მეტაფორების ენა განსაკუთრებულია. მას შეუძლია გაგახედოს საგანთა და მოვლენათა სრულიად სხვა მხარეს. ამიტომ შემთხვევითი არ არის, როცა მეტაფორების ლექციაზე სტუდენტების განსაკუთრებული გამოცოცხლება იგრძნობა ხოლმე. პერიოდულად მათ ვთავაზობ ისეთ სავარჯიშოებს, სადაც აუცილებელია განსხვავებულად ფიქრი და აზროვნება. მაგალითად, უნდა ილაპარაკონ ბუნების მოვლენების ენით, ისე რომ გამხდარიყვნენ „ადამიანი-წვიმა“, „ადამიანი-თოვა“, „ადამიანი-ნისლი“, „ადამიანი-ქარიშხალი“. ორივე კონცეპტი თანაბრად უნდა ყოფილიყო შერწყმული იმ ახალ „პიროვნებაში“. თავიდან ძალიან უჭირდათ, რადგან მეტაფორულ მეტყველებას და აღწერით მეტყველებას ურევდნენ ერთმანეთში. ეს ძალიან ჰგავდა ბავშვის ფეხის ადგმის პროცესს, ან პირველი სიტყვების წარმოთქმას… მაგრამ ორი ლექციის შემდეგ მათ უკვე იცოდნენ: საიდან უნდა ელაპარაკათ და როგორ შეერწყათ ერთმანეთში ადამიანი-ნისლი, ადამიანი-ჩანჩქერი, ადამიანი-მცენარე და სხვა…
თუ კლასიკურად მეტაფორები განიხილება, როგორც გადატანა ერთი საგნის, მოვლენის რაიმე თვისებისა მეორეზე (ლომი ტარიელი მზე-თინათინი), ჩვენ უფრო შორს წავედით და ნიშანი და თვისება უბრალოდ კი არ გადაგვქონდა, არამედ ორ მოვლენას „ვურევდით“ ერთმანეთში და ვიღებდით მესამეს, რომელიც იყო „შერევის“ შედეგად სრულიად სხვა… უფრო და უფრო გავართულეთ მეტაფორული წიაღსვლები და განსხვავებული იდეების შერევაც დავიწყეთ, სტუდენტებს ამის საფუძველზე ძალიან საინტერესო ბიზნეს-იდეებიც კი გაუჩნდათ…
ეს ამბავი კიდევ ერთხელ გამახსენდა, როდესაც მებიუსის ფირის მეტაფორაზე ვწერდი სტატიას. მებიუსი ხომ ერთზედაპირიანია და თუ ავიღებდით ორ საგანს ან მოვლენას და ამ ფირზე „გავუშვებდით“, ისინი, შესაბამისად, ცალ-ცალკე კი არ ივლიდნენ, არამედ შეერეოდნენ ერთმანეთს. იმავეს წერს ქართველი მკვლევარიც: „თუ მებიუსის ფირის ზედაპირზე ცალ-ცალკე წარმოვიდგენთ ლომს და ფარაონს, მაშინ, როცა ორი ზედაპირი ერთ ზედაპირად იქცევა, იოლი წარმოსადგენია სფინქსიც. იგივე ხდება ენაშიც, სადაც ერთმანეთს ერწყმის ბგერითი რეალობა და შინაარსობრივი კომპონენტები“. (მიხეილ გოგუაძე, ჟურნალი „პოლილოგი“, 1994 წელი).
შემოქმედებითი სწავლების დროს მეტაფორების მეთოდს ხშირად მივმართავდი სხვა სპექტითაც: ვთხოვდი სტუდენტებს, სრულიად დაუკავშირებელ ორ საგანს ან მოვლენას შორის აღმოეჩინათ 3 საერთო ნიშანი. თავიდან აქაც უჭირდათ, მაგრამ შემდეგ ეხსნებოდათ ფანტაზია.
როცა გენერაციული ჩატბოტებთან კომუნიკაციის შესწავლა დავიწყე, ეს სავარჯიშო გამახსენდა და გადავწყვიტე Chat-GPT და Claude.ai შემემოწმებინა, რამდენად კრეატიულად ფიქრობდნენ და დავუსვი ასეთი კითხვა: გთხოვ, დამიწერო 5 საერთო მეტაფორული კავშირი ზღვასა და კალამს შორის. და ნახეთ რა მიპასუხა Claude.ai – მ. მისი კრეატიულობა თქვენ შეაფასეთ:
„კარგი, მოდი განვიხილოთ მეტაფორული კავშირები კალამსა და ზღვას შორის:
- სიღრმის გამომხატველები: კალამი სწვდება აზრების სიღრმეებს, ხოლო ზღვა – ოკეანის უფსკრულებს. ორივე საშუალებას გვაძლევს ჩავწვდეთ უჩინარ სამყაროებს – ერთი გონების, მეორე კი – წყალქვეშა სივრცის.
- ნაკადების შემქმნელები: კალმიდან მელანი მოედინება, ქმნის სიტყვების ნაკადს. ზღვაც ქმნის დინებებს, რომლებიც აყალიბებს ოკეანეების “ამბავს”. ორივე შემთხვევაში, ეს ნაკადები ატარებენ ინფორმაციას და ენერგიას.
- ჰორიზონტის გამფართოებლები: კალამი აფართოებს ცოდნისა და წარმოსახვის ჰორიზონტს, ხოლო ზღვა – ფიზიკურ ჰორიზონტს. ორივე გვიბიძგებს, გავცდეთ ნაცნობ საზღვრებს და აღმოვაჩინოთ ახალი სამყაროები.
- ცვალებადობის სიმბოლოები: კალმის ნაწერი შეიძლება წაიშალოს ან შეიცვალოს, ისევე როგორც ზღვა მუდმივად ცვლის სანაპიროს. ორივე გვახსენებს, რომ არაფერია მუდმივი და ყველაფერი ექვემდებარება ცვლილებას.
- შემოქმედების ინსტრუმენტები: კალამი ქმნის ლიტერატურულ სამყაროებს, ზღვა კი – ბიოლოგიურ ეკოსისტემებს. ორივე არის შემოქმედების წყარო, თუმცა სრულიად განსხვავებული გზებით.“
როგორც აღმოჩნდა, ჩვენმა ჩატბოტებმა მშვენივრად გაართვეს თავი ამოცანას. უფრო სიღრმისეულად ჩავეძიე და იმ მოვლენაზეც დამიწყო საუბარი, რომელიც ზემოთ აღვწერე: მეტაფორული შერევა, მის ენაზე „მეტაფორული ბლენდინგი“ დამისახელა კომუნიკაციის ერთ-ერთ საუკეთესო ენობრივ მოდელად. შეგიძლია მისცე ორი ან მეტი იდეა და ისე შეურევს და „დააბლენდერებს“, უამრავ კრეატიულ ახალ იდეას გაგიჩენს, მაგალითად, მე ვთხოვე, კვანტური ფიზიკისა და ცხოვრების მეტაფორული ბლენდინგი გაეკეთებინა და აი, ისიც:
კვანტური ცხოვრება: მეტაფორული ბლენდინგი
სუპერპოზიციის პრინციპი და ცხოვრებისეული არჩევანი
კვანტურ ფიზიკაში, სუპერპოზიციის პრინციპი გვეუბნება, რომ ნაწილაკი შეიძლება ერთდროულად იმყოფებოდეს რამდენიმე მდგომარეობაში, სანამ არ მოხდება მისი დაკვირვება.
ჩვენი ცხოვრებაც შეიძლება განვიხილოთ როგორც სუპერპოზიციაში მყოფი. ყოველ მომენტში ჩვენ ვართ პოტენციურად მრავალი შესაძლო მომავლის სუპერპოზიცია. მხოლოდ მაშინ, როცა ვიღებთ გადაწყვეტილებას ( “ვაკვირდებით”), ეს სუპერპოზიცია იშლება და ვირჩევთ ერთ კონკრეტულ “მდგომარეობას”.
ჰაიზენბერგის განუსაზღვრელობის პრინციპი და ცხოვრების არაპროგნოზირებადობა
ჰაიზენბერგის პრინციპის თანახმად, შეუძლებელია ერთდროულად ზუსტად განვსაზღვროთ ნაწილაკის პოზიცია და იმპულსი.
ცხოვრებაშიც, რაც უფრო ზუსტად ვგეგმავთ ჩვენს მომავალს (ვცდილობთ განვსაზღვროთ ჩვენი “პოზიცია”), მით უფრო ნაკლებად შეგვიძლია წინასწარ განვჭვრიტოთ, თუ რა მიმართულებით წაგვიყვანს ბედი (ჩვენი “იმპულსი”).
კვანტური გადახლართვა და ურთიერთობები
კვანტურ გადახლართვაში, ორი ნაწილაკი ისეა დაკავშირებული, რომ ერთის მდგომარეობის ცვლილება მყისიერად აისახება მეორეზე, მიუხედავად მათ შორის მანძილისა.
ადამიანური ურთიერთობებიც შეიძლება განვიხილოთ როგორც კვანტური გადახლართვა. ორი ადამიანი, რომლებიც ახლოს არიან ემოციურად, ერთმანეთზე ზემოქმედებენ მიუხედავად ფიზიკური დისტანციისა.
კვანტური ტუნელირება და ცხოვრებისეული ბარიერების გადალახვა
კვანტურ ფიზიკაში, ნაწილაკს შეუძლია გაიაროს ბარიერი, რომელიც კლასიკური ფიზიკის თანახმად გადაულახავია.
ცხოვრებაშიც გვხვდება “შეუძლებელი” ბარიერები, რომელთა გადალახვაც, ერთი შეხედვით, წარმოუდგენელია. თუმცა, ზოგჯერ ჩვენ ვახერხებთ ამ ბარიერების გადალახვას მოულოდნელი გზებით, რაც შეიძლება შევადაროთ კვანტურ ტუნელირებას.
შროდინგერის კატა და ცხოვრებისეული პარადოქსები
შროდინგერის კატის ცნობილი აზრობრივი ექსპერიმენტი გვიჩვენებს კვანტური სამყაროს პარადოქსულ ბუნებას, სადაც ობიექტი შეიძლება ერთდროულად იყოს ორ საპირისპირო მდგომარეობაში.
ცხოვრებაშიც გვხვდება სიტუაციები, სადაც ჩვენ ვიმყოფებით თითქოსდა ორ საპირისპირო მდგომარეობაში ერთდროულად – მაგალითად, როცა გვსურს ცვლილება, მაგრამ გვეშინია მისი; ან როცა გვიყვარს ვიღაც, მაგრამ ამავდროულად გვძულს.
დასკვნა
კვანტური ფიზიკისა და ცხოვრების ეს მეტაფორული ბლენდინგი გვიჩვენებს, რომ მიკროსამყაროს უცნაური და პარადოქსული ბუნება ხშირად ასახავს ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრების კომპლექსურობასა და არაპროგნოზირებადობას. ეს ბლენდინგი გვეხმარება, ახლებურად შევხედოთ ჩვენს გამოცდილებებს და ვიპოვოთ ახალი პერსპექტივები ცხოვრებისეული გამოწვევების გასააზრებლად.
ეს მოვლენა გახლავთ კონცეპტუალური მეტაფორული ბლენდინგი, რომელიც არის უნიკალური კოგნიტიური პროცესი, რომელიც ეფუძნება განსხვავებული იდეების, ცნებების ან სიმბოლოების კომბინაციას, რათა შეიქმნას ახალი და ინოვაციური გაგება/შინაარსები. ეს მეთოდი ეხმარება ადამიანს გააერთიანოს ცნებები სხვადასხვა სფეროდან და შექმნას მეტაფორული კავშირები, რომლებიც საფუძვლად უდევს შემოქმედებით აზროვნებას და ახლებური მიდგომების განვითარებას.
კონცეპტუალური ბლენდინგის (Conceptual Blending) იდეა, ასევე ცნობილია როგორც მენტალური ბლენდინგი, შექმნეს ჟილ ფოკონიმ (Gilles Fauconnier) და ლინგვისტმა მარკ ტერნერმა (Mark Turner) 1990-იან წლებში. მათ ეს თეორია საფუძვლად დაუდეს კოგნიტიურ მეცნიერებებსა და ლინგვისტიკას, რათა აეხსნათ, როგორ აერთიანებს ადამიანის ტვინი სხვადასხვა ცნებებსა და იდეებს, რომ შექმნას ახალი გაგებები, მეტაფორები და ინოვაციური იდეები.
ამ ორი ავტორის ყველაზე ცნობილი ნაშრომი, რომელშიც ეს თეორია ფართოდ არის განმარტებული და განხილული, არის „The Way We Think: Conceptual Blending and the Mind’s Hidden Complexities“(2002). ამ წიგნში ისინი განიხილავენ, თუ როგორ ხდება სხვადასხვა იდეის ან ცნების კოგნიტიური შერწყმა (ბლენდინგი) და როგორ ეხმარება ეს პროცესები ადამიანებს რთული საკითხების გაგებაში და ახალი იდეების გენერირებაში.
ფოკონი და ტერნერი ასაბუთებენ, რომ ჩვენი ტვინი მუდმივად ახდენს სხვადასხვა სფეროდან აღებული ცნებების შერწყმას, რათა შექმნას ახალი მნიშვნელობები ან მეტაფორები, რომლებიც აუცილებელია აზროვნებისა და ენის განვითარებისთვის. ეს პროცესი შესაძლოა იყოს შეუმჩნეველი, მაგრამ ის მუდმივად მიმდინარეობს ჩვენს კოგნიტიურ აქტივობებში — სწავლაში, ლინგვისტიკაში, მეცნიერებასა თუ ხელოვნებაში.
მეტაფორული ბლენდინგის თეორია დროთა განმავლობაში განვითარდა და ფართოდ გამოიყენება არა მხოლოდ ლინგვისტიკაში, არამედ ხელოვნურ ინტელექტში, მეცნიერებასა და კრეატიულ საქმიანობებში, რადგან ის აღწერს, თუ როგორ შეიძლება სხვადასხვა ინფორმაციის ინოვაციური გაერთიანება ახალი იდეების გენერაციისთვის.
ხელოვნურ ინტელექტში (AI), მეტაფორული ბლენდინგი განსაკუთრებულად მნიშვნელოვანია, რადგან მისი საშუალებით მანქანას შეუძლია გააერთიანოს მონაცემები სხვადასხვა წყაროდან, მოახდინოს ახალი იდეების გენერაცია და შეიმუშაოს კრეატიული გადაწყვეტილებები. მაგალითად, AI-ს შეუძლია ტექსტური ან ვიზუალური კონტენტის ანალიზი, რათა ერთმანეთს შეუხამოს განსხვავებული კონცეფციები და შექმნას ახალი მიგნებები, რაც, თავის მხრივ, აუმჯობესებს მის ფუნქციონირებას.
AI-ის მეტაფორული ბლენდინგისას იყენებს სხვადასხვა მონაცემთა წყაროებს ან ქმნის ახალ ინოვაციურ იდეებს ბიზნესისთვის ან სამეცნიერო კვლევებისთვის. AI ცდილობს მიბაძოს ადამიანის კოგნიტიურ პროცესებს, შეურიოს განსხვავებული ცნებები და იპოვოს ახალი, კრეატიული კავშირები, რომლებიც, თავის მხრივ, დაეხმარება ადამიანს ახალი იდეების გენერაციაში.
კონცეპტუალური მეტაფორული ბლენდინგის გამოყენება სწავლების პროცესში ხელს უწყობს სტუდენტების/მოსწავლეების კრეატიულ და კრიტიკულ აზროვნებას, აძლიერებს რთული მასალის გაგებას და ამარტივებს ინფორმაციის აღქმას სხვადასხვა სფეროებიდან. ეს მიდგომა შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც სასწავლო მასალის მიწოდებისას, ისე სასწავლო აქტივობებში.
AI-ის მეტაფორული ბლენდინგის გამოყენება ბიზნესში
AI-ის მიერ მეტაფორული ბლენდინგის გამოყენება განსაკუთრებით საინტერესო ხდება ბიზნესში, სადაც კრეატიული გადაწყვეტილებები ხშირად გადამწყვეტ როლს თამაშობს. კომპანიები უკვე იყენებენ AI-ს პროდუქტების ინოვაციური დიზაინის შესაქმნელად, მარკეტინგული კამპანიების ახალი იდეების დასაგეგმად და მომხმარებელთა ქცევის ანალიზისას. მაგალითად, ჩატბოტებს შეუძლიათ მომხმარებელთა მიმოხილვების საფუძველზე შეიმუშაონ ახალი პროდუქტები, იპოვონ მარკეტინგული ნიშები, ან დაალაგონ მონაცემთა ნაკრები, რათა დააკავშირონ კომპანიების მიერ ნაკლებად შესწავლილი ელემენტები.
AI-ის უნარი, სხვადასხვა იდეებს შორის კავშირების პოვნა, უფრო ღრმა და ინოვაციურ გადაწყვეტილებებს აწვდის ბიზნესებს, რის შედეგადაც მიიღწევა პროდუქტის ან მომსახურების სრულიად ახალი ხედვა და პერსპექტივა.
მეტაფორული ბლენდინგი ხელოვნებაში
მეტაფორული ბლენდინგის პროცესი ასევე დიდი როლს თამაშობს ხელოვნებაში. ხელოვანები, მწერლები და რეჟისორები ხშირად იყენებენ ამ ტექნიკას, რათა შექმნან უნიკალური ნამუშევრები. ხელოვნურ ინტელექტს შეუძლია შეისწავლოს და დააკავშიროს განსხვავებული თემები, კულტურები და სტილები, რაც ქმნის ხელოვნების ახალ ფორმებს.
მაგალითად, AI-ს შეუძლია შექმნას უნიკალური ნამუშევრები სხვადასხვა მხატვრული სტილის შერწყმით ან დააგენერიროს ახალ ჟანრებზე დაფუძნებული ხელოვნების ნიმუშები, რაც შეუძლებელი იქნებოდა ადამიანის შემოქმედებითი კრეატიულობის გარეშე.
AI და მეცნიერება: მეტაფორული ბლენდინგი კვლევაში
AI-ს როლი უმნიშვნელოვანესია ახალი აღმოჩენების გენერირებაში. მეტაფორული ბლენდინგის პროცესი აქ გამოიყენება, რათა დააკავშიროს მეცნიერების სხვადასხვა თეორია ან პროცესები. AI-ის უნარი, გააერთიანოს ინფორმაცია სხვადასხვა კვლევითი დისციპლინებიდან, მეცნიერებს აძლევს საშუალებას უკეთ გაიაზრონ, როგორაა დაკავშირებული ერთი სფერო მეორესთან.
ეს პროცესი შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ბიოლოგიაში, ფიზიკაში, ქიმიასა და სხვა დისციპლინებში. მაგალითად, კვანტური ფიზიკისა და ბიოლოგიის კავშირების ანალიზი, რაც ადრე წარმოუდგენელი იყო, AI-ს დახმარებით ახალი კვლევითი მიმართულებებისა და თეორიების დაბადების საფუძველი ხდება.
AI-ის მენტალური ბლენდინგის მომავალი
მომავალში, უფრო განვითარებული გენერაციული AI სისტემები შეძლებენ უფრო რთული იდეების უფრო ღრმა ინტეგრირებას, რაც საშუალებას მისცემს ადამიანებს და მანქანებს ერთად შექმნან ახალი იდეები და ინოვაციები, რომლებსაც დღეს ვერც კი წარმოვიდგენთ.
AI-მ შეიძლება ხელი შეუწყოს მეცნიერულ აღმოჩენებს, რომლებიც დაეფუძნება სხვადასხვა სფეროებს შორის მენტალურ ბლენდინგს. ამგვარი პროცესები კრეატიულ და კვლევით სამუშაოებში სასიცოცხლო როლს ითამაშებს.
