაზე. შვილების პირველ-დაწყებითი აღზრდაც მის ხელშია, იგია გადამწყვეტი შვილების ბედ-იღბლისა, რომელთა მომავალი იმაზეა დამოკიდებული, რით ასაზ­რდო­ვა დედამ მათი გრძნობა და გონება. ასე რომ, შინ ოჯახს და გარეთ საზოგადოებას ემსახურება დედაკაცი და „მას შეუძლიან, დაამხოს ერი და კიდეც აღადგინოს“ (,,ქალთა შესახებ“).

ქალთან მთიელის დამოკიდებულების პარადოქსულობა კი ისაა, რომ მართალია, მთის მრი­სხანე ბუნება გაჭირვებულ ცხოვრებას აჩვევს ქალს, იგი მამაკაცივით შრომობს და ყველა საქმეში მხარში უდგას მას, მაგრამ ეს ხდება ნებაყოფ­ლობით და არა ძალდატანებით. ქალს საკმაო თავისუფლებაც აქვს მინი­ჭებული, მას მამაკაცი ყარაულს არ უყენებს და ამიტომ შეუძლია მარტომ იაროს თუნდაც უდაბურ ადგილებში, საკუთარი სოფლიდან დაშორებით (ფშაველი ქალები სითამამითაც გამოირჩევიან).

მოდით, აქვე ვთქვათ ვაჟას შეხედულება ხალხურ, კერძოდ, ფშაველთა შემოქმედებაზე. ვაჟა აღიარებს ფშაური პოეზიის უპირატესობას თუნდაც „სულის გამაღვიძე­ბე­ლი“ კილოთი, ძველებური სიტყვებითა და ცხოვრებაზე სპეციფიკური შეხე­დულებებით „მწიგნობრულ“ პოეზიასთან შედარებით. აქ ნიშანდობლივია კაფია-ექსპრომტები, ხელოვნურად ნათქვა­მები, ყოველ სიტყვაში რომ აზრია. სწორედ ამ პოეზიამო, ფოლკლორმა, თა­ვისი ჰეროიკული სულისკვეთებით, დაუდო საფუძველი ჩემს შემოქმე­დე­ბასო.

ფშაურ პოეზიაში, სადაც მთავარი ადგილი საგმირო პოეზიას ეკუთ­ვნის ისტორიულად, თავისი, ვაჟას თქმით, „სასტიკი“ წარმოდგენებით გმი­რის იდეალზე, გაიდეალებულია, გაღმერთებულია ქალიც, მისი სილამაზე იმდენად, რომ მთიელი მზადაა, მისთვის მოკვდეს, საყვარელი უნდა გახდეს ქალისთვის. რომ თუ იგი მოკვდება, ქალმაც თავი უნდა მოიკლას და მასთან ერთად დაიმარხოს. ვაჟა მოგვითხრობს, რომ ფშაური პოეზიის მიხედვით, ხალხს მარტო ქალის სილამაზე კი არ მიაჩნია გადამწყვეტად, მისი პატიოსნება, ოჯახის ერთგულება, რომლებსაც ვაჟი უპირველეს მოთხოვნად უყენებს ქალს.

ახალმა დრომ ახალი იდეალები მოიტანა, ფშაველს გმირობის, ვაჟკა­ცობის, ხმლის ქნევის დრო წაერთვა, ცხოვრებას მაგარი მკლავისა და გულის ნაცვლად მეტი პრაგმატიზმი დასჭირდა. ქალის ძველ იდეალს კი ფიზი­კური გარჯაც, როგორც სილამაზე, ისე დაერთო (ყოფითი ლექსები). მე-19 საუ­კუნის ტექნიკურმა პროგრესმა ფშაველს რწმენაც შეუცვალა და ათქმე­ვი­ნა: „ეშმაკი სადღაა, თვითონ კაცი გახდა ეშმაკი“ (,,ძველი და ახალი ფშავ­ლების პოეზია“).

ქალის იდეალზე ვსაუბრობდით და არ შეიძლება გვერდი ავუაროთ თამარ მეფის სახე-ხატად აღქმის ტრადიციას ფშავში (ვაჟას პოეზიაშიც გან­სა­კუთრებული პატივისცემაა თამარისადმი). ვაჟა აღნიშნავს, რომ თამარი­სადმი ერთნაირი დამოკიდებულება არაა ფშაველებსა და ხევსურებში. ფშავლებს ძველისძველადვე შეურაცხავთ თამარი წმნიდანად, „ხატად“ და მისი სადიდებელი დღეებიც დაუწესებიათ, ხოლო სადიდებლად ჰყავთ ცხვრის ფარა, რომელსაც „თამარის ცხვარი“ ეწოდება, რაც ისტორიკოსებისთვის საყურადღებოაო, წერს ვაჟა. გარდა ამისა, თამარ მეფე ერთადერთი ხატია ფშავ-ხევსურეთში, რომელსაც ჰყავს მოლოზნები, ე.წ. „ხატის ქალები“.

ფშაური, სატრფიალო ლექსის საფუძველი იმ ჩვეულებაშია, რომელსაც „წაწლობა“ ეწოდება. ეს უკანასკნელი დიდ ზეგავლენას ახდენდა მამაკაცთა ვაჟკაცურ, გმირულ ქმედებებზე და მდიდარ მასალას აძლევდა ფშაურ რომანტიკულ პოეზიას და ფშაველთა პოეტურ ხასიათს – „წაწლობა მაღა­ლისა და იდეალურის გრძნობით არის მონათლული, თითქოს პლატონი­ურს სიყვარულზედ იყოს აღმოცენებულიო, და ამ ბოლო დროს კი ლამის სიყვარულად, არშიყობად გადაიქცეს“ („ფშაველი დედაკაცის მდგომარეობა და იდეალი ფშაურის პოეზიიის გამოხატულებით“). სიყვარული მხოლოდ მაშინ არის ლამაზი, როცა იდეალურია, ვაჟას აზრით, კარგავს თუ არა იდეალურობას, მასთან ერთად სილამაზესაც. დღეს ხევსური წაწლობას ისე უყურებს, როგორც საყვარლობას და მასში იდეალურს არაფერს ხედავს, წერდა ვაჟა (თუმცა იმასაც აღნიშნავდა, რომ ფშაველი პირადს, ინტიმურ დამოკიდებულებებში ქალისადმი მოკრძალებული და მორიდებულია). მარტო გმირობისა და სიყვარულისადმი კი არა, ახალმა ცხოვრებამ ხატისადმი დამოკიდებულებაც კი შეურყია ფშაველს, რომელსაც ხატისადმი სამსახური უკვე, ცოტა არ იყოს, ემძიმება.

ვაჟა განიცდიდა ყველაფერს, რაც ხალხურ ჩვეულებებსა და შემოქ­მედებას შეეხებოდა, ვერ ეგუებოდა ამ მხრივ დამახინჯებებს და სხვის მიერ დაშვებული შეცდომების გამოსწორებას ცდილობდა. ამიტომ ეკამათებოდა იგი მკვლევარ მ. კოვალევსკის (გამოჩენილ რუს იურისტს, სახელმწიფო სამართლის დიდ სპეციალისტს), რომელიც წაწლობასა და „ლაშარობას“ სარწმუნოებრივ გარყვნილებად, ჰეტერიზმად ნათლავდა და მის შეცდომას ეთნოგრაფიული და ფოლკლორული მასალის უცოდინარობით ხსნიდა. გერონტი ქიქოძის აზრით კი, „წაწლობა… შეიძლება ეგზოგამიურ გვარამდე არსებული წესწყობილების ნაშთს წარმოადგენდეს და ერთგვარი სანაზღა­ური იყოს იმ შეზღუდვისა, რომელსაც ფშავ-ხევსურული გვარი ერთსა და იმავე თემის ქალ-ვაჟისგან მოითხოვდა სქესობრივ ურთიერთობაში“ (გ. ქიქოძე).

არაჩვეულებრივი რამაა ტრადიციის ძალა და არ ესმით მათ, ვინც მის აღმოფხვრას ქადაგებს, ამისი არაბუნებრიობა. თავის ეთნოგრაფიულ წერილებში ვაჟა მოგვითხრობს მთიელთა ტრადიციულ სხვადასხვა წარმოდგენაზე, ჩვეულებასა და წესზე. თუნდაც იმ ზომიერების გრძნობაზე, რომელიც ხევსურებს ჩხუბისას ახასიათებთ: მძიმედ დაჭრა კაცისა სირცხვილია მათთვის, ამიტომაც ან დიაცი, თავისი მანდილით, გამოჩ­ნდება მედიატორად ამ დროს, ან ხშირად ხალხს, ხევისბერებს გამო­აქვთ ხოლმე დროშა გასაშველებლად. მთაში დატირების ჩვევაც ნიშანდობ­ლივია იმით, რომ ხშირად მოტირალი კაცია ან სიმღერა, რომელიც ისევ „ტირილის ზარს მოგაგონებს: იგი როდესაც იმღერის – გმინავს და მთებსაც აგმინებს“. („ხევსურები“) – ეს, ზოგადად, ქვეყნის საუკუნეებით ძვალ-რბილში გამჯდარი ტრაგიზმია. თავისებურია ბავშვის პატივისცემაც მთაში: „როდესაც ბალღი სახლში შადის და იქ თუნდ ორმოცი დროული მოხუცებული კაციც იყოს, ყველანი მაშინვე ფეხზე აუდგებიან და მიესალ­მებიან: – მოხვედი მშვიდობითაო! (სახელი) – დასხედით, დასხედით, თქვენც დამხვდით მშვიდობითაო“ (,,ხევსურები“).

ძველი ცხოვ­რების წესი მთის ხალხისა მოუსვენარი, ხიფათით აღსავსე იყო, „მუდამ სისხ­ლით შეღებილი“ (აქვე უნდა ითქვას ლაშქრობის კულტზე, რომელსაც „ლაშარის ჯვრის ყმობა“ წარმოადგენდა), ამიტომ შინ მშვიდობით დაბრუნება ყოველთვის სანატრელი იყო. ფშაველი მამაკაცი, ვიდრე თავის სტუმარს ეტყოდა, „მოხვედ მშვიდობითაო“, ჯერ გამარჯობას ეუბნებოდა. ასეთივე ტრადიციული, მტკიცე წესია ის, რომ „ხევსურს ვერც კაცს, ვერც დედაკაცს ვერ იპოვით დღეს, რომ შინ მომზადებული შალის ტანისამოსი არ ეცვას, და თუ ხევსურებმაც თავიანთ „ტალავარი“ ნაყიდ ფარჩისაზე გაცვალეს, მაშინ ყოვლად შეუძლებელია ხევსურეთში ხევსურეთის არსებობა“. (,,თიანური ფელეტონი“) – ეს სიბნელე არავის ეგონოსო, ამბობს ვაჟა, ეს თვითმყოფადობაა, რომლის დაკარგვის შემთხვევაშიც, მთის არსებობაც შეწყდება. ამის ერზე განზოგადებაც შეიძლება.

საინტერესოა მთიელთა ომზე წარმოდგენაც, რომელიც იქამდეა ცნობიერებაში გამჯდარი, რომ მიცვალებულს საფლავშიც აყოლებდნენ საომარ იარაღებს, ეგონათ, სა­იქი­ოშიც მოელოდა მტერთან შებმა-შეტაკება. ახალ დროშიც „ადამიანში იგივე ძველის-ძველი მხეცი ბუდობს და ყველა სხვა უნარზე წინ გულოვა­ნობა-ვაჟ­კა­ცობას აყენებს“ („ძველებური ომი და საომარი იარაღი სახალხო პოეზიაში“). მთის ხალხის წარმოდგენებში უცნაურადაა გადაწნეხილი მითო­ლოგიურ-წარმართული ქრისტიანულთან. თუნდაც დევებზე რწმენა. აქვეა მითოლოგიური წარმოდგენები დევებთან მებრძოლ და მათ მძლეველ კოპალასა და იახსარზე. კოპალა, რომელიც ბერი ყოფილა, უფრო სახელიანია იახსარზე. კოპალას თუ მთა­ვარ­ნგელოზი მიეშველა დევებთან ბრძოლისას, იახსარი თავად ანგელიზია, ხატი, ციდან ჩამოსული.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ფშავ-ხევსურთა რელიგიურ რწმენას ეკლექტიზმი ახასიათებს და ეს არის ფშაველისა და ხევსურის ფანტაზიით შექმნილი თავისებური წარმართული კერპების, ქრისტიანული წმინდანე­ბისა და გაღმერთებული ისტორიული პირებისაგან შემდგარი პანთეონი, რო­მელშიც წინაპრებს ყოველთვის საპატიო ადგილი უკავიათ. ესაა მიცვალებულთა კულტი და ბუნების ძალთა გაღმერთება. ამ უკანასკნელთა წარმომადგენელია ე.წ. „ადგილის დედა“, რომლის კულტი ფშავ-ხევსუ­რეთში საყოველთაოდაა გავრცელებული და ნაწილობრივ ძველი ელინების ნაყოფიერების ქალღმერთ ცერარას წააგავს, ნაწილობრივ კი ქრისტიანულ ღვთისმშობელს. აგრეთვე, მამა-ღმერთი მორიგე, რომელიც აწესრიგებს ქვეყ­ნიერებას და იერარქიულად მაღალ საფეხურზეა. „ქრისტე ერთი უბრალო წევრია ფშავ-ხევსურეთის პანთეონში და მიცვალებულთა ღმერთად გამოდის. წმინდა გიორგის ხელობის გუდანის ხატი მოლაშქრე ღმერთია, ხახმატის ხატი საქონლისა და ჯოგის გამმრავლებელია, თეთრი სანება მეკობრობის და ნადირობის ღმერთია, პირიმზე ცაღრუბლის; კოპალა და იახსარი დევების, ალების და მაჯლაჯუნების მებრძოლი კეთილი გენიები არიან, შეიძლება ისინი მაზდეანური დუალიზმის ნაშთს წარმოადგენდნენ ფშავ-ხესვურეთში; ხოლო კვირია ხმელთა მოურავია და სხვ“ (გ. ქიქოძე).

როგორც უკვე ვთქვით, აქვეა ისტორიული გმირების, თამარ მეფისა და ლაშა გიორგის გაღმერთება – „არც ერთს სხვა ფშაურს „ხატს“, ანუ სალოცავს იმდენი მლოცავი არა ჰყავს, რამდენიც ლაშარის ჯვარს“ (,,ლაშარის ჯვარის დღეობა ანუ ლაშარობა“). თამარი მკურნალ ღმერთად ით­ვლებოდა და მთელ ფშავ-ხევსურეთსი ერთადერთი, ხატის-ხევში, მდი­ნარის ნაპირას პატარა მონასტერიც ჰქონდა. ხევისბერებს რაც შეეხება, ფეო­და­ლური მოხელეები იყვნენ, რომლებიც მთაში ნაწილობრივ გადაგვარ­დნენ, დაქვეითდნენ, ქონება დაკარგეს და ბოლოს საეკლესიო ფუნქცია მიითვისეს, რომელიც თავდაპირველად მათ კომპეტენციას არ შეადგენდა. ეს იყო თავისი პრიმიტიული და შეზღუდული პრივილეგიების მქონე წოდებრიობის პირველი, სუსტი ჩანასახი გვაროვნულ პრინციპზე აგებულ პირველყოფილ თემში.

მათი მღვდელმსახურება მარტივი და უცნაური იყო: ხატი მას მოუწოდებდა ხატის დღეობამდე თვე-ნახევრის განმავლობაში ქალს არ გაჰკარებოდა, ხატობის წინ ტანი განებანა, მხოლოდ რქიანი საქონლის ხორცი ეჭამა, წარმოეთქვა სრულიად ბუნდოვანი ფორმულები, რომელშიც ქრისტიანულ-წარმართული ცნებები ერთმანეთში იყო არეული და ხატობაში წმინდა წარმართული მსხვერპლი შეეწირა, რომელიც მათი შემოსავლის წყარო იყო, რადგან შეწირული საქონლიდან განსაზღვრული წილი ერგებოდათ. აქვე უნდა მოვიხსენიოთ ფშავში სულთა მოხსენიების დღე, ხალარჯობა, როცა „გლოვა…სათემო, საზოგადო ხდება: ერთი მრავა­ლის მიცვალებულსა ჰგლოვობ და მრავალნი ერთისას“ (,,ხალარჯობა და რიგები“).

ყოველივე ზემოჩამოთვლილი მერყეობს მარტივს, პრიმიტიულსა და მაღალკულტურულ მისწრაფებებს შორის. ისიც ცნობილია, რომ ვაჟა-ფშაველა ქეიფმობეზრებულ ახალგაზრდებს რუსთაველს, გურამიშვილს, „კალმასობას“ უკითხავდა ხოლმე. ფშაველი მწყემსები ერთმანეთს ასწავ­ლიდნენ თურმე წერა-კითხვას და უმაღლესი ბედნიერება მათთვის ჩანთაში „დედა ენისა“ და „ბუნების კარის“ ქონა იყო. სხვანაირად არც შეიძლებოდა ყოფილიყო, რადგან „ეს პატარა ტომი ვერ შექმნიდა ისეთ მდიდარ სახალხო პოეზიას, როგორიც მან შექმნა, და ვერ წარმოშობდა ისეთს დიდს მწერალს, როგორიც ვაჟა-ფშაველა იყო“ (გ. ქიქოძე).