არქტიკის რეგიონში მიმდინარე გლობალური კლიმატური ცვლილებები თანამედროვე საერთაშორისო ურთიერთობებზე სერიოზულ გავლენას ახდენს. “ზემო-ჩრდილოეთში” ყინულის რაოდენობის მკვეთრი შემცირება და ტექნოლოგიური განვითარება, ამ რეგიონში მინერალური და ენერგო რესურსების მოპოვების და გამოყენების ხელსაყრელ პირობებს ქმნის. ყინულის მასიური დნობა, ტრანს-არქტიკური გადაზიდვების ხაზების გახსნას გახდის შესაძლებელს, რაც გლობალური ტრანსპორტიზაციის არსებულ მოდელს საფუძვლიანად შეცვლის. ჩრდილოეთში მიმდინარე მკვეთრი კლიმატური ცვლილებები ამ რეგიონის განვითარების უზარმაზარ პოტენციალს შეიცავს და ეკონომიკურად ათვისების წინაპირობაა. ეს უკვე აისახება რეგიონის მიმართ დიდი კომპანიების ღია დაინტერესებით.
რეგიონის მნიშვნელობა იზრდება უსაფრთხოების თვალსაზრისითაც. რუსეთი და აშშ სამხედრო ინფრასტრუქტურასა და რესურსების კონტროლის საშუალებებს აძლიერებენ არქტიკაში. იმის მიუხედავად, რომ ჩინეთი არ არის არქტიკული ქვეყანა, იგი აქტიურად ცდილობს რეგიონში თავისი ინტერესების გაფართოებას. ეს რეგიონი შესაძლოა მომავალი სამხედრო და პოლიტიკური დაპირისპირების ეპიცენტრადაც იქცეს.
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, არქტიკა განიხილებოდა პოლიტიკურად ნეიტრალურ ზონად, რომელიც გამოირჩეოდა მეცნიერთა მშვიდობიანი საერთაშორისო თანამშრომლობით. მაგრამ როცა არქტიკული ყინული დნება და უფრო მეტი ხმელეთი და ზღვა ხელმისაწვდომი ხდება, რესურსების მოპოვებისა და საზღვაო ვაჭრობის გზები იხსნება, რაც მას სულ უფრო მიმზიდველს ხდის მეტოქე გლობალური ძალებისთვის. ზოგიერთი დამკვირვებელი ეჭვქვეშ აყენებს მის სტაბილურობას.
2022 წელს რუსეთის შეჭრა უკრაინაში არქტიკულ ურთიერთობებში გარდამტეხ მომენტად ითვლება. ომის დაწყების დროს რუსეთი თავმჯდომარეობდა არქტიკულ საბჭოს, სამთავრობათაშორისო ფორუმს, რომელიც ხელს უწყობს არქტიკული ქვეყნების თანამშრომლობას და მოიცავს მთელ რიგ საკითხებს. ფორუმი ფოკუსირებულია „არქტიკის მდგრად განვითარებასა და გარემოს დაცვაზე.“ საბჭო მიზანმიმართულად არ ეხება უსაფრთხოების საკითხებს.
არქტიკული საბჭო შეიქმნა 1996 წლის 19 სექტემბერს, როდესაც კანადის, დანიის სამეფოს, ფინეთის, ისლანდიის, ნორვეგიის, რუსეთის ფედერაციის, შვედეთის და შეერთებული შტატების მთავრობებმა ხელი მოაწერეს ოტავას დეკლარაციას . არქტიკული საბჭოს დაარსებას წინ უძღოდა არქტიკული გარემოს დაცვის სტრატეგია (1991 წლის ივნისი), დეკლარაცია არქტიკული გარემოს დაცვის შესახებ.
2022 წელს არქტიკული საბჭოს რვა წევრიდან შვიდმა, ყველამ რუსეთის გარდა, სასწრაფოდ გადაწყვიტა ბოიკოტი გამოეცხადებინა ომის გამო და შეხვედრები შეაჩერა. მხოლოდ 2023 წელს შეიკრიბა, რათა თავმჯდომარეობა ნორვეგიისთვის გადაეცათ. 2024 წელს რუსეთმა შეაჩერა ორგანიზაციის ყოველწლიური გადახდები, სანამ საბჭოს სრული საქმიანობა არ განახლდება ყველა წევრის მონაწილეობით.
რუსეთი არქტიკაში ერთ-ერთ ყველაზე დიდი სამხედრო ძალის მქონე სახელმწიფოა. კრემლი პრეტენზიას აცხადებს რეგიონის ყველაზე დიდ ნაწილზე, რადგან ჩრდილოეთის ყინულოვანი ოკეანის სანაპიროს დაახლოებით 50%-ს აკონტროლებს.
რუსეთი ახორციელებს ინვესტიციებს და აუმჯობესებს თავის საბჭოთა ეპოქის ობიექტებს. Chatham House, დიდი ბრიტანეთის ანალიტიკური ცენტრი, ამბობს, რომ ეს თავდაცვითი ხასიათისაა და რომ კრემლი ეწინააღმდეგება არქტიკაში კონფლიქტის დაწყების იდეას. სტრატეგიული და საერთაშორისო კვლევების ცენტრის თანახმად, მოსკოვი უფრო მეტად „ახორციელებს ეკონომიკურ ამბიციებს, იცავს თავის მეორე დარტყმის ბირთვულ შესაძლებლობებს და აპროექტებს ძალას ცენტრალურ არქტიკაში, ბერინგის ზღვასა და ჩრდილო ატლანტიკაში“.
რუსეთის უკრაინაში შეჭრამ არქტიკის გეოპოლიტიკა მნიშვნელოვნად შეცვალა. ომმა გავლენა იქონია ორი ნეიტრალური ქვეყნის უსაფრთხოების გარანტიებზე. კერძოდ, რუსეთის ქმედებების შედეგად, აქტიკული ქვეყნები ფინეთი და შვედეთი ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის წევრები გახდნენ. ამით ნატომაც გაზარდა თავისი გავლენა არქტიკაზე. აშშ-ის თავდაცვის სამინისტრო ამბობს, რომ ის აკვირდება განვითარებულ მოვლენებს და აუმჯობესებს სათვალთვალო და ადრეული გაფრთხილების სისტემებს უზარმაზარ რეგიონში, რათა „უზრუნველყოს არქტიკა არ გახდეს სტრატეგიული ბრმა ტერიტორია“. Foreign Policy-ის მიერ გამოქვეყნებული მონაცემები გვიჩვენებს, რომ ევროპაში ნორვეგიას აქვს 13 არქტიკული ბაზა, მათ შორის ახალი დანამატი, Camp Viking, ბრიტანეთის სამეფო საზღვაო ქვეითთა კომანდოს საწვრთნელი მოედანი. რუკაზე ჩანს, რომ აშშ-ს აქვს ცხრა ბაზა ალასკაში, გარდა გრენლანდიისა და ისლანდიის ბაზებისა. მას შემდეგ რაც აშშ-ს პრეზიდენტმა დონალდ ტრამპმა კუნძულ გრენლანდიის ყიდვის სურვილი გამოთქვა, ვაშინგტონმა განაცხადა, რომ არ აპირებს იქ აშშ-ის ამჟამინდელი სამხედრო ბაზების გაზარდას.
ამ რუკაზე სამხედრო ბაზები მოიცავს საზღვაო, საჰაერო ძალების და სახმელეთო ძალების ბაზებს.
ნატოს და რუსეთის არქტიკის მილიტარიზაცია
არქტიკაში სამხედრო და გეოპოლიტიკური დაძაბულობა სულ უფრო მეტად იზრდება, რადგან ქვეყნები ცდილობენ სტრატეგიული უპირატესობების მოპოვებას.
არქტიკა გეოპოლიტიკური შესაძლებლობაა, რომელიც მოიცავს მთელ რიგ ალტერნატიულ სავაჭრო მარშრუტებს. ნატოს წევრი ქვეყნებისა და რუსეთის გარდა ჩინეთიც გამოხატავს მზარდ ინტერესს რეგიონის მიმართ და ინვესტიციებით ცდილობს გავლენის მოპოვებას ინფრასტრუქტურულ პროექტებში.
პოლარული წყლების ათვისება ჩინეთს ევროპასა და ამერიკასთან დამატებითი მარშრუტებით უკეთესად დააკავშირებს. ამჟამინდელ სავაჭრო მარშრუტებთან შედარებით, პოლარული საზღვაო გზა პეკინს უსაფრთხო ალტერნატივაა. მაგალითად, მალაკის სრუტე, რომელიც საზღვაო აბრეშუმის გზის ერთ-ერთი კვანძია, მეკობრეობის შემთხვევების მაღალი მაჩვენებლის გამო მსოფლიოში ყველაზე საშიშ საზღვაო მარშრუტად მიიჩნევა. გარდა ამისა, პოლარული აბრეშუმის გზა 40%-ით შეამოკლებს მანძილს ჩინეთიდან ევროპამდე და მნიშვნელოვნად შეამცირებს ხარჯებსაც. ამრიგად, პეკინისთვის ჩრდილოეთის საზღვაო გზის ათვისება ძალიან დიდ სარგებლის მომტანია ჩინური „ერთი სარტყელი, ერთი გზის“ ინიციატივის მომავალი განვითარებისათვის.
ჩინეთის მზარდი ჩართულობა უფრო მეტ სირთულის მატებს არქტიკის უსაფრთხოების დინამიკას. მიუხედავად იმისა, რომ იგი, უპირველეს ყოვლისა, ფოკუსირებულია ეკონომიკურ ინვესტიციებსა და სამეცნიერო კვლევებზე თავისი „პოლარული აბრეშუმის გზის“ იდეით, მისი მზარდი დაინტერესება რეგიონში არც თუ ისე სასიამოვნოა სხვა დიდი მოთამაშეებისთვის, რადგან ჩინეთის ჩართულობა და გაცხადებული ინტერესები უფრო მეტ სირთულის მატებს არქტიკის უსაფრთხოების დინამიკას.
არქტიკაში რუსეთის მზარდი გავლენა, ჩინეთის საზღვაო ძალების გამოჩენა და პირველი ყინულმტეხების მშენებლობა დასავლეთში ბევრ კითხვას აჩენს რეგიონში უსაფრთხოების შენარჩუნებისა და შესაძლო კონფლიქტების პრევენციის საკითხებთან დაკავშირებით. არქტიკაში უსაფრთხოების ასეთი დინამიკა დასავლელ მოკავშირეებს შორის კამათის საგანი არაერთხელ გამხდარა. აშშ ყველაზე მეტადაა დაინტერესებული რეგიონში რუსეთის აგრესიის დემონსტრირებისა და ჩინეთის „მშვიდობიანი აღზევების“ შეკავებით. პოლარული ყინულის დნობა, როგორც ჩანს, ჯერჯერობით შეუქცევადი მოვლენაა, ახლო მომავალში მაინც. ამის გამო ნატომ რეგიონისთვის უნდა შეიმუშაოს თანმიმდევრული სტრატეგია, რომელიც მიზნად დაისახავს არა მხოლოდ კლიმატის ცვლილებებთან გამკლავებას, არამედ მტრულად განწყობილი აქტორების გავლენის შემცირებას. ამასთანავე, ნატომ შვედეთისა და ფინეთის წევრობა არქტიკის რეგიონში რუსული და ჩინური მზარდი საფრთხეების შესაჩერებლად ეფექტიანად უნდა გამოიყენოს.
რეგიონში სტაბილურობის შესანარჩუნებლად გადამწყვეტია საერთაშორისო სამართლის ნორმების დაცვა, სამხედრო საქმიანობის გამჭვირვალობა და მრავალმხრივი დიალოგის წარმართვა. ეს ფაქტორები მნიშვნელოვანია იმისთვის, რომ შემცირდეს ესკალაციის რისკები და ხელი შეეწყოს გრძელვადიან მშვიდობასა და თანამშრომლობას არქტიკაში.
საინტერესო ინფორმაციებს გაეცნობით შემდეგ ინეტერნეტგვერდებზე:
არქტიკული საბჭო – https://arctic-council.org/about/;
https://forbes.ge/arqtika-ekologiuri-problemidan-geopolitikur-saphrthkhemde/
https://www.thearcticinstitute.org/china-polar-silk-road-long-game-failed-strategy/
https://ria.ru/20250219/lavrov-2000285113.html
https://www.statista.com/chart/33824/military-bases-in-the-arctic-belonging-to-nato-and-russia/
