XXI საუკუნის განათლება და, მათ შორის, სასკოლო საისტორიო განათლებაც, პრინციპულ მნიშვნელობას ანიჭებს კრიტიკულ აზროვნებას და ანალიტიკური უნარების განვითარებას. ამ მიმართულებით აქტუალურია იმ მიდგომების გამოკვეთა, რომელიც ხელს უწყობს მოსწავლეებში ისტორიულ წყაროებზე მუშაობის უნარების გამომუშავებას.
ისტორიულ წყაროებთან მუშაობის უნარის კომპონენტებია:
-
- წყაროს იდენტიფიცირება და კლასიფიკაცია;
- წყაროს ავტორის, დროისა და სივრცის დადგენა;
- წყაროს სანდოობის შეფასება;
- წყაროს შინაარსის ანალიზი და ინტერპრეტაცია;
- წყაროს შედარება, სინთეზი და დასკვნების გამოტანა.
ისტორიულ წყაროზე მუშაობის „უნარი” კომპლექსური კატეგორიაა და გულისხმობს ცოდნის, ქმედების /მოქმედების და ანალიზის ერთობლიობას. ასეთი კომპონენტური ხედვა საშუალებას იძლევა, წყაროზე მუშაობის უნარი წარმოვიდგინოთ როგორც დინამიკური, თანმიმდევრული პროცესი და არა მხოლოდ ერთჯერადი ქმედება.
ისტორიულ წყაროებთან მუშაობის უნარი ემყარება რამდენიმე თეორიულ საფუძველს ემყარება:
- ჰერმენევტიკული მიდგომა – წყაროს გააზრება კონტექსტში, ტექსტსა და მნიშვნელობას შორის კავშირის დანახვა.
- კონსტრუქტივისტული მიდგომა – მოსწავლე თავად ქმნის ისტორიულ ცოდნას წყაროს საფუძველზე, აქტიურად მონაწილეობს ცოდნის კონსტრუქციაში.
- ისტორიული აზროვნების მოდელებზე ორიენტირება (Wineburg და სხვ.) – უნარის განვითარება მოითხოვს დროის კონტექსტის გათვალისწინებას, სხვადასხვა წყაროს შორის ურთიერთშედარებას და მტკიცებულებებზე დაფუძნებულ, არგუმენტირებულ მსჯელობას.
როგორც ყველა სხვა უნარს, წყაროზე მუშაობის უნარსაც განვითარება ჭირდება. სასკოლო საისტორიო განათლება ამ მიმართულებით რამდენიმე ეტაპს გამოკვეთს, რომელიც ხაზს უსვამს თავად უნარის დინამიურ ხასიათსაც, რადგან ის მუდმივად იხვეწება და რთულდება:
- დაწყებით საფეხურზე: მოსწავლეები სწავლობენ წყაროს იდენტიფიცირებას და წყაროს წარმოშობის განსაზღვრას. ისინი არ კითხულობენ ტექსტს როგორც „მშრალ ინფორმაციას“ და პირველ რიგში კითხულობენ: ვინ არის ავტორი? როდის დაწერა? რა იყო მისი მიზანი? (ანუ აღიქვამენ წყაროს).
- მაგალითად: მოსწავლეები კითხულობენ შუა საუკუნეების მეფის ქრონიკას და მეფესთან დაპირისპირებული ფეოდალის წერილს. ამ ორი წყაროს შედარებით ისინი სწავლობენ, რომ ერთი და იგივე მოვლენის აღწერა რეალურად ავტორის პოზიციაზეა დამოკიდებული ანუ სწავლობენ წყაროს აღქმას;
- საშუალო საფეხურზე: ვითარდება წყაროს კრიტიკული კითხვა და სანდოობის შეფასება. ამ დროს, წყაროების შედარებისას, მოსწავლეები სწავლობენ, რომ ამისთვის მხოლოდ ერთი წყარო არასდროს არ არის საკმარისი. ისინი ადარებენ სხვადასხვა წყაროს ერთმანეთს და ეძებენ მსგავსებებსა და განსხვავებებს.
- მაგალითად: მოსწავლეები ადარებენ, თუ როგორ აღწერს ერთსა და იგივე მოვლენას გაზეთი, ფოტომასალა თუ პირადი დღიური, შემდეგ კი მსჯელობენ იმაზე, თუ რომელი ინფორმაცია ემთხვევა ერთმანეთს, რომელია მსგავსი? სად ჩანს სუბიექტური ინტერპრეტაცია? ყურადღებას აქცევენ არა მხოლოდ შინაარსს, არამედ ავტორის სიტყვებს, ტონს და სტილსაც კი და ა.შ.
- საშუალო საფეხურზე: წყაროს კონტექსტუალიზაცია, შედარებითი ანალიზი და საკუთარი კვლევის წარმოება.
ფაქტობრივად, ისტორიული კონტექსტი ეხება კონკრეტული მოსავლენის ან პერიოდის თანმხლებ სოციალურ, კულტურულ და პოლიტიკურ გარემოებებს და ისტორიულ ფონს. კონტექსტი ეხმარება მოსწავლეებს, უფრო ღრმად გაიგონ და გაიაზრონ, გაანალიზონ და შეაფასონ ისტორიული მოვლენები და ფაქტები. კონტექსტუალიზაციისას წყაროს გაანალიზება ხდება იმ ისტორიულ კონტექსტთან მიმართებაში (Contextualization – გარემოსა და დროის გათვალისწინება), რომელშიც ის შეიქმნა (Sam Wineburg, Historical Thinking and Other Unnatural Acts, 2001). ამ დროს მოსწავლე კონკრეტულ წყაროს არ კითხულობს „ამოჭრილად“, არამედ ცდილობს „გაიგოს“ ის „იმ ეპოქაში, ისტორიულ გარემოსა და პირობებში“, როდესაც დაიწერა.
ნიმუშები
პირველადი წყაროს კონტექსტუალიზაცია:
ა) თუ მოსწავლეს დავავალებთ, წაიკითხოს 1918 წლის საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტი, მისი გაცნობიერებისათვის მას დაჭირდება მთლიანად პირველი მსოფლიო ომის შედეგების, საერთაშორისო ურთიერთობების და რუსეთში მიმდინარე რევოლუციების მნიშვენლობის გაცნობიერებაც ანუ საკითხის მთლიანი კონტექსტის გაგება/გააზრება. თუ საქართველოს დამოუკიდებლობის აქტიდან („საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის გამოცხადება“) მოსწავლე მხოლოდ სიტყვებს წაიკითხავს, ის მიიღებს ინფორმაციას 1918 წლის 26 მაისს საქართველოს მიერ დამოუკიდებლობის გამოცხადების შესახებ, ანუ აღიქვამს დეკლარაციას როგორც ფაქტს, მაგრამ კონტექსტუალიზაციისას ის შეისწავლის:
- რა ხდებოდა იმ დროს საერთაშორისო არენაზე (პირველი მსოფლიო ომის დასასრული);
- როგორი იყო კავკასიაში პოლიტიკური ვითარება (ამიერკავკასიის სეიმის დაშლა);
- რა პროცესები მიმდინარეობდა რუსეთში (ოქტომბრის რევოლუცია, ბოლშევიკური ძალაუფლების კონსოლიდაცია) და სხვ.
- და ამ გზით ის აღმოაჩენს დამოუკიდებლობის აქტის სულ სხვა მნიშვნელობას: 1918 წლის 26 მაისის დეკლარაცია არ იყო უბრალოდ „დეკლარაცია“ როგორც ასეთი, არამედ ეს იყო გადაუდებელი რეაგირება რთულ საერთაშორისო და შიდა პოლიტიკურ ვითარებაზე.
ბ) პირველი მსოფლიო ომის დროს ჯარისკაცის დღიურის ანალიზისას ისტორიკოსებმა უნდა გაითვალისწინონ ომის ისტორიული კონტექსტი, ასევე ჯარისკაცის პირადი გამოცდილება და მიკერძოებები და ა.შ.
გ) წყაროს ტექსტის გამოკვლევისას, მაგალითად, საბჭოთა ხელისუფლების მომდევნო პერიოდის ისტორიის შესწავლისას (პირობითად, XX საუკუნის 20-30-იანი წლები), მოსწავლეები:
- ჯერ ერთმანეთს ადარებენ საბჭოთა პერიოდის წყაროებს, მაგალითად, პოსტერებს;
- შემდეგ იმავე საკითხზე ემიგრანტის მოგონებებს;
- ამის შემდეგ კი ცდილობენ იპოვონ პასუხი, რომელ წყაროში უფრო მეტადაა გამოკვეთილი იდეოლოგია და სად უფრო მეტად იგრძნობა სახელმწიფოს მხრიდან წნეხი.
მეორადი წყაროს კონტექსტუალიზაცია (მეორადი წყაროს კონტექსტუალიზაცია ნიშნავს ამ წყაროს დაწერის დროის, ავტორის პიროვნების და ეპოქის ვითარების ახსნას – რატომ წერს ავტორი ასე და არა სხვაგვარად, რა გავლენას ახდენს გარემოება (პოლიტიკური თუ კერძო ინტერესები) ავტორის ხედვაზე და აშ.):
- ჯვაროსნული ომების ისტორიული ინტერპრეტაცია დამოკიდებულია იმაზე, რომელ ეპოქაში და რა ინტელექტუალურ-პოლიტიკურ გარემოში დაიწერა ნაშრომი. მაგალითად:
- მიზანი – საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში ჯვაროსნულ ომების მიზნად წარმოჩენილი იყო „ფეოდალურ აგრესია “ და ექსპანსიონიზმი, თანამედროვე დასავლური ისტორიოგრაფია კი ჯვაროსნულ ომებს წარმოაჩენდა როგორც მრავალმხრივ ფენომენს (რელიგიური ენთუზიაზმი, ეკონომიკური ფაქტორები, კულტურული კონტაქტები);
- მთავარი აქცენტები – საბჭოთა ისტორიოგრაფია აქცენტს აკეთებდა ეკონომიკურ მოტივებზე, ფეოდალების ექსპანსიაზე, კოლონიალიზმზე; დასავლურ ისტრიოგრაფია ორიენტირებული იყო რელიგიური მოტივების, ევროპისა და ახლო აღმოსავლეთის კულტურათა ურთიერთობის წინ წამოწევაზე;
- ეპოქის ასახვა – საბჭოთა პერიოდის ისტორიოგრაფიულ ნაშრომებში უფრო მეტად ყურადღება ეთმობოდა მარქსისტულ ინტერპრეტაციაზე, კლასობრივ ბრძოლასა და ფეოდალურ ექსპანსიაზე, დასავლურ ისტორიოგრაფიაში – ჩანს განსხვავებული მიდგომა, როგორიცაა მულტიპერსპექტიულობა (ევროპელი, მუსლიმი და ბიზანტიელი ავტორების ხედვის გათვალისწინება).
კონტექსტუალიზაცია გვაშორებს „ტექსტის ზედაპირულ“ წაკითხვას, გვასწავლის მის „შიგნით“ და „გარშემო“ არსებულ პირობებში ჩაღრმავებას და ხელს უწყობს მოსწავლის აკადემიურ წინსვლასა და საგნობრივი კომპეტენციების ჩამოყალიბებას.
კონტექსტუალიზაცია ააქტიურებს კრიტიკულ აზროვნებას, დამოუკიდებელ მსჯელობას და ანალიზის უნარს, რაც მოსწავლეს საზოგადოებასთან ურთიერთობაში აუცილებლად ჭირდება. ამ გზით იზრდება მოსწავლეთა საგნობრივი კომპეტენცია, მას გამოუმუშავდება უნარი, მიაგნოს სანდო ინფორმაციას, დაადგინოს სანდოობის ხარისხი და შეიძინოს ის გამოცდილება, რომელთა საფუძველზეც გაუმკლავდება თანამედროვე ინფორმაციული გარემოს გამოწვევებს.
