ახალი ეროვნული სასწავლო გეგმის მოთხოვნების გათვალისწინებით, აუცილებელია შემუშავდეს ახალი პროგრამულ-მეთოდური გზამკვლევი, რომელიც სწავლის პროცესში მონაწილე პირების საზოგადოებაში წარმატებული თვითრეალიზაციისთვის აუცილებელი კომპეტენციების ფორმირებას უზრუნველყოფს. პირველყოვლისა, ეს განსაკუთრებით ეხება მოსწავლეებს, რომელთა ქცევითი ნიშნები სოციო-ემოციური განვითარების თავისებურებებზე მიანიშნებს – მათ შორის, გაუცხოება, ჩაკეტილობა, კომუნიკაბელურობის, თანაგრძნობის, თანაგანცდის, ემპათიის უნარების არარსებობა. აღიარებულია, რომ ქცევითი აქტივობების შემცირება (ან არარსებობა) გაკვეთილზე ხელს უწყობს მოსწავლეებში შრომის უნარიანობის დაქვეითებას, სომატურ და ნევროფსიქიკურ გადაღლას, რაც თავის მხრივ ზრდის შფოთვას, სტრესს მოზარდებში, ამცირებს სწავლისადმი ინტერსს. ხელს უწყობს აგრესიულ გამოვლინებებს [1:34]. აგრესიის გამოვლინება – თანამედროვე საზოგადოების ერთ-ერთი მთავარი პრობლემაა, რაც მოსწავლეებს შორის ბულინგში ვლინდება და რომელიც გაუმართლებელი სისასტიკით, ნეგატივით, მტრობითა და ბრაზით ხასიათდება. ამ ნეგატიური ფენომენის დასაძლევად საჭიროა საკლასო ოთახში მუდმივად შევქმნათ სიტუაციები მოსწავლეებისთვის გარანტირებული წარმატების რწმენის ფორმირებისთვის. ”წარმატება წარმოშობს თავდაჯერებულობას, ხელს უწყობს ინტერპერსონალური ურთიერთობების გაუმჯობესებას და არასწორი ადაპტაციის დაძლევას. მნიშვნელოვანია ვისწავლოთ მოსწავლის მხარდაჭერა, პოზიტიურ ქმედებებზე ყურადღების მიქცევა, ინტერესის გამოხატვა, ოპტიმიზმის, რწმენის, თანაგრძნობის ჩვენება”. [2:302-306]
„ემპათიას და თანაგრძნობას ანადგურებს საკუთარი თავით ტკბობა. როდესაც ადამიანი საკუთარ თავზეა კონცენტრირებული, მთელი სამყარო მისი პრობლემებისა და საზრუნავის მასშტაბებამდე ვიწროვდება… მაგრამ როდესაც ყურადღებას ვაქცევთ სხვებს, სამყარო ფართოვდება“, – ვკითხულობთ მიშელ ბორბას (Michele Borba) ბესტსელერში „ემპათიური ბავშვები“.
როგორც წესი, ქართულის გაკვეთილზე, საკლასო აქტივობების განუყოფელი ნაწილია – კლასგარეშე ლიტერატურის კითხვა. მიზნად დავისახე მხატვრული კითხვა ბავშვებში ემპათიის უნარის გაღვივების წყაროდ მექცია. ავირჩიეთ წიგნები სერიიდან ,,აირჩიე სიკეთე“ (არამხოლოდ), რომელიც თანამედროვე საბავშვო ავტორების გამორჩეულ წიგნებს აერთიანებს. აქ თავმოყრილი წიგნები ბავშვებისთვის აქტუალურ თემებს ეხება: მეგობრობა, ოჯახი, სკოლა, განსხვავებული უნარები თუ განსხვავებული გარეგნობა, ტოლერანტობა და ემპათია. თითოეული წიგნი გვარწმუნებს მკითხველს, რომ სიკეთე ნამდვილად სწორი არჩევანია.
ბავშვებს ევალებოდათ კითხვისას გაეკეთებინათ ჩანაწერები (ემპათიურობის მაგალითები).
გთავაზობთ მოსწავლეების მიგნებებს:
არნე სვინგერი – ,,ბალადა გატეხილ ცხვირზე“ –
13 წლის ნორვეგიელ ბიჭს თითქმის იგივე პრობლემები აქვს, რაც ჩვენ, ამავე ასაკში მყოფ ქართველ ბავშვებს. მას მეტად რთული ცხოვრება აქვს, მაგრამ ოპტიმისტად რჩება, რადგან ერთი რამ ზუსტად იცის – გულგატეხილობითა და მოწყენილობით ვერაფერს შეცვლის. დედას სურს ბარტმა კრივი ისწავლოს, რათა თავის დაცვა შეძლოს, მაგრამ ბიჭს თავდაცვა სხვაგვარად ესმის: ეს არის დადებითი განწყობა და ოპერა. ამ წიგნში არაერთი ემპათიურობის კონკრეტული მაგალითი გვხდება. მაგ: -,,შენ არ უნდა დამალო შენი სიმღერის ნიჭი, მარტო საპირფარეშოში სიმღერით ვერაფერს გახდები, შენ უნდა გამოამჟღავნო ის, რაც ყველაზე კარგად გამოგდის’’ – ეუბნება ადა ბარტს. გოგონამ ბარტი ჯერ ბრინ ტერფელს შეახვედრა, შემდეგ კი უფრო საოცარი საქციელისკენ უბიძგა – სახალხოდ სიმღერის შიში დააძლევინა და სკოლის ზეიმზე საოცრად იმღერა. ადამ არ მისცა მეგობარს ხელის ჩაქნევის საშუალება და საოცარი ოსტატობით დააძლევინა შიში. როგორც ჩანს, ზოგჯერ მიზნის მისაღწევად სხვასაც უნდა სწამდეს ჩვენი წარმატების. მიუხედავად იმისა, რომ ბარტი არ არის სუსტი ნებისყოფის, მოხერხებულობაც არ აკლია, თავისი დიდი ნიჭის გამომჟღავნებაში მეგობრის დახმარება დასჭირდა. მოზარდებისთვის მთავარი ავტორიტეტი, როგორც ჩანს, მაინც მათივე თანატოლები არიან, ნამდვილი აღიარება და მეგობრობა მათთან არის შესაძლებელი.
ჯენი პირსონი – ,,ჩვენი საოცარი რეკორდი“ –
11 წლის ლუსი რობერტსონს დაზიანებული ნივთების შეკეთება გამორჩეულად ეხერხება. ერთ დღეს ის გადაწყვეტს, „შეაკეთოს“ ის, რაც ყველაზე მეტად სურს – დეპრესიით გატანჯული დედა. ამისთვის კი არც მეტი, არც ნაკლები, მსოფლიო რეკორდი უნდა დაამყაროს. ეს არც ისე იოლი საქმეა, მით უმეტეს, თუ მოსამზადებლად მხოლოდ 10 დღე რჩება. მაგრამ ლუსი მარტო არაა. მას საუკეთესო მეგობარი ეხმარება – თანაკლასელი – სანდეში. სანდეშის დამოკიდებულება ლუსის მიმართ არის უაღრესად დიდი ემპათიურობის მაგალითი, – სხვაგვარად რომ ვთქვათ – ,, გქონდეს უნარი სხვისი ფეხსაცმლით გაიარო რამდენიმე მილი“. მართლაც, სანდეში ძალებს არ იშურებს დაეხმაროს, გაუგოს, გაიაზროს მეგობრის გასაჭირი, უფრო მეტიც, საკუთარ თავზე აიღებს მიზნის მიღწევის საშუალების ძიება-განხორციელებას. მისი სიტყვები პესიმისტურ განწყობაზე მყოფი ლუსისთვის – ,,მე შენი მჯერა, შენ ამას შეძლებ“ – ერთგვარი მოტივაციის მიმცემი აღმოჩნდა. გაუქრა ყველანაირი შიში და რეკორდების დამყარება განაგრძო.
რობ ჰარელი – ,,როსი“ – ნაწარმოები 12 წლის ბიჭის, როს მალოის შესახებ მოგვითხრობს, რომელმაც დაავადებაც უნდა დაამარცხოს და ამავე დროს, საშუალო სკოლასაც გადაურჩეს. როსს ყველაზე მეტად ის უნდა, რომ სხვებისგან არაფრით გამოირჩეოდეს – უბრალოდ, ნორმალური ბავშვი იყოს, მაგრამ უეცრად აღმოჩენილი იშვიათი დაავადება ამის საშუალებას არ აძლევს. ბიჭი იძულებულია, გაუმკლავდეს ერთბაშად თავსდატეხილ ყველა პრობლემას – უჩვეულო თერაპიას, მეგობრების დაკარგვასა და სკოლაში დაცინვასაც.
როცა როსს თითქოს ფეხქვეშ მიწა ეცლება, სწორედ მაშინ აღმოაჩენს, რომ მუსიკასა და ნამდვილ მეგობრებს ბევრი რამის შეცვლა შეუძლიათ. შესაბამისად, ეს წიგნიც არის ნათელი მაგალითი იმისა, რომ თანაგანცდას, თანალმობას უბრალოდ დახმარება კიარა ცხოვრების უკეთესობისკენ შეცვლაც შეუძლია.
ასტრიდ ლინდგრენი, სარა შვარტი – ,,შენს წერილებს ლეიბის ქვეშ ვინახავ“ – 1971 წლის აპრილში 12 წლის შვედი გოგო, სარა იუნგ კრანცი, პირველ, ძალზე გაბედულ და პირდაპირ წერილს სწერს თავის თანამემამულეს, მსოფლიოში ყველაზე ცნობილ და საყვარელ საბავშვო მწერალს, ასტრიდ ლინდგრენს.
სარა, გოგო, რომელსაც მთელი თავისი არსებით სძულს სკოლა, მასწავლებლები, მამა, კლასელები და ,ზოგადად, მთელი სამყარო. სარა გარდატეხის ასაკის ყველა ეტაპს მძიმე ნაბიჯებით გადის. ხან დეპრესიას, ხან კიდევ არასრულფასოვნების შეგრძნობას აწყდება, ამ ყველაფერს კი შემდეგ ფურცელზე წერს და ლინდგრენს უგზავნის.
ლეგენდარული წიგნების ავტორი ამ ყველაფერს დიდი სიყვარულით პასუხობს და საინტერესო რჩევებსაც კი აძლევს. ეს არ არის ის მოსაწყენი რჩევები, რომლებსაც უფროსების უმეტესობა გვაძლევს. ეს არის იმ ადამიანის რჩევები, რომლსაც ნამდვილად ესმის შენი და შენი პრობლემის. ამას სარაც აღიარებს: „შენ ხარ პირველი ზრდასრული და ჭკვიანი ადამიანი, რომელიც იმავეს არ მეუბნება, რასაც სხვები ჩამჩიჩინებენ“. სარას მინაწერს: ,,ძალიან უშნო ვარ“, მწერალი ასე პასუხობს: ,, შენ ძალიან ლამაზი ხარ, დამიჯერე ბევრ გოგოს შეშურდება შენი სილამაზის, მათ შორის მეც“.
ამ წიგნში ვხდებით არაერთ მაგალითს, სწავლებას ემპათურობის გამოვლენისა, ასტრიდის დამოკიდებულება სარას მიმართ ნათელი მაგალითია თანაგრძნობის გამოხატვისა, სხვისი თვალებით სამყაროს დანახვისა.
ერთმა ადამიანმა მოირგოს სხვა ადამიანის განცდა, შეძლოს ამის გამოხატვა – ეს ხომ ემპათიაა, სწორედ ამაზეა წიგნი – პოლინა პოსტერის – ,,პოლიანა.“ ობოლი გოგონა, 11 წლის, რომელსაც იშვიათი უნარი აქვს – ყველაფერში, რაც ირგვლივ ხდება, რაღაც სასიხარულო იპოვოს; და, რაც მთავარია, შეუძლია სხვებსაც ასწავლოს, როგორ უნდა უხაროდეთ მაშინ, როდესაც თითქოს ყველაფერი ძალიან, ძალიან ცუდადაა. პოლიანამ მთელი ქალაქი ჩააბა „სიხარულობანას“ თამაშში და ადამიანებს დიდი ხნის წინ დაკარგული სიხარულის განცდა დაუბრუნა. უვლის ყველას, ვისაც სჭირდება მისი დახმარება, ყველაფერში ეძებს გასახარ ამბავს და სიხარულს თამაშში აერთიანებს, ცდილობს ყველა იყოს გახარებული, ეს ცხადყოფს, რომ სიხარულშიც არის თანაგანცდა.
ბავშვებმა ყველა სახის ისტორიები უნდა წავიკითხოთ, არა მარტო ბედნიერი ისტორიები. რთულ ემოციებზე საუბარი წიგნებში იქნება საუკეთესო გზა ემპათიის სასწავლებლად.
ამრიგად, მხატვრული ტექსტი, როგორც სიტყვის ხელოვნება, აირეკლავს ცხოვრებას თავისი წინააღმდეგობებითა და სირთულეებით, გამოირჩევა იდეათა, მსოფლმხედველობათა და ესთეტიკურ განცდათა მრავალფეროვნებით; სწორედ ამიტომ მხატვრული ტექსტების გაცნობისას, ლიტერატურის ფენომენის თავისებურებიდან გამომდინარე, მოსწავლეთა წინაშე ბუნებრივად ჩნდება საკუთარი თავისა და სამყაროს შეცნობის პერსპექტივა, სამყარო კი მრავალფეროვანია და ამ მრავალფეროვნების შეგრძნებისა და შემეცნების საუკეთესო საშუალება სხვადასხვა ეპოქისა და კულტურის ლიტერატურულ ქმნილებათა შესწავლაა. ლიტერატურის სწავლების მიზანიც ხომ ისეთი სასწავლო სიტუაციის შექმნაა, რომელშიც ინდივიდს საშუალება ექნება, პიროვნული გამოცდილების საფუძველზე გაიაზროს და შეძლებისდაგვარად შეაფასოს მხატვრულ ტექსტებში ასახული სიღრმისეული და ცხოვრებისეული პრობლემები, სხვადასხვა ქვეყნის ლიტერატურაში გამოხატული მისწრაფებები, იდეალები, ღირებულებები და ფასეულობები, შეძლოს თანაგანცდა.
გამოყენებული ლიტერატურა
- Allemand M., Gruenenfelder-Steiger A.E., Fend H. (2014) Empathy Development in Adolescence Predicts Social Competencies in Adulthood // Journal of Personality. Vol. 83. № 2.
- Kravents N. P. (2016). Correct values of illustration in literature textbooks for mentally retarded pupils. Trends in der Entwicklung der nationalen und internationalen Wissenschaft: Sammelwerk der wissenschaftlichen artikel. – Verlag SWG imex GmbH, Nürnberg, Deutschlang, 302–306
- Llorent V.J., González-Gómez A.L., Farrington D.P., Zych I. (2020) Social and emotional competencies and empathy as predictors of literacy competence // Psicothema. Vol. 32. № 1.
- აფთარაშვილი ი., ბალანჩივაძე ი., მოდებაძე ნ., დევაძე ქ. (2023) ინტელექტუალური დარღვევის მქონე მოსწავლეების სწავლის მეთოდოლოგია – ივანე ჯავახიშვილის სახელობის თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, თბილისი
- არნე სვინგერი, ბალადა გატეხილ ცხვირზე.
- ჯენი პირსონი, ჩვენი საოცარი რეკორდი
- რობ ჰარელი, როსი
- ასტრიდ ლინდგრენი, სარა შვარტი, შენს წერილებს ლეიბის ქვეშ ვინახავ
- პოლინა პოსტერის , პოლიანა.
