(ანტონ ჩეხოვის „Страх“ და შტეფან ცვაიგის „შიში“)
რატომ ეშინია ადამიანს სიცოცხლისა? ეს ტკივილის შიშია და როგორც ყველა შიში, სიკვდილის შიშიდან მომდინარეობს. ჩვენ არაფერი ვიცით სიკვდილის შესახებ, მაგრამ ხანდახან გვგონია, რომ არც ცხოვრება „ვიცით“, ეს უკანასკნელი ისეთივე „რებუსია“ და ბურუსით მოსილი, როგორც ტრანსცენდენტული სამყარო. „მშვიდობის გეშინოდეთო“, ბერტოლდ ბრეხტმა. მოდი, შევეცადოთ, გავიგოთ, რატომ უნდა გვეშინოდეს მშვიდობისა…
ჩეხოვის ნოველის „Страх“ მთავარი გმირი დიმიტრი პეტროვიჩ სილინი – უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ პეტერბურგში მსახურობდა, მაგრამ 30 წლისამ მიატოვა სამსახური და სოფლის მეურნეობას მიჰყო ხელი. თუმცა მეგობარზე, რომელიც მთხრობელია მოთხრობაში, იგი ტოვებს არა აგრონომის ან სიტუაციის ბატონ-პატრონის, არამედ დატანჯული ადამიანის შთაბეჭდილებას („…и мне ясно было, что никакого хозяиства ему не нужно, а нужно, чтоб день прошел –и слова богу“(181). სილინი ჭკვიანი, საინტერესო და გულწრფელი ადამიანია, მაგრამ მასთან მეგობრობაში, როგორც მთხრობელი ამბობს, არის რაღაცა უხერხული, დამძიმებული, ამიტომ ეს უკანასკნელი ახლობლურ ურთიერთობას ამჯობინებს მასთან, თუმცა არ ერიდება, გაამხილოს, რომ მისი ცოლი ძალიან მოსწონს, ენატრება კიდეც, როცა ვერ ხედავს ამ მშვენიერ ქალს, მაგრამ ამ გრძნობას სიყვარულს არ უწოდებს. ეს გრძელდება წელიწად-ნახევარი.
ივლისის ერთ კვირა დღეს ეს ორი, მეგობრად წოდებული, ადამიანი მიდის დიდ სოფელ კლუშნოში, რომ უსაქმურობა „ამოავსონ“ და ვახშმისთვის სანოვაგე მოიმარაგონ. აქ ჩეხოვი საგანგებოდ აღწერს წუთისოფლის ერთ მორიგ, მოარულ გაუგებრობას – ესაა ოლქში ცნობილი კაცი, რომელიც ორ მეგობარს თან დასდევს, ზედმეტსახელად „ორმოცი წამებული“, გავრილა სევეროვი, რომელიც ერთ დროს მთხრობელთან კარისკაცად მსახურობდა, მაგრამ მერე ლოთობის გამო დაითხოვა. ეს წყალწაღებული ადამიანი წარმოშობით პრივილეგირებული ფენაა, დედა თავადის ქალია, მამა კი – მღვდელი, მაგრამ უიმედო ლოთია მაინც. ის ჰყვება, რომ სასულიერო სასწავლებელში სწავლობდა, განათლებულიცაა, მაგრამ თუთუნის წევისთვის გამოუშვეს. გუნდშიც მღეროდა და მონასტერშიც ეცხოვრა, საიდანაც უკვე „სისუსტისთვის“ დაეთხოვათ. შემდგომ მოწყალებას ითხოვდა და ოთჯერაცაა გასამართლებული… სილინი მას უსმენს და თითქოს არც უსმენს, ისე სვამს კითხვას: რატომააო, რომ როცა ადამიანებს უნდათ, მოყვნენ რაღაცა საშიში, იდუმალი და ფანტასტიკური, მასალას იღებენ არა ცხოვრებიდან, არამედ მოჩვენებათა და სიკვდილის აჩრდილების საუფლოდან?
– საშიშია ის, რაც გაუგებარია, – იღებს პასუხად კაცისგან, მეგობრად რომ მიიჩნევს.
– განა, ცხოვრება გასაგებია? ნუთუ, ცხოვრება უფრო გესმის, ვიდრე იმქვეყნიური სამყარო?!
არ ცხრება სილინი, მისი სახე კი საღამოს მისუსტებულ შუქზე უფრო და უფრო ფერმკრთალი ხდება, ხმა კი – მავედრებელი: „Что и говотить, страшны видения, но страшна и жизнь. Я, голубчик, не понимю и боюсь жизни…Когда я лежу на траве и долго смотрю на козявку, которая родилась только вчера и ничего не понимает, то мне кажется, что ее жизнь состоит из сплошного ужаса, и в ней я вижу самого себя…Я не способен различать, что в моих постуpках правда и что ложь, и они тревожат меня; я сознаю, что условия жизни и воспитание заключили меня в тесный круг лжи, что бся моя жизнь есть не что иное, как ежедневная забота о том, чтобы обманывать себя и людей и не замечать этого, и мне страшно от мысли, что я до самой смерти не выберусь из этой лжи…Я, голубчик, не понимаю людей и боюсь их. Мне страшно смотреть на мужиков, я не знаю, для каких таких высших целей они страдают и для чего они живут. Если жизнь есть наслаждение, то они лишние, ненужные люди; если же цель и смысл жизни – в нужде и непроходимом, безнадежном невежестве, то мне непонятно, кому и для чего нужна эта инквизиция“ (185-186). ეს თავადაც ცხოვრების „გამოცანა“ გმირი არ ცხრება – ყველა მეუბნებაო, რომ მყავს ლამაზი ცოლი და უსაყვარლესი შვილები, ვარ ბრწყინვალე მეოჯახე. ხალხი ფიქრობს, რომ ვარ ბედნიერი, მაგრამ ერთი სევდიანი გაუგებრობა არ მშორდებაო, ეს მაშინებსო – სულელურად და უცნაურად ვიქორწინეო. ქორწილამდე მიყვარდა მაშა (ცოლი) და ორი წელი, სანამ დავქორწინდებოდით, თავს ვევლებოდიო. თუმცა ის უარმყოფდა, რადგან სრულიად გულგრილი იყოო ჩემ მიმართ. ხოლო მეექვსეჯერ, როცა კიდევ ერთხელ მუხლებზე დაცემული შევევედრეო და ვთხოვე ხელი, როგორც მოწყალება, დავითანხმეო, ოღონდ მისი ერთი პირობით („Я вас не люблю, но буду вам верна…“). მაშინ კი აღვფრთოვანდი, მაგრამ ახლა მისი სრულიად არ მესმის და ეს ხომ წამებააო?! – ქალი, რომელიც ალბათ ჩემი სახლიდან წამოსვლით ხარობს, რადგან ისევ გულგრილია ჩემ მიმართ, ჩემი შვილების დედაა, ჩემთან წევს, ცხოვრობს, „შენობით“ მომმართავს… არადა, ყოველდღიურად უფროა ლამაზდება, თითქოს, ჯინაზე და ჩემი მისდამი სიყვარულიც სულ უფრო უიმედო ხდებაო…აი, რა არის მოჩვენებებზე საშიში სილინისთვის!
ცხოვრების ამაოებაა ალბათ ისიც, რომ ეს აღელვებული საუბარი მსმენელს უხერხულობასაც აგრძნობინებს და სიამოვნებასაც – მას ამხიარულებს ის ფაქტი, რომ მისთვის სასურველ ქალს ქმარი არ უყვარს.
…დიმიტრი პერტოვიჩი, რომელიც ძლივს უმკლავდება მორეულ რულს, იმ მიზეზით, რომ მეორე დილას 3 საათზე უნდა ადგეს, მიდის ფლიგელში დასაძინებლად. მისი ცოლი კი პეტერბურგულ ყაიდაზე გვიან წვება.
„Жизнь, по его мнению, страшна,…так не цеrемонься же снею, ломай ее и, пока она тебя не задавила, беrи бсе, что можно урвать он нее“ (192); – აი, ეს ფიქრები აღმოჩნდება საკმარისი, რომ მთხრობელმა უღალატოს არასასურველ მეგობრობას და სილინის ცოლი, რომელიც ტერასაზე ელოდება ღამის სიბნელეში, გულში ჩაიკრას. ეს სერიოზული სიყვარული აღმოჩნდება ორივე მხრიდან, კარგა ხნის დაწყებული თან. მაგრამ კაცს, როგორც მისი სქესის წარმომადგენელთა უმრავლესობას, უნდა, რომ ეს არ იყოს სერიოზული – არ იყოს არც ცრემლები, არც ფიცი, არც მომავალზე საუბარი. დაე, დარჩეს ეს იდუმალი, მთვარიანი ღამე მოელვარე მეტეორად და „ბასტა!“
ჰოდა, როცა ღამის 3 საათზე ქალი გამოდის შეყვარებულის ოთახიდან, ქმარს ხვდება, გზას დაუთმობს ზიზღით. ეს უკანასკნელი კი უცნაურად გაიღიმებს და შედის მეგობრადყოფილის ოთახში, სადაც ქუდი დარჩა; არც შეხედავს მას, ჩაახველებს და გავა, რომ აკანკალებული ხელებით შეაბას ცხენები; ჯდება ტარანტასში და მიდის.
დიმიტრი პეტროვიჩის სიცოცხლის შიში მთხრობელსაც გადაედება: რატომ გამოვიდა ეს ყველაფერი ასე?! ვის რაში სჭირდებოდა ეს სერიოზული სიყვარული ან ნაღალატევი ქმრის გამოცხადება ქუდისთვის მის ოთახში?! რა შუაში იყო აქ ქუდი?!
რაც ყველაზე საინტერესოა – ამ ამბის შემდეგ ცხოვრება ჩვეულებრივ გაგრძელდება პერსონაჟებისთვის, ოღონდ არ გაგრძელდება სიყვარული – სატრფოები აღარ შეხვდებიან ერთმანეთს…
მოდი, ვნახოთ, იგივე თემა როგორაა გაშლილი შტეფან ცვაიგთან, „ცხოვრების დაფაზე“თითქოს განსხვავებული, მაგრამ, საბოლოო ჯამში, მაინც ანტონ ჩეხოვის მსგავსი მოვლენათა „კონფიგურაციით“. შეიძლება ითქვას, რომ ამ მოთხრობების უკეთ გაგების „გასაღები“ ერთმანეთშია… აქ უკვე ქალია მთავარი პერსონაჟი – მთელ დედაქალაქში ცნობილი ვექილის მეუღლე ფრაუ ირენე.
მწერალი ქალში აპირისპირებს ბიურგერულ სამყაროსა და მის სასიყვარულო თავგადასავალს საყვარელთან, აჩვენებს ქალშივე არსებულ წინააღმდეგობას ამ ორს შორის და მისგან დაბადებულ შიშს, რომელიც იდენტურია ჩეხოვის გმირის შიშისა. ქალი აპროტესტებს, უარყოფს ბიურგერულ სამყაროს და გაიჩენს საყვარელს, ანუ ამით სწორედ იმ გარემოს აუმხედრდება, რომელიც ჰგონია, რომ ასე მობეზრებია; მაგრამ რა, კონკრეტულად?! ესაა „შეჩვეული ჭირი“ – სიყვარულის დავიწყება, ასე რომ ჰგავს უსიყვარულობას, მისგან დაცლის პროცესს ანუ მის გაბანალურებას… „მოახლემ ვახშამი მოართვა და საღამომაც ისევე ჩაიარა, როგორც სხვა მრავალმა, ოღონდ უფრო სიტყვაძუნწად, ნაკლებ ენაწყლიანად. უხალისოდ მიმართავდნენ ერთმანეთს და ხშირად უწყდებოდათ სიტყვა…“(9). საყვარლის გაჩენის მიზეზი არაა ცოლქმრული ბედნიერებით დაუკმაყოფილებლობის გრძნობა, არც სულიერი გამოფიტვა, ასე თანამდევი ხვედრი რომაა გათხოვილი ქალებისა. ირენე, საზოგადოების თვალთახედვით, ბედნიერია, ჰყავს ქმარი, ინტელექტუალური უპირატესობით, არის ორი შვილის დედა და მისი უქარიშხლო, ბიურგერული ცხოვრება მიედინება დადგენილ კალაპოტში. მაგრამ იქნებ ქალს არა „ჭიქაში ატეხილი“ და გამოგონილი, არამედ ნამდვილი „ქარიშხალი“ უნდა?! იმიტომ, რომ ის მყუდროება, რომელშიც ცხოვრობს, შეხუთული ატმოსფერო, ერთფეროვანი ბედნიერება უბედურებაზე ნაკლებ როდი ახელებს ადამიანს, უმძაფრებს გრძნობებს, როგორც მეტისმეტი სიმაძღრე აღიზიანებსო შიმშილივით ადამიანს, გვიზიარებს ცვაიგი. ასეთი უფათერაკობა ავანტიურისადმი ცნობისმოყვარეობას აღვიძებს ქალში. მაგრამ როგორც უამრავი რამ ამ „გაუგებარ“ წუთისოფელში, იქნებ ესეც ილუზიაა? არასწორი წარმოდგენა, რომელიც ხშირად პანაცეა ჰგონიათ ადამიანებს? „მაძღარი და კმაყოფილი ბიურგერებით გარშემორტყმულმა ქალმა, ამ გამოუცნობ მელანქოლიაში რაღაც სხვა, უფრო ამაღლებული სამყარო იგრძნო და უნებლიეთ გადასცდა თავისი ყოველდღიური გრძნობების საზღვრებს, რათა ახლოდან შეეხედა ამ ახალი ფენომენისთვის“(14). ადამიანი, რაღაცა უცნაური ვნებით ატანილი, სულ აწესებს „საზღვრებს“, რომ დაძლიოს მეორე, არანაკლებ საშიში ვნება – ამ საზღვრების დარღვევისა.
თუმცა ირენე ტყუვდება, რადგან ეს ცვლილება არაფერს „გააფერადებს“ მის ცხოვრებაში, უბრალოდ, მისი მობეზრებული ბედნიერების დანამატი ხდება, „როგორც სხვა ნებადართული სიამენი“. ქალს უნდა ქარტეხილი, მაგრამ ის ავიწყდება, რომ ბედისგან განებივრებულს, განცხრომით ცხოვრებას ნაჩვევს და ამის გამო სურვილებისგან დაცლილს, პატარა დაბრკოლებისთანავე (ესაა შანტაჟისტი, ხელმოცარული მსახიობი ქალი, რომელიც გამუდმებით ფულს სძალავს და ბოლოს ირკვევა, რომ ქმრის დაქირავებულია) შიში ეუფლება, რადგან ბრძოლის არც სურვილი გააჩნია, არც უნარი. აღმოჩნდება, რომ მისთვის უმნიშვნელოვანესი, ძვირფასი სწორედ სულიერი სიმშვიდე და ის კომფორტი ყოფილა, რომელშიც ცხოვრობს.
სულ სხვანაირი თვალით შეხედავს ქმარს და რომანტიკაც, რომელიც გათხოვების შემდეგ სრულიად გაუქრა, თითქოს, ისევ ხელახლა იფურჩქნება, შიში და სასოწარკვეთა რომ არ შხამავდეს. ზუსტად ისე, როგორც ქართულ ლექსშია: „მომანატრა, მომანატრა, ნეტა, რაც მომწყინდა, რაც მომწყინდა, ის“. ქალი აკვირდება ქმრის სახეს, ცდილობს ნაცნობ და ერთბაშად გაუცხოებულ ნაკვთებში ამოიკითხოს მისი ხასიათი, რომელშიც ვეღარ გარკვეულა ერთად ცხოვრების რვა წლის განმავლობაში გულგრილობის (თუ შეჩვევის?) გამო.
ირენე „სხვა“ თვალით უყურებს საკუთარ ცხოვრებას და სწავლობს, დააფასოს გარშემო მყოფები, მორთულები, ელეგანტურნი, ფუქსავატობის ვარდისფერი შარავანდედით მოსილნი, როგორც ამბობს შტეფან ცვაიგი.
ქმრის, ცნობილი ადვოკატის, იურისტის (ეს ბედისა თუ მწერლის ირონიაა?), „ფილოსოფია“ ასეთია სასამართლოებისა და გამოძიების პრაქტიკიდან – „შიში სასჯელზე უარესია… როგორც კი დამნაშავემ გაიგო, რითი დასჯიდნენ, მაშინვე დამშვიდდა… ტირილის შეგრძნება ცრემლის დაღვრაზე უფრო მწარეა“ (77).
ირენეს ჰგონია, რომ საცაა ის შანტაჟისტი ქალი მეუღლესთან გათქვამს და ცხოვრება თავზე დაემხობა. მასში სიცოცხლის სურვილსა და ძალასთან ერთად დაიბადება რაღაც ახალი – სიკვდილის ძალაც. თავის მოკვლას გადაწყვეტს სწორედ მაშინ, როცა განჭვრეტს იმას, რასაც ჭეშმარიტად ფასი ჰქონია მის ცხოვრებაში. მივიწყებული ღმერთისადმიც აღავლენს ლოცვას…
დასკვნა? რას გვთავაზობს მწერალი ამოსაცნობად? ბედნიერებას არ უყვარს შეჩვევა და გაჩვეულებრივება, ასე ცუდად იცისო შემობრუნება. ირენეს შემთხვევაში ამაოების „ჭრელი საბურველი“ წუთიერად აიხადა ჭეშმარიტებამ და საკუთარი იშვიათი ბრწყინვა დაანახვა. თუმცა „საბურველი“ მას ისევ, ტრადიცულად, ჩამოეფარება, მაგრამ თუ გემახსოვრება, თავიდან ან სულაც პირველად აღმოაჩენ, რომ ბევრი ღირებულია შენს ცხოვრებაში და ამ უკანასკნელს დააფასებ – ესაა ბედნიერებაც…
ირენე ქმარს უბრუნდება სულიერად, რადგან მას ფიზიკურად არსად გაჰქცევია. კაცის „ფანდმა“ გაჭრა და მანაც დაიბრუნა ძვირფასი ადამიანი.
„ჭეშმარიტების მარცვლების“ შესაგროვებლადაა ჩვენი ცხოვრება. ადამიანიც, თუნდაც ის ტლუ გლეხიც ყანაში, ჩეხოვის გმირს რომ ზარავს, თავისი არსებობის თითქოს უაზრობით, რომელიც ვერასდროს ჩასწვდება რიგიანად, ინტელექტუალურად, ყოფიერების საზრისს და იქნებ არც ეცდება ამიტომ, – მინდორში, მკისას თუნდაც, ერთი მშვენიერი გვირილის დანახვისას ინტუიციურად მაინც შეიგრძნობს ღმერთს.
შეაგროვეთ ეს წუთები!
ესაა ჩვენი ცხოვრების მიზანიც და წინაპირობაც…
მაია იანტბელიძე
ციტატები – А.Чехов, Собрание сочинений, том 7,Государственное издательство художественной литературы, Москва 1962; შტეფან ცვაიგი „შიში“, გამომცემლობა „პალიტრა“, 2021
