რწმენა და განათლება

რელიგიური და რელიგიის ფილოსოფიები

განვმარტოთ თუ განვასხვაოთ ისეთი ცნებები, როგორებიცაა: „რელიგიური ფილოსოფია“ და „რელიგიის ფილოსოფია“. არის ღვთისმეტყველება – თეოლოგია, ხოლო რელიგიური ფილოსოფია სხვაა და დავადგინოთ მათ შორის მსგავსება და განსხვავება, რადგან, გასაგებია, რომ ესენი არაა იდენტური, იგივეობრივი ცნებები. რელიგიური ფილოსოფიის მიზანია, ფილოსოფიური პრობლემები საღვთისმეტყველო, ანუ თეოლოგიური თვალსაზრისით გადაწყვიტოს. სხვადასხვა პერიოდში ჩამოყალიბებულია სააზროვნო მოდელები თუ ურთიერთდაპირისპირებული პარადიგმები, კონცეფციები თუ თეორიები. მეოცე საუკუნეში კონსტრუირებული, საკმაოდ ავტორიტეტული რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობებია: სოფიზმი, ტეიარდიზმი, „მკვდარი ღმერთის“ თეოლოგია და სხვა. რელიგიური ფილოსოფიისგან განსხვავებით, რელიგიის ფილოსოფია შემოფარგლულია, ასე ვთქვათ, დასაზღვრულია რელიგიის ფილოსოფიური ინტერპრეტაციებით. ესაა მთავარი განმასხვავებელი მათ შორის. თუმცა მათ საერთოც აქვთ: რელიგიური ფილოსოფიის წარმომადგენელი ფილოსოფიური პრობლემების შესახებ რელიგიის ფილოსოფიური ინტერპრეტაციების გარეშე პოზიციას ვერ ჩამოაყალიბებს. ხოლო თეოლოგია-ღვთისმეტყველებაში დასმული პრობლემების გადაწყვეტისთვის აუცილებელია მათი ფილოსოფიური გააზრება, ანუ სააზროვნო სტილი მათი, ორივესი, რელიგიურ-ფილოსოფიურია და არა მკაცრად „ჩარჩოებში“, მხოლოდ „გაქვავებულ“ რელიგიურ დოგმატიკაში „გამომწყვდეული“;

უნდა აღინიშნოს ისიც, რომ ღვთისმეტყველება თეოლოგიის იდენტური ცნებაა: ისტორიულად კათოლიციზმში, ძირითადად, თეოლოგიის ცნება დამკვიდრდა მაშინ, როდესაც მართლმადიდებლობა ღვთისმეტყველების ცნებას აკანონებს (აღმსარებლობის პრინციპებისა თუ სხვა მიზეზების გამო).

საზღვრები რელიგიურ ფილოსოფიასა და რელიგიის ფილოსოფიას შორის პირობითია, ასევე განსხვავებაც მათ შორის, საბოლოო ჯამში, არამნიშვნელოვანია. რელიგიური ფილოსოფიის საფუძველი ღვთისმეტყველება – თეოლოგიაა. მისი დებულებები და დასკვნები გამოცხადების პრინციპებიდან ამოსულია, მათ ეყრდნობა და ეთანხმება რელიგიურ დოგმატიკას, ასე თუ ისე. რელიგიური ფილოსოფიის ძირითადი მიზანია, – რწმენის დაფუძნებისას საღვთისმეტყველო-თეოლოგიური და რელიგიურ-ფილოსოფიური გაგებების გაერთიანება. მე-20 საუკუნის ცნობილი პროტესტანტი თეოლოგი და ფილოსოფოსი პაულ ტილიხი (1886-1967) განმარტავს, რომ ფილოსოფია, იმთავითვე, შეიცავს თეოლოგიურ მომენტებს და პირიქითაც: „ეგზისტენციალური პრობლემატიკის „წაყრა“ თეოლოგიური ვნებაა“, ხოლო ყოველი შემოქმედი ფილოსოფოსი საიდუმლო თეოლოგია.

რელიგიური ფილოსოფიისა და თეოლოგიის მიზნები თუ დანიშნულება იდენტურია და განსხვავება მხოლოდ რელიგიის, როგორც საიდუმლოების, ჭეშმარიტების დასაბუთების საშუალებებშია ასახული. უპირველეს ყოვლისა, იდენტურობა აღიქმება ღვთისმეტყველება–თეოლოგიასა/აპოლოგეტიკა, დოგმატიკა, ზნეობრივი ღვთისმეტყველება და რელიგიურ ფილოსოფიას შორის. მაგრამ რელიგიური ფილოსოფიის პრობლემატიკაში არ განიხილება პატროლოგია, საღვთო წერილის ისტორია, ეკლესიის ისტორია და პრაქტიკული ლიტურგია, ჰომილეტიკა, ღვთისმეტყველება-თეოლოგიის პრობლემები.

ცხადი ხდება, რომ „ღვთისმეტყველება-თეოლოგიის“ ცნება მოცულობით უფრო ფართოა, ვიდრე „რელიგიური ფილოსოფიის“ ცნება. მოდი, ისიც ვთქვათ, რით განსხვავდება ღვთისმეტყველება-თეოლოგია რელიგიური ფილოსოფიისგან: 1. რელიგიურ ფილოსოფიაში მთავარი ყურადღება რწმენის ლოგიკურ დასაბუთებათა საშუალებების ძიებას ექცევა, რასაც ვერ ვიტყვით თეოლოგია-ღვთისმეტყველებაზე, რომელიც პრობლემების გადაწყვეტისას გამოცხადებას, რწმენას (ანუ ლოგიკურად დაუსაბუთებელს, ინტუიციურს) ეყრდნობა; 2. რელიგიური ფილოსოფია ემიჯნება უარყოფითი თეოლოგიის პრინციპს – ღმერთის დასაბუთების მოხსნით ღმერთის დასაბუთებას, რამეთუ აქ ლოგიკა უძლურია; 3. რელიგიურ ფილოსოფიაში დაშვებულია ჭეშმარიტების კრიტერიუმების სხვადასხვაობა, ხოლო ღვთისმეტყველებაში ეს შესაძლებლობა უარყოფილია, რადგან ეს უკანასკნელი იცავს ერთადერთი – ღვთაებრივი, გამოცხადების ჭეშმარიტების თეზისს.

მეოცე საუკუნეების რელიგიური ფილოსოფია წინა საუკუნეთა რელიგიური ფილოსოფიის პრობლემების ტრადიციულ და, ამასთანავე, ახლებური გააზრების ერთობლიობაა. ერთი მხრივ, იქმნებოდა ახალი რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობები. მეორე მხრივ: ხდებოდა ძველი, ტრადიციული შეხედულებების ახლებური ინტერპრეტაცია. თუმცა, მიუხედავად ამისა, მე-20 საუკუნის რელიგიურ ფილოსოფიაში იმავე ფილოსოფიურ პრობლემებზე არის მსჯელობა, რომლებიც, საუკუნეების განმავლობაში, რელიგიური ფილოსოფიის განხილვის საგანი იყო, თანდართული აზრთა მრავალფეროვნებით.

ღვთისმეტყველება-თეოლოგიისა და ფილოსოფიის ურთიერთმიმართების გარკვევას დიდი ხნის ისტორია აქვს. კონფუციანელობამ, ბუდიზმმა, ქრისტიანობამ თუ სხვა რელიგიურმა სისტემებმა საკუთარი მსოფლგაგების ძირითადი საზრდო ფილოსოფიის ნოყიერ ნიადაგზე პოვეს: ლაო ძის ფილოსოფიურ ტრაქტატზე „დაო დე ძინი“ აღმოცენდა დაოიზმი; კონფუცის ფილოსოფიურ მოძღვრებაზე აღმოცენდა კონფუციანელობა; ქრისტიანობამ ბევრი რამ ისესხა ჯერ სენეკას თუ ფილონის ფილოსოფიური მოძღვრებებიდან, შემდგომ კი პლატონის, არისტოტელეს, ნეოპლატონიკოსების ფილოსოფიური სისტემებისგან. მეტიც, თეოლოგიაში დიდი დრო დასჭირდა იმის დადგენას, რომელი ფილოსოფიური კონსტრუქცია უფრო მიზანშეწონილი იყო ქრიატიანობისთვის – პლატონისა თუ არისტოტელეს მემკვიდრეობა.

ეკლესიის წმინდა მამები ერთმანეთისგან არ მიჯნავენ დოგმატიკის, თეოლოგიისა და ფილოსოფიის სფეროებს. იუსტინეს აზრით, ღვთაებრივი ლოგოსი ის გამაერთიანებელი ძირია, რომლითაც საზრდოობს ფილოსოფია და თეოლოგია. ანუ ესენი, გამოდის, ერთი ღეროს ორო შტოა, ბევრი ფიქრობდა ასე. ორიგენეს ქრისტიანობა ანტიკური ფილოსოფიის გაგრძელებად მიაჩნდა. ხოლო, საბოლოოდ, თომა აკვინელმა დაასაბუთა ფილოსოფიისა და თეოლოგიის ურთიერთმიმართების კლასიკური მოდელი.

რელიგიური ფილოსოფია კრებითი ცნებაა იმ გაგებით, რომ არსებობს მისი სხვადასხვა სკოლა თუ მიმდინარეობა. ყველა ნაციონალურ თუ მსოფლიო რელიგიას თავისი „საკუთარი“ რელიგიურ-ფილოსოფიური მოძღვრების სისტემა აქვს შემუშავებული. ამ აზრით შეგვიძლია, ვიმსჯელოთ იუდეურ, ბუდისტურ, ქრისტიანულ, ისლამურ და ა.შ. ფილოსოფიებზე. თავისთავად, თითოეულში სხვადასხვა მიმდინარეობა არსებობს. მაგალითად, ქრისტიანობაში ისტორიულად შემდეგი ძირითადი რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობები ჩამოყალიბდა: კათოლიკური ფილოსოფია; მართლმადიდებლური ფილოსოფია; პროტესტანტული ფილოსოფია. დასახელებულ მიმდინარეობებში კიდეც ცალკე სკოლები და მიმდინარეობები ფუნქციონირებს; – მე-19 საუკუნის ბოლოს და მე-20 საუკუნის დასაწყისში რელიგიურ ქრისტიანულ ფილოსოფიაში საკმაოდ ბევრი ახალი მიმდინარეობა ჩამოყალიბდა. კათოლიკური ფილოსოფია, ძირითადად, წარმოდგენილია: ნეოთომიზმით, ნეოავგუსტიანობით, კათოლიკური სპირიტუალიზმით, სკოტიზმით, ტეიარდიზმით და ა.შ; მართლმადიდებლურ ფილოსოფიაში, უფრო კი რუსულ რელიგიურ ფილოსოფიაში, მე-20 საუკუნის დასაწყისიდან საფუძველი ჩაეყარა ან კიდევ უფრო დასრულებული სახე მიეცა შემდეგ რელიგიურ სკოლებს: „აკადემიური ფილოსოფია“, საეკლესიო განახლების ფილოსოფია, „საყოველთაო ერთიანობის მეტაფიზიკა“, „ახალი რელიგიური ცნობიერების“ ფილოსოფია და სხვა. ასევე მრავალფეროვანი განშტოებებით არის წარმოდგენილი პროტესტანტული თეოლოგია-ფილოსოფია: ორთოდოქსალური პროტესტანტული ფილოსოფიისა და თეოლოგიის (მარტინ ლუთერი –1483-1546) ისტორიულად საკმაოდ მყარად ჩამოყალიბებულ მხოლოდ „რწმენით გამართლების“ პრინციპი, რომელსაც, თავდაპირველად, ლიბერალური თეოლოგია დაუპირისპირდა (ფ. შლეირმახერი – 1783-1834) და „რწმენით გამართლების“ პრინციპთან ერთად, გონების საშუალებით ცოდნასა და რწმენას შორის არსებული წინააღმდეგობის მოხსნას შეეცადა. თუმცა ეს მხოლოდ პროტესტანტულ ფილოსოფიაში ახალი რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობის წარმოშობის მხოლოდ დასაწყისი იყო…

რწმენისა და ცოდნის დამოკიდებულების საკითხი 

ამ ურთიერთმიმართების გარკვევა რელიგიური ფილოსოფიის ძირითადი საკითხია. მეტიც, ეს მისი (რელიგიური ფილოსოფიის) ძირითადი ამოცანაა, – უნდა დაასაბუთოს რწმენის (გამოცხადების) უნივერსალურობა.

ისევე, როგორც რელიგიური ფილოსოფიის სხვა საკითხებს, ამ საკითხსაც ხანგრძლივი ისტორია აქვს, ასე რომ, მეოცე საუკუნის სხვადასხვა რელიგიური, ფილოსოფიური მიმდინარეობები მდიდარ მემკვიდრეობას ეყრდნობა ამ მხრივ. რწმენისა და ცოდნის ურთიერთმიმართების საკითხმა ორგვარი ჭეშმარიტების; რწმენისა და გონება-ცოდნის; თეოლოგიასა და ფილოსოფიის საგნობრივი შემოსაზღვრის თეორიებში პოვა გამოხატულება. ეს უკანასკნელნი კი პლატონისა და არისტოტელეს ფილოსოფიის სხვადასხვა სახის ინტერპრეტაციის შედეგად ჩამოყალიბდა სკოლებად, შეხედულებათა კონსტრუქციებად.

ორგვარი ჭეშმარიტების თეორია – მისი წარმომადგენლების შეხედულებათა სხვადასხვაობის მიუხედავად, რწმენისა და გონების, თეოლოგიისა და ფილოსოფიის ერთდროულად არსებობის პრინციპებს ეყრდნობა, მიუხედავად კომპონენტების (რწმენა-თეოლოგია, ცოდნა-მეცნიერული-ფილოსოფიური) იზოლირებულობისა, გულისხმობს ამ კომპონენტთა აუცილებელ ურთიერთობას. ამ ურთიერთმიმართებაში კი ზოგჯერ მეცნიერება მთლიანად ექვემდებარებოდა თეოლოგიას; ფილოსოფია მეცნიერებასა და თეოლოგიას შორის „შუამავლის“ როლს კისრულობდა (თომა აკვინელი); ხოლო ზოგჯერ კი ეს დაქვემდებარება შედარებით პირობითად მიიჩნეოდა (ავეროესი) და გამონაკლის შემთხვევაში კი, ცოდნის (ე.ი. მეცნიერების) როლი თუ საზღვრები შედარებით უფრო ფართოდ იყო წარმოდგენილი (ფრენსის ბეკონი).

ორგვარი ჭეშმარიტების თეორიის კლასიკური მოდელი თომა აკვინელს ეკუთვნის. იგი ამტკიცებს, რომ არსებობს ორგვარი ჭეშმარიტება გონითი და ზეგონებითი. პირველი მეცნიერების, ფილოსოფიის სფეროა და გრძნობადი ცდის მონაცემებს ეყრდნობა. ზეგონებითი, იგივე რწმენა, თეოლოგიის პრეროგატივაა. მისი საფუძველი გამოცხადებაა. ორივე სახის ჭეშმარიტება ღვთაებრივი წარმოშობისაა, ამიტომ მათ შორის არ შეიძლება არსებობდეს წინააღმდეგობრიობის მკაცრი შემოსაზღვრულობა. მეცნიერი გონებას ეყრდნობა, ამიტომ ხშირად ცდება და მოვლენის არსს სრულად ვერ ასახავს. სისრულეს სწვდება გამოცხადება. მაგალითად, მკვდრეთით აღდგომის, უბიწოდ ჩასახვის, ლოგოსის გაადამიანურებისა და ა.შ. დამტკიცება გონებას არ ძალუძს. რწმენა – გამოცხადება კი დასახელებულ თუ სხვა სახის, კაცთა გონისთვის მიუწვდომელ მოვლენების არსებობას „იოლად“ ასაბუთებს. გონებას შეუძლია ღმერთის არსებობის არგუმენტაცია წამოაყენოს, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მას მხოლოდ გამოცხადება დაამტკიცებს. პირველი მეცნიერების, ფილოსოფიის სფეროა, მეორე – თეოლოგიისა და, რაც თომა აკვინელის აზრით, მთავარია, – მეცნიერული ჭეშმარიტება რელიგიური ჭეშმარიტების აბსოლუტურობის დამტკიცებას ემსახურება. თეოლოგია მეცნიერებაზე მაღლა დგასო და ფილოსოფია თეოლოგიის მსახურია. 

თეოლოგიისა და ფილოსოფიის საგნობრივი შემოსაზღვრის თეორიის კლასიკური წარმომადგენელი იოანე სალიისბერიელი მტკიცედ იცავდა გონების-მეცნიერების; ბუნებისა და რწმენის; თეოლოგიის საგნის – ღ მ ე რ თ ი ს მკაცრი იზოლაციის პრინციპს, ე.ი; პრინციპში, ეწინააღმდეგებოდა ორგვარი ჭეშმარიტების თეორიას. იოანე სალიისბერიელის მტკიცებით, მეცნიერება (გონება) და თეოლოგია (რწმენა) ერთმანეთისგან არა მარტო საგნებით განსხვავდებიან, არამედ შემეცნების გზა-მეთოდებითაც. მეცნიერება ბუნებასთან კავშირს ამყარებსო გრძნობების, აღქმის, ლოგიკური აზროვნების საშუალებებით. ხოლო თეოლოგია ღვთის შემეცნების (ღმერთამდე მისვლის) ერთადერთ საშუალებად გამოცხადებას აღიარებს. ამდენად, მისი აზრით, ამ ორ ფენომენს შორის არავითარი სახის კავშირი არ არსებობს. ისინი ერთმანეთისგან მკაცრად იზოლირებულნი არიან. მეოცე საუკუნის რელიგიურმა/ფილოსოფიურმა სკოლებმა შემოქმედებითად აითვისეს ორგვარი ჭეშმარიტების თეოლოგიისა და ფილოსოფიის საგნობრივი შემოსაზღვრულობის თეორიებში გამოთქმული მოსაზრებები, მათი „დადებითი“ თუ „უარყოფითი“ ასპექტები და მომენტთა მრავალფეროვნება. რელიგიური ფილოსოფიის სხვადასხვა სკოლის წარმომადგენლები, არკვევენ რა ცოდნისა და რწმენის ურთიერთმიმართებას, ცდილობენ, დაასაბუთონ ცოდნასთან-მეცნიერებასთან-ფილოსოფიასთან შედარებით რწმენის-თეოლოგიის უნივერსალიზმი. ამის კლასიკური მაგალითია კათოლიკური ფილოსოფიის მე-20 საუკუნის რელიგიურ-ფილოსოფიური მიმდინარეობა ტეიარდიზმი. ამ უკანასკნელის ჩამოყალიბება მთლიანად უკავშირდება ფრანგი მეცნიერ-პალეონტოლოგის, ფილოსოფოს-თეოლოგის, იეზუიტთა რელიგიური ორდენის წევრის, პიერ ტეიარ დე შარდენის (1881-1955) სახელს.

ტეიარის მსჯელობის მიხედვით, ისტორიის გამოცდილება, საბუნებისმეტყველო მეცნიერების მონაცემები ასაბუთებს, რომ განვითარების უნივერსალური კანონი ევოლუციაა. მაგრამ ამ კანონიდან თეოლოგიის უარყოფა როდი გამომდინარეობს, პირიქით, ეს კანონი „სამყაროს საერთო განზომილებას“ – თეოლოგიის ჭეშმარიტებას, მის აბსოლუტურობას ასაბუთებს. რადგან თანამედროვე მეცნიერება ადგენს, რომ მოლეკულაში მეტი რამაა, ვიდრე ატომში; უჯრედში მეტი რამაა, ვიდრე მოლეკულაში; სოციალურში მეტია, ვიდრე ინდივიდუალურში; მათემატიკურ თეორიაში მეტია, ვიდრე სხვა თეორიებში; ანუ კომბინაციის თითოეულ საფეხურზე რაღაცა მეტია, ვიდრე თითოეულ შემადგენელ ელემენტზე დაყვანილი რამ. ხოლო თუ რა არის ეს „რაღაც“, მეცნიერებისთვის (გონისთვის) გაურკვეველია; ხოლო რწმენისთვის – არა!

პიერ ტეიარ დე შარდენი აღიარებდა მეცნიერების დიდ როლსა და მნიშვნელობას. მეცნიერებას განვითარების დიდ პერსპექტივებსაც უწინასწარმეტყველებდა; მაგრამ იგი განმარტავდა მეცნიერებას, როგორც იმას, რაც, საბოლოო ჯამში, გარეგანს სწვდება (ეს აუცილებელი ფენომენია), თუმცა მეცნიერებისგან განსხვავებით, რწმენაზე – გამოცხადებაზე დაფუძნებული რელიგია „ბიოლოგიური ფენომენიაო“ და მხოლოდ მას შეუძლია ევოლუციის მორალის დაფუძნება; ყველაფრის საბოლოო მიზნისკენ – „უნივერსუმის ქარგის“ (იმავე ღმერთის) შემოქმედებითი მიმართულებით წარმართვა.

რწმენისა და ცოდნის ურთიერთობის გარკვევისთვის მე-20 საუკუნის რელიგიური ფილოსოფიის სხვადასხვა მიმდინარეობაში განსხვავებული მოდელები და კონცეფციებია აგებულ/შედგენილი. თუმცა, საბოლოოდ, მათი ძირითადი მიზანია რწმენის ცოდნასთან პრიორიტეტულობის დამტკიცება; ფილოსოფიური თვალსაზრისით, „რწმენისა“ და „ცოდნის“, ე.ი. „თეოლოგიისა“ და „ფილოსოფიის“ ფენომენებს დადგენა-განსაზღვრა. ეს კი ფილოსოფიის ისტორიაში კლასიკურად ჩამოყალიბდა ემანუელ კანტის თეზისში: „მე უნდა მომეხსნა ცოდნა, რათა რწმენისთვის ადგილი მიმეღო“ და თავისი ეს პოზიცია დაასაბუთა თავის ნაწერებში – „წმინდა გონების კრიტიკა“ და „რელიგია მხოლოდ გონების საზღვრებში“.

რელიგიის ფილოსოფიაში მხოლოდ ამის შემდეგ შემზადდა საფუძველი ფილოსოფიის ყველაზე მნიშვნელოვანი ამოცანის – ღმერთის არსებობის – დასაბუთებისა.