ცნების – ტოლერანტობა – მნიშვნელობა ენციკლოპედიურ და სამოქალაქო განათლების ლექსიკონებში ზედმიწევნითაა განმარტებული. ტოლერანტობა იგივეა, რაც შემწყნარებლობა, უცხოს – განსხვავებულის აღიარება და მიღება, ეროვნებათაშორისი თუ პიროვნებათაშორისი მიმღებლობა და მზაობა. რაც ნიშნავს: თუ მე, მოქალაქეს, მაქვს ნება და უფლება, ვიყო საზოგადოების ნაწილი, მაშასადამე, ერთი მხრივ, თვითონ სურვილისამებრ ვირჩევ, ვურთიერთობ, ვიცნობ, ვაღიარებ, ვიწყნარებ, ვითვისებ, ვუმეგობრდები პიროვნებებს; მეორე მხრივ, პატივს ვცემ სხვის არჩევანს, შემიძლია ჩემი საზოგადოებრივი ფუნქციონირების კონკრეტულ ეტაპზე შესაბამის გარემოში უკონფლიქტო, მშვიდობიანი, კეთილგანწყობილი თანაცხოვრება განსხვავებული რასის, რელიგიის, კულტურის, ფიზიკური მახასიათებლების, განათლებისა და განვითარების დონის, ხასიათის თვისებების, სოციალური სტატუსის, ასაკობრივი თუ წოდებრივი იერარქიის, სამსახურებრივი პოზიციის, წარმომავლობის მქონე ადამიანებთან.
შემწყნარებლობა – არც ცნება და არც ტერმინი – არ გამოიყენება ძალადობრივი ფაქტების განხილვისას. უფრო მეტიც, გამორიცხავს მოძალადის უპირობოდ პატიებასა და მისი ქცევის გამამართლებელი საფუძველმოკლებული ან ბუნდოვანი მოტივების მოშველიებას. აქედან გამომდინარე, ლოგიკურია სწორედ ტოლერანტობის არსის გაცნობიერება და მისი სწავლების, როგორც ბულინგის საწინააღმდეგო ღონისძიების, დაგეგმვა.
მოძალადის დამოკიდებულება მსხვერპლისადმი ძალიან ჰგავს ანტიტოლერანტულ (არატოლერანტულ) ქცევას.
ტოლერანტობისა და ბულინგის შედარებისას ერთმანეთს უპირისპირდება: სიყვარული – სიძულვილი, პატივისცემა – დაუფასებლობა, მოსმენა – არმოსმენა, მოთმენა – არმოთმენა, თვითდამშვიდება – ემოციების ვერშეკავება, თვითკონტროლი – ემოციების ვერდარეგულირება, თავაზიანი მოპყრობა – შეურაცხყოფა, წყნარი ტონი – ყვირილი, საუბარი – კამათი, შეთანხმება – ჩხუბი, პატიება – ვერდავიწყება, სამართლიანობა – ძალმომრეობა, თანამშრომლობა – ეგოიზმი, ზრუნვა – სუსტის ჩაგვრა, თანაგანცდა – სიბრალული, აღიარება – დაცინვა, გონივრული განსჯა – დასჯა, კონფლიქტის მოგვარება – აგრესიის ესკალაცია, სამართლიანობის აღდგენა – დაუსრულებელი დავა.
დამოუკიდებლად განსჯის უნარს მოზარდები სწორედ სკოლაში ეუფლებიან. სკოლაა ის ფორმალური საგანმანათლებლო დაწესებულება, რომელშიც მოზარდები ავლენენ დაბრკოლების გადალახვის საკუთარ სტრატეგიას და ითვისებენ სირთულესთან გამკლავების ახალ ხერხებს. სწავლების მიზნებს შორის პრიორიტეტულია ბავშვის გარდაქმნა სახელმწიფოებრივად მოაზროვნე ზრდასრულ პირად – მოქალაქედ, რომელსაც ექნება უნარი, მიიღოს თავისთვის და ქვეყნისთვის სასარგებლო გადაწყვეტილებები.
სასკოლო ასაკის ბავშვის განვითარებისა და აღზრდის ყველა ეტაპზე არის შესაძლებელი ტოლერანტობის სწავლება, როგორც ბულინგის აღმოსაფხვრელად აუცილებელი ცოდნა და უნარი. იგი ყოველდღიური ყოფის პარალელური გადაუდებელი პროცესია. როგორც თითოეული ფაქტის – ქცევის – ანალიზი, მისთვის შესაბამისი კვალიფიკაციის მინიჭება, პრობლემის იდენტიფიცირება. მნიშვნელოვნად ეფექტურია მყისიერი რეაქცია. უფროსის მიერ სიმშვიდის შენარჩუნება, მოდავეთა სიტყვიერად მომზადება გარდაუვალი, განმარტებითი საუბრისთვის.
არატოლერანტობის გამოვლენისა და ბულინგის ფაქტები ხშირია სკოლაში – როგორც გაკვეთილზე (საკლასო ოთახებში), ასევე შესვენებაზე (სკოლის დერეფნებსა და ეზოში). შემთხვევები ვლინდება როგორც მოსწავლეებს, ასევე მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს შორისაც.
სკოლა არის მასწავლებლისა და მოსწავლის ურთიერთობის ადგილი. მასწავლებელი ხშირად არის მისაბაძი მოდელი. მოსწავლე იმახსოვრებს და იმეორებს, რასაც ასწავლიან და როგორ ასწავლიან. თავის მხრივ, უმცროსი ასაკის მოსწავლეებისთვის მისაბაძია უფროსკლასელთა ქცევა თუ კომუნიკაციის ფორმები და ანგარიშგასაწევია ის ფაქტი, რომ ხშირად გადამდები და მოწონებულია „უძლეველი მოძალადის“ იმიჯიც.
მასწავლებლის საჩვენებელი თითი, დადანაშაულების მიზნით, ზოგჯერ მიმართულია მშობლებისკენ. ამ დროს ხდება სკოლის მიერ პასუხისმგებლობის თავიდან აცილება, არაჯანსაღი ურთიერთობის მიზეზად ოჯახის დადანაშაულება. შესაძლოა, ოჯახი მართლაც აღმოჩნდეს მოზარდის ძალადობრივი ქცევის მიზეზი, მაგრამ ასეთი სიტუაციების ცალმხრივად განხილვა შესაძლოა სასწავლო დაწესებულების უმოქმედობის წინაპირობა გახდეს.
ტოლერანტული ღირებულებების ჩამოყალიბება და ბულინგის აღმოფხვრა ერთდროულად მიმდინარეობს. პროცესის ტემპი და დინამიკა დამოკიდებულია ბულინგად კვალიფიცირებული ქმედების შემსრულებელთა, სხვა მონაწილეთა და თვითმხილველთა მიერ ფაქტების განხილვასა და სწრაფ რეაგირებაზე. მართებული დასკვნებისთვის გასათვალისწინებელია აგრეთვე სკოლის შინაგანაწესი, თანამშრომელთა და მოსწავლეთა უფლებები და მოვალეობები.
განვიხილოთ, ერთი შესაძლო ეპიზოდი
- მოსწავლე: –საკონტროლო როდის გვაქვს, მას?
მასწავლებელი: –მოითმინე! რად მინდა შენი შეხსენება? თვითონ ვერ გეტყვი, როცა გვექნება?!
- მოსწავლე: -ვერ გავიგე, მას!
მასწავლებელი: –მაცადე ერთი წუთი! აღარ მინდა, არა მაქვს ამდენი დრო, ახლა ამას ცალკე უხსენი კიდე!
- მოსწავლე: -გააჩუმე ეს, მას!
მასწავლებელი: –შენ სად გგონია თავი?! კიდე კაი, ბევრი არაფერი იცი! გასწორდი, ბიჭო, შენ, ნუ იღრიჯები! …შენ, შვილო, სკოლაში არ უნდა დადიოდე! ოჯახში არ იზრდებით?!
- მოსწავლე: – ბევრია, მას, არ მინდა ამდენის ზეპირად სწავლა! რა საჭიროა…
მასწავლებელი: –მე მინდა! ისე ლამაზადაა, მინდა! დიახ! დაიზეპირებ! ეგღა მაკლია, შენ გკითხო, რა არი საჭირო და რა – არა!
- მოსწავლე: -მე სხვა გზით ამოვხსენი, მას, ეს მაგალითი!
მასწავლებელი: –ვინ მოგცა მერე უფლება?! მე გითხარი?! მე ასე მინდა ეს მაგალითი, ასე გვთხოვენ და მიტომ! ჰე, იმუშავეთ, თავი არ აწიოს ვინმემ!
- მასწავლებელი: –რაღაცა აჟიტირებული ხართ დღეს, გლახათ იცინით! რაღაცა მოგწონთ და ვერ გავიგე, რა არის?! არ ხართ კარგი ბავშვები! ხართ უწესრიგოები, იმიტომ იკლებს სწავლის ხარისხი! ხმა არ გავიგო ვინმესი, გაუვიდათ თავს, რომ გავიცინე. მასე ილაპარაკეთ ქუჩაში, არ გაიცინოს ვინმემ!
- მასწავლებელი: -ჰე, ჩქარა, რვეული ამოიღე, შვილო, უნდა ვწეროთ კლასში, ადგილზე! რა გინდა ბიჭო, რა ვთქვი გაუგებარი?!
მოსწავლე: -არ დავწერ, არ მინდა და მიტომ!
მასწავლებელი: –აზრზე მოდი, დაიოკე ნერვები! გაჩუმდი! დამიწყო ახლა აქ ბიჭობა! დაკარგული გაქვს სახე! მასე ელაპარაკე დედაშენს სახლში!
- მასწავლებელი: –ოჯახში ჭუჭყიან თეთრეულს გამოფენთ? ზრდილობიანად მოიქეცით, ნუ ამზეურებთ სიგლახეს!
* * *
ჩვენ ვამბობთ, რომ თითოეული ეპიზოდის განხილვას მსვლელობა უნდა მიეცეს და მოხდეს პრობლემის იდენტიფიცირება. აქვე ჩნდება კითხვები: – ვინ გააკეთებს ამას? -ვინაა უფლებამოსილი პირი, ვინც ფაქტის უტყუარობას დაადასტურებს და მიანიჭებს კვალიფიკაციას, მოახდენს რეფერირებას? – როგორ გავიგოთ სიმართლე?
***
მოვიყვან რამდენიმე მაგალითს, რომელიც უკეთესად გადმოსცემს ჩემს სათქმელს.
სიტუაცია 1-ლი:
N სკოლის მე-6 კლასი. ისტორიის გაკვეთილი.
გაკვეთილის მიზანი: ტოლერანტობისა და არატოლერანტობის შედარება ეპოქების მიხედვით.
აქტივობა: ლექცია.
…მასწავლებელი უხსნის მოსწავლეებს სხვადასხვა ეროვნების ადამიანებს შორის ტოლერანტული ურთიერთობის აუცილებლობის მნიშვნელობას.
ბეჯითი ლუკა ინტერესით უსმენს, გაფართოებული თვალებით, ვერ ითმენს და აწყვეტინებს წინადადებას მასწავლებელს, ნაფიქრს უზიარებს:
-მას, ჩვენს ქალაქში უკვე ბევრი ჩინელია…
-ლუკა, ვინმემ აზრი გკითხა? – უხეშად მიმართავს მასწავლებელი.
–არა, მას!- პასუხობს ისეთი ხმით ბიჭი, ნამდვილად გაკვირვებული ჩანს ბრაზის გამო.
–აბა, მაცალე ახსნა! რა გჭირს? მასწავლებელი მაინც არ იყოს შენი მშობელი! – უცვლელია „ჟანდარმული“ მიმიკა და ხმის ტემბრი.
მოსწავლე ჩუმდება, თავს დაბლა ხრის.
სიტუაცია მე-2:
Nსკოლის მე-7 კლასში ისტორიის გაკვეთილი.
გაკვეთილის მიზანი: სხვადასხვა რელიგიის გაცნობა.
აქტივობა: კითხვა-პასუხი.
მასწავლებელი:
-ხვალ რომ ჩვენს ჯგუფს მუსულმანი მოსწავლე მოემატოს, როგორ მოეპყრობით?
1-ლი მოსწავლე: – არ დაველაპარაკები, მას!
მე-2 მოსწავლე: – ვცემ, მას!
მე-3 მოსწავლე: – მის გვერდით არ დავჯდები, მას!
მასწავლებელი: -ასე არ შეიძლება, ბავშვებო! ვინ გასწავლათ ეს, თქვენი ოჯახის წევრები ასე იქცევიან? რა მხეცები ხართ! – აგრესიასა და ბრაზს ვერ ფარავს პასუხებით აღშფოთებული მასწავლებელი.
კლასი დუმს. იყო განსხვავებული პასუხიც: -არაფერს დავუშავებ! დავუმეგობრდები!…
თუმცა მასწავლებელს ეს პასუხი არ გამოურჩევია, არ გაუხმოვანებია, არ აღუნიშნავს, არ მოუწონებია…
სიტუაცია მე-3:
Nსკოლის მე-5 კლასი, ქართულის გაკვეთილი.
გაკვეთილის მიზანი: კითხვის სტრატეგიის გამოყენებით ტექსტის ენობრივ-მხატვრული ანალიზი.
აქტივობა: ხმამაღლა კითხვა. ლექსიკაზე დაკვირვება.
მასწავლებელი სთხოვს ტექსტის წაკითხვას მათაც, ვინც ინიციატივას არ იჩენს იმის გამო, რომ კითხვა მაინცდამაინც კარგად არ გამოსდით – შეფერხებით, ბორძიკით, დაყოვნებითა და ხშირად გაურკვევლად კითხულობენ. თუმცა მასწავლებლის თხოვნას ასრულებენ.
…ერთ-ერთ მოსწავლეს მოთმინება ეწურება:
-მას, გააჩერეთ რა, მაგან კითხვა არ იცის და ჩვენ უნდა ველოდოთ? ვინც იცის, იმას წააკითხეთ, მას! – არ ელოდება მასწავლებლის პასუხს და უკვე თანაკლასელს მიმართავს: -ბიჭო, გაჩერდი, რო ბლუკუნებ, ვერაფერი ვერ გავიგე, კითხვა არ იცი მეხუთე კლასელმა! – ბიჭი მკაცრია, ხელსაც იშვერს და თან დამცინავი მიმიკა აქვს.
რამდენიმე მოსწავლე იცავს დაჩაგრულს და კონფლიქტი წარმოიქმნება.
* * *
ესენია ტიპური მოცემულობები.
მსგავსი ფაქტები ყურადღების მიღმა არ უნდა დარჩეს. სკოლა თუ არის ემოციური უსაფრთხოების დაცვის ადგილი, დაჩაგრული (შეურაცხყოფილი) მოსწავლე აუცილებლად წამოიწყებს შემთხვევის განხილვას და მასწავლებელიც (ადმინისტრაცია) მხარს დაუჭერს. ხოლო მოსწავლეებს შორის არსებული გაუგებრობის(შეურაცხყოფის) დროს მასწავლებელი უყოყმანოდ შეწყვეტს აქტივობას, რათა მაშინვე გააანალიზოს შემთხვევა. ის სათანადო განმარტებებს გასცემს და მსჯელობაში მონაწილეობას, აზრის გამოთქმას სთხოვს მოსწავლეებს. დრამატულ სიტუაციებში მოსწავლეთა ემოციური ფონი არის დამხმარე ფაქტორი ახალი ინფორმაციის მეხსიერებაში ხანგრძლივად შენახვისთვის, რაც მომავალში, გამოცდილებით მიღებული ცოდნის საჭირო დროს გამოყენების გარანტიაა.
უნდა ითქვას:
ეროვნული სასწავლო გეგმის პროგრამით გათვალისწინებული საგნების (ენა და ლიტერატურა, ისტორია, სამოქალაქო განათლება, გეოგრაფია, უცხოური ენები, და სხვა) შესწავლისას სახელმძღვანელო მასალა შეგვიძლია ვაქციოთ მოსწავლის მიერ ტოლერანტულობის მნიშვნელობის გააზრების რესურსად. თუმცა უნდა ვაღიაროთ, რომ საკუთარი (და სხვისი) ქცევის ყოველდღიური დაკვირვებისა და დროული მოდიფიკაციის თუ ინტერვენციის გარეშე (მხოლოდ განყენებული ცოდნით) მიზნის მიღწევა გადავადდება.
დასასრულ:
- სკოლა არის ადგილი, სადაც მოზარდი თანასწორობის პირობებში ძლევს სწავლის სირთულეებს და იღებს განათლებას.
- სკოლა არის ადგილი, სადაც დაცულია როგორც დაბალი აკადემიური მოსწრებისა და რთული (არაადაპტური) ქცევის მქონე, ასევე განვითარებული სააზროვნო უნარებისა და ემოციური ინტელექტის მქონე მოსწავლეთა საუკეთესო ინტერესები.
- სკოლა არის ადგილი, სადაც ყველას უფლება დაცულია მიუხედავად განსხვავებულობისა და სადაც მოვალეობები გაცნობიერებულია და შესაბამისად სრულდება.
***
ტოლერანტობაც ესაა. ბულინგი ამ პროცესს ამახინჯებს. სიმახინჯის შემჩნევა კი იოლად შეიძლება. ამისთვის მხოლოდ თავისუფალი ნებაც კმარა…
სკოლაში წონასწორობის დაცვა სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, რათა თავიდან ავიცილოთ კონფლიქტები, შევამციროთ სტრესული გარემო და შევქმნათ უსაფრთხო სასწავლო სივრცე. წარმოდგენილი მაგალითები აჩვენებს, რომ მასწავლებლის ემოციური რეაქცია, წინასწარგანწყობები ან დაუბალანსებელი კომუნიკაცია ხელს უწყობს დაძაბულობის გაზრდას, მოსწავლეთა მოტივაციის შემცირებას და ინკლუზიური გარემოს დესტაბილიზაციას.
პრევენციისთვის აუცილებელია:
- ემპათიური და მოტივაციური სწავლება, სადაც მოსწავლეთა ჩართულობა წახალისებულია.
- ტოლერანტობის, კრიტიკული აზროვნების და თანამშრომლობის კულტურის გაძლიერება.
- პოზიტიური კომუნიკაციის უნარების განვითარება, რომელიც ხელს შეუწყობს მოსწავლეთა თვითრწმენას და ურთიერთპატივისცემას.
ინტერვენციისთვის საჭიროა:
- მოსწავლეთა ინდივიდუალური საჭიროებების დროული ამოცნობა და მათზე მორგებული მხარდაჭერის მექანიზმების დანერგვა.
- კონფლიქტური სიტუაციების არაემოციურად, სიღრმისეულად და სამართლიანად მართვა.
- ინკლუზიური და ფსიქოლოგიურად უსაფრთხო საკლასო გარემოს შექმნა, სადაც ყველა მოსწავლე ღირსეულად გრძნობს თავს.
წონასწორობის შენარჩუნება სკოლაში ნიშნავს მასწავლებლის უნარს, ეფექტიანად მართოს ემოციები, უზრუნველყოს სამართლიანობა და შექმნას ისეთი საგანმანათლებლო სივრცე, სადაც მოსწავლეები თავს დაცულად, მოსმენილად და მოტივირებულად გრძნობენ.
