„ძნელია სიტყვების მონახვა, როცა ჭეშმარიტად რამე გაქვს სათქმელი. და მაშინაც კი, როცა საჭირო სიტყვები მოგადგება, მათი წარმოთქმა გრცხვენია.“ – „სამი მეგობარი“
ამ სტატიის დაწერა ალპებმა და რემარკმა შთამაგონა. მართალია, თანამედროვე განათლების მიდგომა მოსწავლის მოტივაციასა და ინტერესს პრიორიტეტად მიიჩნევს, მაგრამ მე მაინც რაღაც სხვას, უფრო ღრმას, არსებითს ვეძებ. სწორედ ამ ძიების პროცესში, ალპებზე შემოქმედებითი დავალების დაწყებისას გამახსენდა რემარკის „სამი მეგობარი“, რომელსაც „ნასესხები სიცოცხლე“ თან მოჰყვა. ასე აღმოჩნდა ლიტერატურა გეოგრაფიის გაკვეთილზე.
ჩემი აღფრთოვანება უსაზღვრო იყო, როცა ერთ – ერთმა მოსწავლემ არა „სამი მეგობარი“, არამედ „ტრიუმფალური თაღი“ ახსენა – რემარკის კიდევ ერთი შედევრი. ახლა მოუთმენლად ველი, როდის გაითვალისწინებს ჩემს რეკომენდაციებს და როდის დაიწყებს ალპების მთებში ბოდიალს – მარტასთან თუ სამ მეგობართან ერთად, მნიშვნელობა არ აქვს. მთავარია, ეს თავგადასავალი შედგეს.
ახალგაზრდობაში, რომანების კითხვისას, ბუნების აღწერები ჩემთვის მოსაწყენი იყო, ხშირად გვერდს ვუვლიდი მათ. მთების, მდინარეების, ტყეების დეტალური აღწერები მძიმედ წასაკითხი და ნაკლებად საინტერესო მეჩვენებოდა. მინდოდა, სწრაფად მივსულიყავი მოქმედებამდე, პერსონაჟების დიალოგებამდე, სიუჟეტის განვითარებამდე. ვინ იფიქრებდა, რომ სწორედ ამ გამოტოვებული ფურცლების მიმართ გაჩნდებოდა ჩემში უდიდესი ინტერესი და საბოლოოდ, გეოგრაფიის მასწავლებელი გავხდებოდი?
დღეს ჩემი მიზანია, მოსწავლეებს არ გამოვატოვებინო ის ფურცლები, რომლებსაც მე ერთ დროს გვერდს ვუვლიდი. როგორ? იმით, რომ ვაჩვენო, რამდენად ცოცხალი და მნიშვნელოვანი შეიძლება იყოს გეოგრაფია ლიტერატურაში, ისტორიასა და ზოგადად, ადამიანის ცხოვრებაში.
მაგრამ რას ვეძებ სინამდვილეში? როგორ შეგვიძლია მოსწავლეებს მივცეთ საშუალება, არა მხოლოდ ისწავლონ ფაქტები, არამედ იგრძნონ, განიცადონ და დაუკავშირონ ეს ცოდნა საკუთარ გამოცდილებასა და წარმოსახვას? შესაძლოა, სწორედ აქ არის გამოსავალი – საგნების ინტეგრაციაში, რაც ბუნებრივად და ორგანულად ხდება, იძულების გარეშე.
რემარკის პერსონაჟები ხომ არ სწავლობდნენ ალპებს სახელმძღვანელოდან; ისინი ცხოვრობდნენ იქ, სუნთქავდნენ მის ჰაერს და მათი ბიოგრაფიები გადახლართული იყო ამ მთების დიდებულებასთან. ეს ქმნის კავშირებს, რომლებიც ლიტერატურიდან იწყება და ცხოვრებაში გრძელდება – გზები, რომლებიც გეოგრაფიას, ისტორიას და ფილოსოფიას ადამიანურ გამოცდილებას უკავშირებს.
როდესაც მოსწავლე აცნობიერებს, რომ ალპები მხოლოდ გეოგრაფიული ობიექტი კი არ არის, არამედ ადგილია, სადაც ვითარდებოდა ადამიანური დრამები – თავდადება, სიყვარული, დაშორება და გადარჩენა – სწორედ მაშინ ხდება სწავლა ღრმა და შინაარსიანი.
როგორ ვასწავლოთ ისე, რომ ინფორმაცია არა მხოლოდ დაიმახსოვრონ, არამედ იგრძნონ? როგორ შევქმნათ გარემო, სადაც მოსწავლეები ცხოვრობენ იმ ცოდნით, რომელსაც იძენენ?
რემარკის რომანები ხომ მხოლოდ სიუჟეტი არ არის; ისინი სულისშემძვრელი ამბებია ადამიანებზე, ბრძოლაზე, სიყვარულსა და გადარჩენაზე, რაც ხშირად კონკრეტულ გეოგრაფიულ გარემოსთანაა დაკავშირებული. ალპები მათთვის მხოლოდ მთები არ იყო – ეს იყო თავშესაფარი, გამოწვევა…
ამ მიდგომით, მასწავლებელი აღარ არის მხოლოდ ინფორმაციის გამზიარებელი – ის ხდება მეგზური, რომელიც მოსწავლეს საკუთარი გზის პოვნაში ეხმარება. გზა კი კითხვებით იწყება – არა მხოლოდ პასუხების ძიებით, არამედ იმ კითხვების დასმით, რომლებიც აზროვნებას ავითარებს.
როდესაც მოსწავლე ხვდება, რომ „ტრიუმფალური თაღი“ არა მხოლოდ პარიზის სიმბოლოა, არამედ იმ ამბების ნაწილი, რომლებიც ადამიანურ ძალასა და იმედზე გვიყვება, სწავლა უკვე უფრო მეტს ნიშნავს და სწორედ მაშინ ხდება საინტერესო. ჩვენ უნდა გავცდეთ სტანდარტულ გაკვეთილებს და მოსწავლეებს მივცეთ საშუალება, რომ საკუთარი თავგადასავლები შექმნან – თუნდაც წიგნის ფურცლებზე ან წარმოსახვაში, ალპების ფონზე.
„სამი მეგობრის“ მოქმედება ვითარდება დიდ გერმანულ ქალაქსა და მის გარეუბანში – იმ გარემოში, სადაც ომისშემდგომი გერმანიის სოციალური და ემოციური ჭრილობები ყველაზე მკაფიოდ იკვეთება. აქ ქალაქი არ არის უბრალოდ ფონი; ის არის პერსონაჟების თავშესაფარი, სიყვარულის ასპარეზი და ტრაგიკული მოვლენების სცენა. თუ დავაკვირდებით, როგორ აღწერს რემარკი ქუჩებს, ავტოსახელოსნოს, ბარებსა და გარეუბნებს, ჩვენ შეგვიძლია არა მხოლოდ ლიტერატურული სურათი დავინახოთ, არამედ გეოგრაფიული წარმოდგენაც შევიქმნათ იმდროინდელი გერმანიის ურბანულ სივრცეზე.
არც რემარკის რომანში „ტრიუმფალური თაღი“ არაა პარიზი მხოლოდ ქალაქი, ეს არის პერსონაჟების თავშესაფარი, სიყვარულის ასპარეზი და ტრაგიკული მოვლენების ფონი, მეორე მსოფლიო ომამდელი ევროპის პოლიტიკური და სოციალური პორტრეტის მნიშვნელოვანი ნაწილია. როდესაც ვკითხულობთ, როგორ აღწერს რემარკი პარიზის ქუჩებს, კაფეებსა და სენას სანაპიროებს, შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ არა მხოლოდ რომანის სცენები, არამედ თავად ქალაქის დაგეგმარება, ატმოსფერო და ყოველდღიური ცხოვრება -თითქოს ჩვენც იქ ვართ.
ალპები ერთ-ერთი ყველაზე გამორჩეული გეოგრაფიული რეგიონია ევროპაში, რომელიც არა მხოლოდ ბუნებრივი ლანდშაფტით, არამედ კულტურული, ისტორიული და სოციალური მნიშვნელობითაც გამოირჩევა. როდესაც მოსწავლეები ალპების თემაზე მუშაობენ, მათ შესაძლებლობა ეძლევათ, შეისწავლონ როგორც ფიზიკური გეოგრაფიის ელემენტები – სიმაღლეები, მწვერვალები, მყინვარები – ასევე გააანალიზონ ის გზები, რომლებითაც ისტორიული თუ ლიტერატურული პერსონაჟები გადაადგილდებოდნენ; ციცაბო ფერდობები, სადაც ბრძოლები მიმდინარეობდა; და ხეობები, სადაც საუკუნეების განმავლობაში დუღდა ყოველდღიური ცხოვრება.
განსაკუთრებით საინტერესოა, როგორია ალპები ლიტერატურაში. მაგალითად, ერიხ მარია რემარკის რომანში „ნასესხები სიცოცხლე“, ალპები წარმოდგენილია როგორც სიმბოლური თავშესაფარი, სადაც მთავარი გმირები -კლერფე და ლილიანი – ცდილობენ დროებით დაივიწყონ ავადმყოფობა და სიკვდილის მოლოდინი. თოვლიანი მწვერვალები, სუფთა ჰაერი და სიჩუმე იქცევა იმ სივრცედ, სადაც დრო თითქოს ჩერდება და ადამიანური ურთიერთობები იძენს განსაკუთრებულ სიღრმეს. ამგვარად, ალპები იქცევა არა მხოლოდ გეოგრაფიულ, არამედ ემოციურ და ფილოსოფიურ ლანდშაფტად, რაც კიდევ ერთხელ უსვამს ხაზს მის მრავალმხრივ მნიშვნელობას.
ჯონ სტაინბეკის „მრისხანების მტევნები“ იმის გარდა, რომ დიდი დებრესიის პერიოდის ამერიკული ოჯახის ისტორიაა, ასევე მნიშვნელოვანი წყაროა გეოგრაფიული მიგრაციის შესასწავლად. ჯოუდების ოჯახის მოგზაურობა ოკლაჰომადან კალიფორნიისკენ გვიჩვენებს სოციალურ-ეკონომიკურ პრობლემებთან ერთად გარემოს გავლენასაც ადამიანის ცხოვრებაზე.
მოსწავლეებს შეგვიძლია ვკითხოთ: რა იყო გვალვის მიზეზები ოკლაჰომაში? როგორ იმოქმედა კალიფორნიის კლიმატმა და რესურსებმა გადასახლებულთა ცხოვრებაზე? როგორ ცვლის ლანდშაფტი ადამიანთა ბედს?
ამგვარად, ლიტერატურული ნაწარმოებები ხშირად იქცევა გეოგრაფიული ანალიზის საფუძვლად. გეოგრაფიული ცოდნა ამ შემთხვევაში ხდება ისტორიული კონტექსტის გაგების გასაღები, ხოლო ლიტერატურული ტექსტი – სივრცისა და გარემოს გააზრების საშუალება.
ჰერმან მელვილის „მობი დიკი“ კომპლექსური ნარატივია, რომელიც მოიცავს ოკეანის გეოგრაფიას, საზღვაო დინებებს, კლიმატურ ზონებსა და საზღვაო ფლორისა და ფაუნის მრავალფეროვნებას. ხომალდი „პეკოდის“ მოგზაურობა პრაქტიკულად ქმნის მსოფლიო ოკეანის გეოგრაფიულ რუკას, რომელზეც თითოეული მონაკვეთი ასახავს კონკრეტულ ბუნებრივ პირობებსა და მათ გავლენას ადამიანზე. მოსწავლეებს შეუძლიათ შეისწავლონ: რომელი ოკეანური დინებები უწყობდა ხელს ან აფერხებდა ხომალდების გადაადგილებას; როგორია ეკვატორული ზონის კლიმატური თავისებურებები; რა საფრთხეებს შეიცავს არქტიკული ზღვები და როგორ მოქმედებს ეს გარემო მეზღვაურების ყოველდღიურობაზე.ამგვარად, „მობი დიკი“ საშუალებას გვაძლევს, ოკეანე აღვიქვათ როგორც ცოცხალი, მრავალფეროვანი და ხშირად სახიფათო გარემო.
ამ მიდგომით მოსწავლეებს შეუძლიათ დაინახონ კავშირი გეოგრაფიულ ცნებებსა და რეალურ სამყაროს, ადამიანურ გამოცდილებას შორის. როდესაც ისინი რემარკის რომანებში, სტაინბეკის ეპოსსა თუ მელვილის საზღვაო თავგადასავალში ამოიცნობენ გეოგრაფიულ მახასიათებლებს, ეს ცოდნა მათთვის ცოცხალი და მნიშვნელოვანი ხდება. რუკაზე არსებული წერტილები და ხაზები აღარ რჩება მხოლოდ სიმბოლოებად – ისინი გარდაიქმნება ადგილებად, სადაც ადამიანები ცხოვრობდნენ, იბრძოდნენ, ოცნებობდნენ და ქმნიდნენ ისტორიას.
ამ პროცესში, ჩემი, როგორც გეოგრაფიის მასწავლებლის, ამოცანაა, დავუბრუნო მოსწავლეებს ის „გამოტოვებული ფურცლები“, რომლებიც ხშირად რჩება საგნობრივ ჩარჩოებს მიღმა. მინდა, რომ ყოველი გაკვეთილი მათთვის აღმოჩენად იქცეს – სივრცედ, სადაც ცოდნა მხოლოდ ფაქტების დაგროვება კი არ არის, არამედ საკუთარი თავის, სამყაროსა და ერთმანეთის უკეთ გაცნობა.
ეს არ არის მხოლოდ საგნების ინტეგრაცია. ეს არის ჰოლისტური მიდგომა სწავლებაში, რომელიც მოსწავლეს საშუალებას აძლევს, დაინახოს სამყარო არა დანაწევრებულ საგნებად, არამედ ერთიან, ურთიერთდაკავშირებულ სისტემად. როდესაც მოსწავლე ხვდება, რომ მდინარის მიმართულება, მთის სიმაღლე ან ოკეანის დინება შეიძლება იყოს რომანის მთავარი გმირის ბედის განმსაზღვრელი, სწორედ მაშინ ხდება გეოგრაფია მართლაც ამაღელვებელი.
ალბათ, ეს არის ის „სხვა“, რასაც ვეძებ. ეს არის სურვილი, რომ გაკვეთილი გახდეს სივრცე, სადაც მოსწავლეები მხოლოდ ცოდნას კი არ იღებენ, არამედ საკუთარ თავსაც ეცნობიან. სადაც კითხვა „რატომ?“ უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე „რა?“. სადაც რემარკის გმირები და ალპების მწვერვალები ერთდროულად გვასწავლიან რუკის კითხვასაც და გულის მოსმენასაც.
და როცა ერთ დღეს რომელიმე მოსწავლე თავის გზას აირჩევს – იქნებ მწერლის, მოგზაურის, მასწავლებლის ან უბრალოდ გულწრფელი ადამიანის – მინდა, რომ ამ გზაზე თან გაჰყვეს ის განცდა, რაც ერთ ჩვეულებრივ გაკვეთილზე დაიბადა. გაკვეთილზე, სადაც ლიტერატურა და გეოგრაფია ერთმანეთს შეხვდნენ და სადაც ყველაზე მნიშვნელოვანი აღმოჩნდა ის, რაც არც ერთ სახელმძღვანელოში არ წერია -შთაგონება.
