უკვე თხუთმეტი წელია, პოლიტიკის მეცნიერებას ვსწავლობ. პროფესია ძალიან ადრე შევარჩიე, რადგან რამდენიმე შესანიშნავი მასწავლებელი მყავდა. ყველაზე დიდი გატაცებით გეოგრაფიის გაკვეთილებს ვესწრებოდი. კარგ გეოგრაფს შეუძლია, ძალიან ბევრი რამ ასწავლოს მოსწავლეს, რომელიც ახალი სამყაროს აღმოჩენას ესწრაფვის.
არასდროს დამავიწყდება მიწისქვეშა სართულზე მოწყობილი გეოგრაფიის კაბინეტი, სადაც ერთხელ კედელზე აფრიკის რუკა დაგვხვდა დაკიდებული, დაფაზე კი სამი სიტყვა ეწერა:
ენა, ექსპერიმენტი, ჩანჩქერი
მასწავლებელმა გვითხრა, რომ ჩვეულებრივი გაკვეთილი არ ჩაგვიტარდებოდა და უბრალოდ სამ საინტერესო ამბავს მოვისმენდით აფრიკის სამი სხვადასხვა სახელმწიფოს შესახებ. მოსწავლეთა ნაწილი სმენად ვიქეცით, ვიცოდით, რომ მაღალი რანგის პედაგოგი არ გაგვაწბილებდა და გასაოცარი მოვლენების შესახებ მოგვითხრობდა.
ენა
თავდაპირველად მასწავლებლის ჯოხმა სიერა ლეონეს საზღვრები შემოხაზა. ჩვენ მხოლოდ ის ვიცოდით, რომ სიერა ლეონე დასავლეთ აფრიკაში, ოკეანის სანაპიროზე მდებარე სახელმწიფო იყო. გვახსოვდა ისიც, რომ ქვეყნის სახელწოდება ითარგმნებოდა როგორც „ლომების მთა“. ერთმა თანაკლასელმა ისიც გაიხსენა, რომ „ლომების მთა“ დიდხანს იყო ბრიტანეთის კოლონია.
ზოგადგეოგრაფიული მახასიათებლებიც შევამჩნიეთ, რუკაზე დატანილ ეკვატორს მივაქციეთ ყურადღება და ნიშნის მოგებით აღვნიშნეთ, რომ რეგიონში აუცილებლად ეკვატორული ჰავა იქნებოდა გავრცელებული.
აქ შევჩერდით, გზა ვეღარ გავაგრძელეთ, სამ წუთში ყველაფრის თქმა მოვასწარით, რისი გამოწურვაც შესაძლებელი იყო ჩვენი გონებიდან.
– იცით, რა ენაზე საუბრობენ სიერა ლეონეში? – გვკითხა მასწავლებელმა.
ცხადია, კითხვაზე პასუხი არ გვქონდა. ყველაზე ჭკვიანმა გაბედა და ინგლისური ენის საერთო კოლონიურ მნიშვნელობაზე ჩამოაგდო სიტყვა, მაგრამ მალევე მიუთითეს, რომ უქმსიტყვაობაზე დრო არ დაეკარგა.
მასწავლებელმა თავად გადაწყვიტა ჩვენს კითხვაზე პასუხის გაცემა და მოსწავლეთა თვალწინ მრავალი განსაკუთრებული პროცესის გადაჯაჭვის შედეგად წარმოქმნილი სურათი გადაიშალა.
XVIII საუკუნეში სიერა ლეონეს ტერიტორია ინგლისის სხვადასხვა კოლონიიდან ჩამოყვანილი მონების თავმოყრის ადგილი გახლდათ. ქალაქ ფრიტაუნის მიმდებარე ტერიტორიაზე დაასახლეს კარიბის ზღვის აუზიდან და ჩრდილოეთი ამერიკის სხვადასხვა კუთხიდან ემიგრირებული პირები.
ჩამოსახლებული ჯგუფები სხვადასხვა უცნაურ ენაზე საუბრობდნენ. დიდ პლანტაციებში მონებისა და მონათმფლობელების ინტენსიური კონტაქტის საფუძველზე ინგლისურიც, აბორიგენებისა და აფრიკიდან შემოყვანილი მუშახელის ენებიც ფრაგმენტებად იშლებოდა და ამ ფრაგმენტების საფუძველზე ახალი ენობრივი ერთეული იქმნებოდა. წარმოიდგინეთ, რომ მეთვრამეტე საუკუნეში სიერა ლეონეს ტერიტორიაზე ერთად დასახლდა რამდენიმე ამგვარ ენაზე მოსაუბრე სოციალური ჯგუფი, რომელსაც დამატებით ადგილობრივ ტომებთან უწევდა ურთიერთობა.
შესაბამისად, ქვეყანაში ნოყიერი ნიადაგი გაჩნდა მორიგი ენობრივი გარდაქმნისთვის. ახლა კარიბის ზღვის აუზსა და ჩრდილოეთ ამერიკაში დაბადებულმა ენებმა დაიწყეს ფრაგმენტებად დაშლა და აფრიკულ დიალექტებთან შერწყმა ინგლისურის საფუძველზე. მრავალწლიანი თუხთუხის შემდეგ ჩამოყალიბდა სიერა ლეონეს მოსახლეობისთვის საერთო ენა – კრიო, რომელიც დღეს ამ გაუბედურებულ სახელმწიფოში ერთ-ერთი მთავარი საკომუნიკაციო საშუალებაა.
მოგვიანებით უნივერსიტეტში პროფესორი მარინა ბურძენიძე მასწავლიდა ენის სოციოლოგიას. მან აგვიხსნა კრეოლური ენების წარმოქმნის პროცესი, მათთან დაკავშირებული ფაქტორები. ლექციაზე გაოგნებული ვიჯექი და მიკვირდა, რომ პროფესორ ბურძენიძის მონათხრობი ჩემთვის ნაცნობ, ბავშვობაში მოსმენილ ამბავს პირდაპირ უკავშირდებოდა.
ექსპერიმენტი
ენების დაშლის, შერწყმისა და ახალი ერთეულების წარმოქმნის ფენომენი ჯერ გააზრებულიც არ გვქონდა, რომ რუკის საჩვენებელ ჯოხად ქცეული ფარდის წვრილი წკირი სიერა ლეონეს მეზობელ ქვეყანას მიუახლოვდა.
– რა იცით ლიბერიის შესახებ? – გვკითხა ჟაკ პაგანელის კოლეგამ. ჩვენ მხოლოდ ის ვიცოდით, რომ ლიბერიის დროშა რაღაცით აშშ-ის ეროვნულ სიმბოლოს ჰგავდა. თურმე ეს მსგვავსება შემთხვევითი არ ყოფილა. თურმე ექსპერიმენტებს მხოლოდ ბუნებისმეტყველნი კი არ ატარებენ, შეიძლება, სახელმწიფოსაც კი ექსპერიმენტის სახე ჰქონდეს.
მოგეხსენებათ, აშშ-ში თავშესაფარი პოვა დიდი ბრიტანეთიდან გაქცეულმა არაერთმა რელიგიურმა დისიდენტურმა ჯგუფმა. იქ ახალი სიცოცხლე დაიწყო მრავალმა რელიგიურმა დენომინაციამ. მაგალითად, ახალ კონტინენტზე ფრთები გაშალეს კვაკერებმა და პრესბიტერიანელებმა – ბრიტანელმა და უელსელმა პროტესტანტებმა, რომლებიც აშშ-ის დამოუკიდებლობის გამოცხადების შემდეგ საკმაოდ გავლენიან საზოგადოებრივ-პოლიტიკურ ერთეულად იქცნენ. ისინი როგორც ჭეშმარიტი ქრისტიანები კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდნენ მონობას. ცხადია, მონობის ერთბაშად დამარცხება შეუძლებელი აღმოჩნდა, ამიტომ კვაკერებმა და პრესბიტერიანელებმა მონობიდან დახსნილ აფროამერიკელებზე ზრუნვა გადაწყვიტეს. მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში მათი თაოსნობით დაფუძნდა კოლონიზაციის საზოგადოება. საზოგადოების მიზანი გახლდათ აფრიკაში ტერიტორიის პოვნა, ამ ტერიტორიაზე მონობიდან დახსნილი შავკანიანების გადასახლება და მათთვის ახალი სახელმწიფოს შექმნა.
ამბავმა ძალიან გაახარა ზოგიერთი მონათმფლობელიც. მათ ეშინოდათ, რომ გამოსყიდული, გაქცეული და გათავისუფლებული ყოფილი მონები მონობაში დარჩენილთა ბორკილების დასამსხვრევად აჯანყებას დაიწყებდნენ. ხელსაყრელი გარემოს შექმნისთვის ისინიც აქტიურად უჭერდნენ მხარს საზოგადოების საქმიანობას.
საზოგადოების საქმიანობა წარმატებული აღმოჩნდა. კვაკერებმა და პრესბიტერიანელებმა მრავალი აფრიკელი დააბრუნეს გვინეის ყურის სანაპიროზე, მოგვიანებით კი დაეხმარნენ მათ, ეკვატორთან ახლოს ამერიკის კონსტიტუციის კოპირების შედეგად შექმნილი სახელმწიფო დაეფუძნებინათ. ექსპერიმენტმა ნაწილობრივ გაამართლა, რადგან ლიბერია დღემდე არსებობს.
ჩანჩქერი
ჩვენ ქართულ-გერმანული საჯარო სკოლის მოსწავლეები ვიყავით. გერმანიის შესახებ ბევრს გვიყვებოდნენ, მაგრამ ზოგიერთი მოვლენის გახსენება ავიწყდებოდათ. გერმანიამ ვერ მოასწრო ბრიტანეთისა და საფრანგეთის, ესპანეთისა და პორტუგალიის, ბელგიისა და ჰოლანდიის მსგავსად სამხრეთი ნახევარსფეროს გატყავება, მაგრამ ისიც კოლონიზატორი იყო.
ბერლინის მიერ კონტროლირებადი მთავარი სამხრეთული ტერიტორიები გახლდათ გერმანული სამხრეთ-დასავლეთი აფრიკა და გერმანული აღმოსავლეთი აფრიკა – თანამედროვე ნამიბია და ტანზანია. ისინი ერთმანეთს მხოლოდ ოკეანეებით უკავშირდებოდნენ. გერმანელი ვაჭრები და მეზღვაურები, ადმინისტრატორები და ჯარისკაცები გატანჯულნი იყვნენ უზარმაზარ საზღვაო მარშუტზე ტვირთების გადაზიდვით, ამიტომ მუდმივად ეძებდნენ გზის შემოკლების საშუალებებს.
დიდი ფიქრის შემდეგ გერმანელებმა გადაწყვიტეს, ინგლისელებისგან ეყიდათ ტერიტორია, რომლითაც გერმანული სამხრეთ-დასავლეთი აფრიკა მდინარე ზამბეზს დაუკავშირდებოდა. მათ იმედი ჰქონდათ, რომ ზამბეზის გავლით უფრო ადვილად დაუკავშირდებოდნენ ტანზანიას. დიდი დავიდარაბის შემდეგ ლონდონთან მოლაპარაკება შედგა და თანამედროვე ნამიბიას კანცლერ ლეო ფონ კაპრივის სახელობის სექტორი შეუერთდა. გერმანელები ზამბეზზე გავიდნენ, უხაროდათ, ერთი სული ჰქონდათ პირველ ტვირთს როდის გაგზავნიდნენ სამხრეთ-დასავლეთიდან აღმოსავლეთში, მაგრამ…
ასე აღმოაჩინეს გერმანელებმა ჩანჩქერი ვიქტორია და დაკარგეს ნამიბიიდან ტანზანიისკენ მიმავალი გზის შემოკლების იმედი.
ამბის დასრულებისთანავე ჩვენმა ყველაზე ჭკვიანმა თანაკლასელმა წამოიძახა: ალჟირი რატომ იყო ოთხკუთხედი, კი ვიცოდი, მაგრამ ნამიბიის კუდი ამოუხსნელ ამოცანად რჩებოდაო.
***
დღის ბოლოს საშინაო დავალებაც მივიღეთ. ესეში ენა, ექსპერიმენტი და ჩანჩქერი ერთმანეთთან უნდა დაგვეკავშირებინა და ამ სამ მოვლენას შორის კავშირზე გვემსჯელა.
ამგვარად გავეცანით კოლონიალიზმის აბსურდულ მხარეს მეთორმეტეკლასელები.
საინტერესოა, დღეს ასწავლიან თუ არა რამეს ჩვენს მოსწავლეებს კოლინიალიზმის აბსურდული და ბნელი მხარეების შესახებ.
