ქართულ მითოლოგიაში კუდიანთა უფროსებს სხვადასხვა სახელი ჰქვიათ: დასავლეთ საქართველოში მას როკაპს ეძახიან, აჭარაში – რომპაპს, ხოლო თუშეთში მას დორაისხეველს უწოდებდნენ.
ზურაბ კიკნაძე ქართული მითოლოგიის შესახებ დაწერილ წიგნში ფარნავაზის სიზმარი ამგვარ ცნობას გვაწვდის:
თუშური მასალის მიხედვით, კუდიანთა უფროსი დორაისხეველი ადგილობრივი თუშური წარმომავლობისაა. დორაისხევი სრულიად გარკვეული ტოპონიმია, თუშეთის ტერიტორიაზე არსებობს და არა სხვაგან… აქ დამკვიდრებული ეშმაკი დორაისხეველის სახელით ადგილობრივ კუდიანებს იკრებს (კიკნაძე 2016, 282).
თუშურ ლექსიკონში დორაისხეველი ამგვარადაა განმარტებული: „დემონოლოგიურ გადმოცემათა პერსონაჟი, ეშმაკის ბელადი, შუბლში ერთი დიდი თვალი უზის. ღამე რომ მოდის, მთელ ხეობას მოანათებს. იგი ყოვლისშემძლე არსებადაა მიჩნეული“ (ცოცანიძე 2012, 95).
რომანში წითელი მგელი გოდერძი ჩოხელი დორაისხეველს ამგვარად გვაცნობს:
ერთ უდაბურ ხევში ჩავედით. ერთ ხანს სიბნელე გვეხურა, თვალთან თითს ვერ მიიტანდი, მერე გავედით მთვარის შუქით მკრთალად განათებულ მინდორზე.
იქ ერთი ჟრიამული იდგა. სტუმრები მიდი-მოდიოდნენ და რიგისად სხდებოდნენ. მე მიმიყვანეს და „სასტუმრო“ სიპზე დამაყენეს. ვხედავ სუფრებია გაშლილი. ზოგ სუფრას მგლები უსხედან გარშემო, ზოგს კატები, ზოგს ალები.
ზემო თავში ზის დორაისხეველი და წესი და რიგი მიჰყავს. მოდიან და მოახსენებენ დორაისხეველს, თუ ვინ რა გააკეთა იმ ღამეს. ისიც ახალ-ახალ ბრძანებებს იძლევა. იმის გარშემო დგანან ყარაულები და თავიანთ უფროსთან ახლოს მისვლის ნებას არავის აძლევენ.
დორაისხეველმა გასცა ბრძანება და მის გარშემო შემოიკრიბა ყველა სუფრიდან თითო წარმომადგენელი. დაიწყო სერობა. ითათბირეს. მერე ვიღაცას მაგრად გაუწყრა დორაისხეველი. ყველანი მას მიესივნენ და აღავღავდნენ, წაიყვანეს და მანამდე აწამეს, სანამ არ გამოტეხეს რაღაცაში. ამის მერე შეკრეს ბალახის ალდახებით და დილეგში გადაუძახეს. კმაყოფილი იჯდა დორაისხეველი (ჩოხელი 2007, 65).
თევდორეს დორაისხევში მიიყვანენ. დორაისხეველები ითათბირებენ და მგლად გადაქცევას გადაუწყვეტენ. დორაისხეველის გარეგნობა თუშურ ლექსიკონში აღწერილს ემთხვევა: „დორაისხეველს ცალი თვალი ეჯდა შუბლში და იმას ატრიალებდა“ (ჩოხელი 2007, 66)
ჩვენი მოსაზრებით, დორაისხეველის მხატვრული სახე რომანში ტოტალიტარული რეჟიმის მმართველის სიმბოლური სახეა. თევდორეს მგლად გადაქცევის რიტუალში დორაისხეველბი შემდეგ კანონებს გააჟღერებენ:
დღეის მერე იყოს მორჩილი მბრძანებლისა ჩვენის და მისგან განწესებული ყოველი კანონის! დღეის მერე სვას სისხლი და ერიდოს მძორს! არ დაინდოს ადამიანის ძე! არ უღალატოს მგლებს! ნადირობისას არ მოშალოს რკალი! არ გადავიდეს წინამძღოლის ნება-სურვილს! ყოველივე, რაიც განწესდება ჩვენს სამსჯავროზე, იყოს შეუვალი კანონი მისთვის! ყელს გადაცმული ალდახი იყოს მისი მგლობის ბეჭედი (ჩოხელი 2007, 66).
რომანის ანალიზის კვლევისას მნიშვნელოვანია ისტორიული კონტექსტის გათვალისწინება. 1987 წელი საბჭოთა კავშირის პერიოდია. „წითელი მგლის“ ფაბულა, მართალია, ზღაპრულ-მითოსურია, თუმცა, სათაურშივე სიტყვა წითლის გაჟღერებით ვხვდებით მინიშნებას, თუ რომელი ეპოქის რეალობაა ასახული. რომანში აღწერილი მოვლენების სიღრმისეულად გასააზრებლად გავიხსენოთ კომუნისტური ეპოქის ისტორიული რეალობა: „საქართველოში, ისევე როგორც მთელ საბჭოთა კავშირში, უმაღლესი საკანონმდებლო და აღმასრულებელი ხელისუფლება მოქმედებდა კომუნისტური პარტიის სრული დიქტატის პირობებში“. (ვაჩნაძე, გურული 2002, 136)
ამასთანავე, თევდორე თავისი თავგადასავლის მოყოლისას ლუკას, 18 წლის ბიჭს, წარსულს აცნობს და რომანში გვხვდება კომუნისტური რეჟიმის ამსახველი პასაჟები, მაგალითად:
კომკავშირი დაიძახეს და რაზმებად გავერთიანდით. დავდიოდით სოფელ-სოფელ და ეკლესიებიდან განძი გაგვქონდა (ჩოხელი 2007, 143).
იმდროინდელი ვარ, ეს ცხოვრება რომ დაიწყო. ბალღობისდროინდელი ამბები კარგად აღარ მახსოვს, მაგრამ რომ დაიძახეს, კოლექტივიაო, ის მახსოვს (იქვე, 137).
მაშინ ესე კი არ იყო, ეხლა რომ მთელ ხეობაზე ერთი კანტორა არის. მაშინ პატარ-პატარა კოლექტივები იყო და ყველამ თავ-თავის სოფლის კოლექტივში შერეკა ცხვარი (იქვე, 137).
მერე კულაკობაც დაიძახეს და რამოდენიმე კაცი დადიოდა სოფელ-სოფელ. თუ ვისმე ორი ქვაბი ჰქონდა, ერთს ართმევდნენ (იქვე, 138).
გოდერძი ჩოხელი აღწერს, რომ შეწყდა წირვა, ეკლესიის ეზოს შამბი მოეძალა. სწორედ იმ ხანებში გადაიტანა დათვმა ხიზანიანთ მიერ გადამალული მატყლი ტყიდან თავის სოროში და რამდენიმე წლის შემდეგ მატყლთან ერთად როგორ აღმოაჩინა სოფელმა სხვადასხვა ნივთიც: „ქვაბები, ვერცხლის უნაგირი, გარმონი, რამოდენიმე ჭრელი ფარდაგი, ახლა უკვე კირკილისაგან შეჭმული და ჩამორღვეული“ (იქვე, 140)
შემზარავია თევდორეს მოგონება, რომელიც კულაკობას უკავშირდება. იგი იხსენებს, რომ მის ოჯახსაც მიადგნენ „ზედმეტი ქონების“ წასაღებად. ოჯახი სავახშმოდ ემზადებოდა. კერიაზე სპილენძის ქვაბში ფაფა იხარშებოდა:
ხელქვეითები ეცნენ, ფაფიანი ქვაბი ჩამოხსნეს და თან წაიღეს. ქვაბის საკიდელს შუაში ჯოხი გაუყარეს, აქეთ-იქიდან ასწიეს და ორღობე ისე ჩაიარეს ჯერ კიდევ დუღდა შიგ ფაფა, ორთქლი ასდიოდა. მამაჩვენი დაიბნა. ჩვენ კოვზები გვეჭირა ხელში და მამას მივჩერებოდით. დედამ რომ ასეთ ყოფაში დაგვინახა, ვეღარ მოითმინა და ტირილი წასკდა (იქვე, 142).
როგორც ტექსტიდან დამოწმებული მონაკვეთებიდან გამოიკვეთა, რომანში არეკლილია საბჭოთა რეჟიმის ამსახველი მოვლენები: კოლექტივის დაარსება, კულაკობა, ღმერთის უარყოფა, ეკლესიებში შეწყვეტილი წირვა-ლოცვა, შვილის მიერ მამის დაბეზღება – რომლებიც გვახსენებს დორაისხეველთა სისასტიკეს. მგლის კანონები ზუსტად მიესადაგება კომუნისტური რეჟიმისას. გოდერძი ჩოხელი კუდიანების უფროსის, ცალთვალა დორაისხეველის, მხატვრულ სახეში ასახავს დიქტატორის ზოგად სახეს. კუდიანები, მგლად ქცეული ადამიანები, მგელთა ხროვის წინამძღოლები კი მოგვაგონებენ სისტემას დამონებულ ხალხს, რომლებიც რომანში თავმჯდომარეების, სკოლის დირექტორის, ზოოლოგის მასწავლებლის, მილიციელების, ტაქსის მძღოლის სახით გვხვდებიან.
1921 წლის შემდეგ საქართველოში განვითარებული მოვლენების შესახებ ვკითხულობთ: „30-იანი წლების პოლიტიკურმა რეპრესიებმა, გარდა იმისა, რომ უამრავი უდანაშაულო ადამიანის სიცოცხლე იმსხვერპლა, უდიდესი მორალურ-ფსიქოლოგიური ტრავმა მიაყენა ქართველ ერს. საზოგადოებაში დამკვიდრდა შიშისა და უნდობლობის ატმოსფერო“ (ვაჩნაძე 2002, 139).
რომანშიც „წითელი მგელი“ შიშისა და უნდობლობის ატმოსფეროა შექმნილი. ლუკას ქალაქში ადამიანებისადმი უნდობლობა ეუფლება, თევდორეს მოსმენისას შიშთან ერთად კვლავ უნდობლობა იპყრობს, მგლად ქცეული თევდორე ხროვის წინამძღოლებს არ ენდობა, სოფელში დაბრუნებული ლუკას იქაც შეუვალი წესები და უნდობლობა დახვდება. მითოსური არქეტიპების გაცოცხლებით გოდერძი ჩოხელი კომუნისტური რეჟიმის თითქმის 70-წლიანი პერიოდის მოვლენებს ასახავს. თხრობის ამ ტექნიკას ლათინური ამერიკის მწერლები იყენებენ სწორედ რომ დიქტატორული რეჟიმების სამხილებლად და ისტორიული პროცესების რეფლექსიისთვის. ჩვენ მიერ გამოთქმული მოსაზრების გასამყარებლად მოვიხმობთ მიგელ ანხელ ასტურიასის სანობელე ლექციიდან ამონარიდს:
„ჩვენც, თანამედროვე ლათინოამერიკელმა რომანისტებმა, განვაგრძობთ რა ჩვენი ლიტერატურის ძველ ტრადიციას – ვემსახუროთ ხალხებს, უნდა მოვითხოვოთ უქონელთათვის მიწების, ხოლო ექსპლუატირებულთათვის მაღაროების გადაცემა, უნდა დავიცვათ დიდძალი ადამიანების უფლებები, რომლებიც ბანანის პლანტაციებში უძლურდებიან; ამიტომაც ჩემთვის ნამდვილი ამერიკული რომანი – ეს არის სიმწრის ამონაკვნესი, საუკუნეების სიღრმიდან ამომავალი და ასეულ გვერდზე გადმოღვრილი. ნამდვილი ლათინურამერიკული რომანი ხალხის სულს გადმოსცემს და მთელი ხმით იცავს მის უფლებებს“. (ასტურიასი 2011, 50)
ამგვარად, მართალია, გოდერძი ჩოხელმა დორაისხევისა და დორაისხეველის უძველესი ქართული მითის გაცოცხლებით საქართველოს მთიანეთის ერთ კონკრეტულ კუთხეში, გუდამაყარში, მომხდარი მოვლენები მხატვრულად ასახა, თუმცა, ამავდროულად მან კუდიანების სასტიკი და შემზარავი წინამძღოლის სახით მსოფლიოს ყველა დიქტატორის სახე წარმოაჩინა, რადგან ყოველი ავტორიტარული რეჟიმი თავისი არსით ბოროტებას ემსახურება. დორაისხეველის განზოგადება სცდება გეოგრაფიულ და დროის საზღვრებს. ზურაბ კიკნაძე წერს:
„ვირტუალურ დროსა და სივრცეში ხორცშესხმულ კონცეპტს მითოსის კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი და ალბათ გადამწყვეტი ნიშანი აქვს: მისი ნარატივის თანახმად, ის რაც მოხდა ერთხელ და კვლავ და კვლავ ხდება მას ჟამსა შინა და სიზმრისეულ სივრცეში, უკუიფინება ისტორიულ დრო-ჟამში, როგორც კულმინაცია ყველა შესაძლო უბედურებისა, რაც კი ადამიანმა შეიძლება აქ და ახლა, ამ ქვეყანაზე განიცადოს. და ერთხელ მიცემული აღთქმა ეშმაკისთვის, როგორც ბეჭედდასმული ხელშეკრულება, კვლავ და კვლავ განახლდება და ახალ-ახალ ადეპტებს გამოარჩევს დუხჭირ მოსახლეობაში“ (კიკნაძე 2016, 313).
ბოროტისა და კეთილის, ბნელისა და ნათლის, შავის/წითლისა და თეთრის დაპირისპირება გამუდმებით გვხვდება რომანში „წითელი მგელი“. დორაისხეველის მითოსური სახის მხატვრულ სამყაროში შემოტანით გოდერძი ჩოხელი ეხება ბოროტი ძალის მიერ ადამიანის დამორჩილების უძველეს რწმენა-წარმოდგენებს. როგორც ზურაბ კიკნაძე აღნიშნავს, კუდიანების მითი მარადიულად განახლებადია და მუდმივ წრებრუნვაშია. მწერალს მკითხველი მიჰყავს დორაისხევში, რომელიც კუდიანთა თავშეყრის ადგილის აღმნიშვნელი ტოპონიმია (საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მას ეძახიან ტაბაკონს, იალბუზს, ჭაჭვეთს, აჩხოტის მინდორს), აცნობს ქართულ მითოსში ასახულ კუდიანების უფროსს – ცალთვალა დორაისხეველსა და მისი ქვეშევრდომების, ქმნის სრულიად განსაკუთრებულ ატმოსფეროს, რომლის მითოსურობისა და ზღაპრული ელფერის მიღმა გაჟღერებულია ზოგადსაკაცობრიო პრობლემები, იკვეთება ინდივიდის მნიშვნელობა, ბრბოს ფსიქოლოგია, ერთპიროვნული ძალაუფლების უარყოფითი გავლენები.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ვაჩნაძე, მერაბ. 2002. საქართველოს ისტორია. რედ. დიმიტრი შველიძე. თბილისი: არტანუჯი.
- კიკნაძე, ზურაბ. 2023. ქართული მითოლოგია ენციკლოპედია. რედ. რუსუდან მოსიძე. თბილისი: ბაკმი.
- კიკნაძე, ზურაბ. 2016. ქართული მითოლოგია ფარნავაზის სიზმარი. რედ. მერაბ ღაღანიძე. თბილისი: ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი.
- ჩოხელი, გოდერძი. 2007. წითელი მგელი. რედ. რუსუდან მოსიძე. თბილისი: ბაკმი.
- ბაიდოშვილი, ეთერ. 2011. ლათინოამერიკული რომანი – ეპოქის მოწმობა. თბილისი: ინტელექტი, 39-52.
