ინტერპერსონალური კომუნიკაციები სოციუმის, ვაჟა-ფშაველას პატრიარქალური თემის, ფონზე („სტუმარ-მასპინძელი“, „გველის მჭამელი“)
ლიტერატურული ტექსტის ანალიზი რთული და კომპლექსური საკითხია, რომელიც განსაკუთრებულ ჭრილში და სხვადასხვა რაკურსში დანახვას ეფუძნება და საშუალებას აძლევს მკვლევარს, ტექსტი განიხილოს, როგორც მხატვრული დროისა და სივრცის ავტონომიური სისტემა, რომელიც სახეობრივი და ხატოვანი მოდელების საშუალებით იგება და მისი მხატვრული მიზანდასახულობა იმთავითვე ნათლად გამოკვეთილია იმ სტრუქტურაში, რომელიც ნაწარმოებშია მოცემული. მაგრამ ლიტერატურული ტექსტი თავისთავად არის ანარეკლი იმ ემპირიული დროისა და სივრცისა, რომელშიც ის შეიქმნა და ამავე დროს, გახსნილი სისტემაცაა. მისი ავტონომიურობა მხოლოდ უშუალოდ ქსოვილის ანალიზისას და გარკვეული წმინდა ლიტერატურული მეთოდოლოგიების გამოყენებისასაა დაცული. სხვა შემთხვევაში, სხვანაირი მიდგომისას, ის კარგავს ამ საზღვრებს, მხატვრული დრო-სივრცე ხდება გახსნილი და ასე ვთქვათ, ორმხრივი გავლენის მაჩვენებელი – როგორ მოქმედებდა მასზე მისი შექმნის თანადროული ემპირიული დრო-სივრცე და ამავე დროს რას აძლევს იგი სხვადასხვა თვალსაზრისით იმ დრო-სივრცეს, რომელშიც მისი გაანალიზება ხდება, რას ინახავს და რას ქმნის, ან რის საფუძვლად შეიძლება იქცეს.
ჩვენი თემა – „აქსიოლოგიური კომუნიკაციები ვაჟა-ფშაველას შემოქმედებაში” ამ თვალსაზრისს ადასტურებს: ლიტერატურული ტექსტი, მხატვრული ქსოვილი თავის თავში შეიცავს იმ ღირებულებრივ ორიენტირებს, რომლებიც მწერლის თანადროული სოციუმის მთავარ მახასიათებლებს წარმოაჩენს; ასევე მთის სისტემის დამატებით რეალობასაც, რომელიც კიდევ მეტ ნიშნებს მატებს მხატვრულ ტექსტში ჩატვირთულ ინფორმაციას საზოგადოების, ცალკეული ინდივიდის და მთლიანად საკომუნიკაციო სისტემის ურთიერთქმედებებსა და ამ ქმედებების შედეგებზე.
ზოგადად, თანამედროვე მეცნიერება ნათლად წარმოაჩენს დარგთაშორის მჭიდრო ურთიერთანამშრომლობის კიდევ უფრო გააქტიურებას, რაც მეტი დასკვნების გამოტანის საშუალებას იძლევა და ტექსტის, როგორც ღია სისტემის, მოცემულ შემთხვევაში კი, საზოგადოების რეალურ სეგმენტად წარმოდგენის საშუალებას იძლევა. კვლევისას, როცა ლიტერატურატმცოდნებითი კონცეფციები შეირჩევა, მთავარი ყურადღება ეთმობა იმას, თუ ნაწარმოების რომელი ასპექტია მოქცეული ყურადღების ცენტრში. ამის მიხედვით გამოიყოფა შემდეგი კონცეფციები და მეთოდები: კულტურულ-ისტორიული, ფსიქოანალიტიკური, სოციოლოგიური, ინტერტექსტუალური, ბიოგრაფიულ თუ ფენომენოლოგიური და ა.შ.
ყველა მეთოდი ძალიან პროდუქტიულია, მაგრამ მოცემულ შემთხვევაში, როცა საკვლევი თემა ღირებულებრივი სისტემის წარმოჩენას ითვალისწინებს, ჩვენ გვაინტერესებს ვაჟას თანამედროვე საზოგადოებისა და მასში ცალკეული ინდივიდების ფუნქციონირების საკითხი, პერსონაჟების ხასიათების სტრუქტურული ანალიზი არა ჩაკეტილად, როგორც ერთი მხატვრული ხატი, არამედ მათ გარშემო არსებულ სოციუმთან მიმართებით, მათთან კომუნიკაციაში და ამ ურთიერთგავლენის შედეგები უშუალოდ ნაწარმოების დრო-სივრცეშიც და თანამედროვე ღირებულებირივ სისტემების ფორმირების თვალსაზრისითაც. ყველაზე ზუსტი და აქტუალური, სხვა მეთოდოლოგიების პარალელურად არსებობისა და თანამშრომლობის პირობებში, ხდება სოციოლოგიური მეთოდი.
სოციოლოგიური მეთოდი გულისხმობს ლიტერატურის, როგორც საზოგადოებრივი აზროვნების ერთ-ერთი ფორმის გაგებას. ნაწარმოებში, უპირველეს ყოვლისა, იკვეთება ისტორიული ტენდენციები, სოციალურად განპირობებული მომენტები, ეკონომიკური და პოლიტიკური კანონების მოქმედების შედეგები, ხასიათები, უპირველეს ყოვლისა, დაკავშირებული ,,საზოგადოებრივ ატმოსფეროსთან’’. სოციალურ მეთოდს აინტერესებს არა იმდენად ინდივიდუალური, არამედ სოციალურ-ტიპური. ლიტერატურაში, როგორც ცნობილია, ამ პრინციპს ლიტერატურაში ტიპიზაცია ეწოდება. აღვნიშნავ, რომ არ იქნება სწორი ტიპიზაციის უარყოფით თვისებად განხილვა. ტიპი – ეპოქის განზოგადებული ლიტერატურული გამოცდილებაა, რომელიც სხვადასხვანაირად გამოვლინდება, მაგრამ მისი შინაარსი მსგავსია.
როდესაც ლიტერატურათმცოდნე ირჩევს სოციოლოგიურ მეთოდს, ის დგება ლიტერატურისა და სოციოლოგიის მიჯნაზე, ემსახურება ორ საანალიზო ველს ერთდროულად, რაც გარკვეულ სირთულეებს უკავშირდება, თუმცა იმითაა მნიშვნელოვანი და პროდუქტიული შედეგი, რომ ჩვენ თვალწინ ეპოქის ისეთი ცოცხალი სახეებია, რომელთა რეკონსტრუქცია უკვე შეუძლებელია მხატვრული ტექსტის გარეშე. ვაჟა-ფშაველა, როგორც ნამდვილი რეალისტი, ტიპურ სახეებს გვიხატავს და მათი მეშვეობით ჩვენ იმ დროისა და სივრცის მოვლენათა თანამონაწილეობის, იმ სოციუმის ცოცხლად დაკვირვების და ტიპურის დანახვის უნიკალური საშუალება გვეძლევა. ამ საფუძველზე შეიძლება მთელი სისტემების რეკონსტრუირება, ფაქტობრივად, ტექსტში ერთგვარი ,,გარედან ინტერვიუს’’ მეთოდით და მოქმედების საფეხურებრივი ანალიზით. აქ შეიძლება გაჩნდეს კითხვა, არის თუ არა ეს ხასიათები, ანუ მხატვრული ტექსტის ხასიათების სისტემა ზედმიწევნით სანდო ეპოქის სურათის სრული რეკონსტრუქციისთვის. ბუნებრივია, მხატვრულ ტექსტს და თითოეულ მწერალს აქვს თავისი განუმეორებელი ინდივიდუალობა და ის რეალობის უბრალო ფოტოგრაფიული ანაბეჭდი არ არის, ისევე, როგორც ვიზუალურად უფრო იოლად აღსაქმელი ნამდვილი მხატვრული ტილო, ნახატი, რომელიც გარკვეულ რეალობას გამოსახავს. ფოტოგრაფიაც კი, როცა მას მხატვრული მიზანდასახულობა აქვს, არ არის სინამდვილის ნატურალისტური ასლი. სამაგიეროდ, სწორედ ამ შემთხვევაში იწყებს მუშაობას ტექსტის მეორე, კომუნიკაციური პლანი. მისი გახსნილობის (ამ მეთოდის შედეგად გახსნის) დადებითი შედეგი ისაა, რომ ჩვენ არა მარტო აღბეჭდილს ვხედავთ, არამედ გვეძლევა საშუალება დავინახოთ, რა გავლენა მოახდინა თავისი ინდივიდუალურობის ელემენტით მწერალმა სოციუმზე. რა გავლენა იქონიეს მის მიერ შექმნილმა ტიპურმა და, ამავე დროს, უნიკალურმა ხასიათებმა სოციუმის შემდგომ განვითარებაზე, ღირებულებრივი სისტემების ჩამოყალიბებაზე. ეს ორმხრივი კომუნიკაცია ტექსტთან უზრუნველყოფს მის არსებობას, როგორც თავისი სოციუმის ბუნებრივი ნაწილისა, ისე შემდგომი ეპოქის (ეპოქების) საყრდენისა და მისი გავლენების ჩვენება, უფრო მეტად კი ის, შემდგომში კიდევ დამატებით რა ცვლილებების მოტანა შეუძლია მწერლის სოციალურ ხედვას, ანიჭებს მას მხატვრულთან ერთად დიდ საზოგადოებრივ ღირებულებას, სხვადასხვა ასპექტში.
ვაჟა-ფშაველას ტექსტებში მისი გმირები არიან ტიპური სახეები, ფაქტობრივად, ცოცხალი ადამიანები, რომლებშიც მათი გარემომცველი სოციუმის ყველა ნიშანი აირეკლება და, რაც მთავარია, მაღალი მხატვრული ხარისხის გამო ეს მართლაც ცოცხალი ადამიანების არსებობაა ასევე ცოცხალ, გაცოცხლებულ რეალობაში და უტყუარ რეალობაზე დაკვირვების საშუალებას იძლევა. მწერლის მიერ ასახული სამყარო ზუსტად გადმოსცემს ყველა იმ პრობლემას, რომელიც დგას ამ სოციუმების (ვაჟასთან რამდენიმე სხვადასხვა მოდელია ნაჩვენები) წინაშე. და რაც მთავარია, მას აქვს გადაწყვეტა, თავისი კონცეფცია, რომელიც ტექსტშივე იწყებს მუშაობას, მაგრამ მისი გავლენა იქ არ მთავრდება და იქმნება ერთგვარი ღირებულებრივი მოდელები, რომლებიც მწერლისგან დროში დაშორებულ სოციუმზეც ახდენს გავლენას და შესაძლოა, ბოლომდე კიდევ არაა ამოწურული მათი შესაძლებლობები.
სოციოლოგიური მეთოდის გამოყენებისა და პრიორიტეტულობის მიუხედავად, ბუნებრივია, მხატვრული ტექსტი ვერ წარმოჩნდება მთელი სისავსით, თუ მისი ანალიზისას სხვა მეთოდებიც არ გამოვიყენეთ. მხოლოდ ასეთი კომპლექსური მიდგომის შემდეგაა შესაძლებელი, სრულად წარმოჩნდეს მწერლის მიერ ნაწარმოების სიუჟეტში, ხასიათების სისტემებში, მხატვრულ ანტურაჟსა და შიდა ტექსტურ კომუნიკაციებში ჩატვირთული ნაწარმოების მხატვრულ-საზოგადოებრივი მიზანდასახულობა და ღირებულებრივი სისტემა, ასევე ცალკეული აქსიოლოგიური მოდელები და მათი განსახოვნება-ფუნქციონირების გზები და მიმართულებები.
ამ თვალსაზრისით საინტერესოა მხატვრული ნაწარმოების, როგორც სპეციფიკური კომუნიკაციის ნაირსახეობის განხილვა. ლიტერატურა ხომ უძველესი საშუალებაა მასკომუნიკაციისა, რომელსაც აქვს თავისი ფუნქცია. პერსონაჟის სოციალური თუ ასოციალური ქცევა, ურთიერთობები კომუნიკაციის ნიმუშია. ისინი ასახავს ქართულ გენდერულ მენტალობას და ამკვიდრებს ზოგადადამიანურ ღირებულებებს ჩვენს ცხოვრებაში. ესაა სწორედ მასობრივი ზეგავლენა: ტექსტი ამყარებს კავშირს ადრესანტსა და მასობრივ საზოგადოებას შორის.
გასათვალისწინებელია სხვაობა ლიტერატურულ და საგაზეთო კომუნიკაციებს შორის. ამ უკანასკნელისთვის ინფორმაციის ღირებულება ეტალონია, რომელიც სინქრონს ასახავს და ხვალ არავის ემახსოვრება. კლასიკური მასმედიისთვის დამახასიათებელია სპონტანურობაც (მინიმალურ დროში ინფორმაციის მაქსიმუმის გადმოცემა). მოცემულ შემთხვევაში ინფორმაცია კლიშირებულია და ორიენტირებული გარკვეულ სტანდარტებზე. განსხვავებულია ლიტერატურისა და მასკომუნიკაციის სიტყვის კულტურასთან, სალიტერატურო ენასთან დამოკიდებულებაც. ლიტერატურა იმიტომაა მასკომუნიკაცია, რომ გათვლილია მკითხველის დიდ აუდიტორიაზე, მასობრივ ადრესატზე და მისი კოდი -ტექსტი ტირაჟირებულია. მაგრამ გაზეთი თუ კოლექტიური პროდუქტია, ლიტერატურა – ინდივიდუალური, დამუშავებული და ავტორიზებული ტექსტი. ლიტერატურული პერსონაჟები შეიძლება განვიხილოთ, როგორც ინფორმაციის მიმღებ-გადამცემები. ისინი გარკვეულ ღირებულებებს გადასცემენ ერთმანეთს და ასე ხდება ამ ღირებულებების მოძრაობა სოციუმში. მასმედიაც იგივე მოძრაობაა სოციუმში, ინფორმაციისა, იდეებისა, აზრებისა. რაც შეეხება ლიტერატურულ ღირებულებებს, ისინი შემთხვევითი არ არის და სოციუმითაა რეგლამენტირებული. ასე რომ, ლიტერატურასა და მასკომუნიკაციას შორის უფრო მეტია განსხვავება, ვიდრე მსგავსება და ეს ასეც უნდა იყოს, იქიდან გამომდინარე, რომ ერთი მიისწრაფვის ინდივიდუალიზაციისაკენ, მეორე – პირიქით, მასაზე, სიმრავლეზეა ორიენტირებული – გამოხატვის სხვადასხვა ტენდენციებია.
კომუნიკოლოგია არის მეცნიერების ახალი დარგი, რომელიც შეისწავლის ადამიანის საზოგადოებასთან და ბუნებასთან ურთიერთქმედების ფორმებს სოციოსფეროში, ბიოსფეროში და ა.შ. თავისი ისტორიის განმავლობაში კომუნიკაციის ცნებამ გარკვეული ევოლუცია განიცადა, დაწყებული დამწერლობამდელი პერიოდის მასკომუნიკაციური მოდელიდან (ფოლკლორი – ინფორმაციის მეხსიერებაში შენახვის მოდელი), დამთავრებული ინფორმაციული საზოგადოების კომუნიკაციური მაგალითით. მასკომუნიკაცია გულისხმობს ადრესანტის, კოდისა და ადრესატის ურთიერთობას. განსხვავება ლიტერატურული და მასკომუნიკაციური ტექსტების ადრესანტს შორის ისაა, რომ ერთგან ის ინდივიდია, მწერალი და მეორეგან ის კოლექტიურია. ლიტერატურის ადრესატი არის ერთი ადამიანი, რომლის სულიერი ინდივიდულიზაციისკენაცაა ის მიმართული, ხოლო მასკომუნიკაციის ადრესატი არის მასა, ის სოციალურ სიმრავლეზეა გათვლილი. კომუნიკაციის მიზანი არის ფართოდ გავრცელების მასშტაბი და, როგორც წესი, მასკომუნიკაციის ტექსტი არის ზემოქმედებითი ხასიათისა, რაც გულისხმობს ამ ზემოქმედების მექანიზმის ცვალებადობასაც და მასის დამოკიდებულების ცვლილებასაც ადრესანტისადმი, როგორც უკუზემოქმედებას.
კოდი – ინფორმაციის მატარებელი ერთეულია (ლიტერატურაში ტექსტი, მაგალითად). ტექსტი სიტყვიერიც შეიძლება იყოს, კომბინირებულიც: მუსიკა, გამოსახულება, ნახატი, სიტყვები. სწორედ ტექსტია ადრესანტსა და ადრესატს შორის ურთიერთობის წინაპირობა. რაც შეეხება ლიტერატურულ ტექსტს, ის არის მიმართული მასობრივი აუდიტორიისკენ. მისი საშუალებით მყარდება და მკვიდრდება სოციო-კულტურული ღირებულებები. მასზევეა ორიენტირებული ენობრივი ნორმა. ეს ყველაფერი ასოცირდება საზოგადოებაზე ზეგავლენასთან და მისი სააზროვნო-ემოციური პრიორიტეტებისა თუ მოდელების ჩამოყალიბებასთან.
მოდით, ზემოთქმულიდან გამომდინარე, განვიხილოთ ვაჟა-ფშაველას ორი პოემა: „სტუმარ-მასპინძელი“ და „გველის მჭამელი“, მათი მთავარი პერსონაჟების ღირებულებითი, აქსიოლოგიური კომუნიკაციები სოციუმთან ურთიერთობების ფონზე.
