არსებობს ლიტერატურისადმი ეროტიკული სიყვარული და არსებობს ინტელექტუალური (პროფესიული) სიყვარული. პირველ შემთხვევაში წიგნებს სიამოვნების მისაღებად ვკითხულობთ, უფრო მეტად შინაარსსა და ემოციურ ზემოქმედებას ვუკვირდებით, ვიდრე ფორმასა და კონტექსტს. აი, მეორე შემთხვევაში კი ყველაფერი ერთად გვაინტერესებს. მეორე შემთხვევაში ლიტერატურა ჩვენი სუნთქვაა, არათუ სიამოვნების, არამედ კვლევის, ძიების საგანია.
წიგნებიც ამ ორ კატეგორიაში შეიძლება, მოთავსდეს: კლასიკა, თანამედროვე ლიტერატურა, ყველაფერი ის, რაც სიამოვნებით ან სამოყვარულო ინტერესით იკითხება და საკვლევ-საჩხრეკი ლიტერატურა, ანუ ის, რასაც მხოლოდ ლიტერატურის ისტორიისათვის აქვს გარკვეული მნიშვნელობა. მეორე კატეგორიაშია, მაგალითად, სოციალისტური რეალიზმის მემკვიდრეობა და, ერთი სიტყვით, ყველა ის მწერალი, რომელთა შემოქმედებაც ვერ გასცდა მათ კონტექსტს, თანადროული ეპოქის მიღმა აქტუალური და საინტერესო არ აღმოჩნდა.
რატომ დავფიქრდი ამ ყველაფერზე ახლა?
გამომცემლობა „მედუზამ“ ორი ისეთი წიგნი გამოსცა ბოლო დროს, უფრო მეორე კატეგორიას რომ განეკუთვნება. ეს კი იშვიათია – მეორე კატეგორიის წიგნებს მკითხველები ნაკლები ჰყავს და გამომცემლობებიც გარისკვას ერიდებიან ხოლმე.
მე, როგორც პატარა გამომცემლობების დიდმა გულშემატკივარმა და წიგნებისადმი გარდარეული სიყვარულის მქონემ, რა თქმა უნდა, ორივე შევიძინე. ესენია: ალექსანდრე აბაშელის „ქალი სარკეში“ და მოთხრობების კრებული „დროთა კავშირი“.
„ქალი სარკეში“ პირველი ქართული სამეცნიერო ფანტასტიკაა, დაწერილი 1930 წელს. კითხულობ და ეპოქას ხედავ, კითხულობ და იმ ეპოქის ენა გესმის, ბოროტი ტოტალიტარული სისტემის ყალბი ენა. კითხულობ და იგებ, რა ცოდნას ფლობდნენ მეოცე საუკუნის (გასული საუკუნის!) დასაწყისში ასტრონომიასა და ფიზიკაში. მართალია, მთავარი ინტრიგის გახსნის შემდეგ (რა თქმა უნდა, არ გეტყვით, რა ინტრიგაა) წიგნი ოდნავ მოსაწყენი ხდება, მაგრამ რამდენადმე ბუნდოვანი ფინალი საფიქრალს მაინც ტოვებს. თუ ლიტერატურის ისტორია გაინტერესებთ, „ქალი სარკეში“ აუცილებლად უნდა იშოვოთ. თუ – არა, მხოლოდ ეროტიკული სიყვარული გაქვთ ლიტერატურისადმი, მაშინ მეორე წიგნს გირჩევთ, მოთხრობების კრებულ „დროთა კავშირს“.
„დროთა კავშირი“ შვიდი ავტორის ექვს მოთხრობას აერთიანებს. ამ ავტორების სახელები და გვარები, გარდა ედიშერ ყიფიანისა, პირველად სწორედ კრებულიდან გავიგე. ეს ერთი მიზეზი, რატომაც წიგნის შეძენა ღირს. მეორე ის, რომ იდეურადაც მრავალფეროვანია: არის სასიყვარულო ხაზი, არის ხელოვნური ინტელექტისა და ეთიკის თემა, არის, ჩემთვის სრულიად მოულოდნელად, ფსევდომეცნიერული თეორიების გადათამაშებაც. აი, ამაზე კი ცოტა ვრცლად უნდა გითხრათ:
მოთხრობაში „სასჯელი მცდელობისთვის“ გალაქტიკათაშორის ბოროტმოქმედებს ვეცნობით, რომლებიც პლანეტებიდან ხალხს იტაცებენ და სხვა პლანეტაზე ტყვედ ყიდიან. სულ ხუთნი არიან: იაჰვე, ამონი, ვედა, შამაში და ვაალი. დარწმუნებული ვარ, ჩამოთვლილთაგან სულ ცოტა, სამი სახელი გეცნოთ. არც შემცდარხართ – ამ მოთხრობის სიუჟეტი აგებულია ე.წ. პალეოკონტაქტის თეორიაზე. ამ ფსევდომეცნიერული თეორიის თანახმად, ყველაფერი, რაც ძველმა ცივილიზაციებმა იცოდნენ, უცხოპლანეტელებმა ასწავლეს და მათი ღმერთებიც, რომლებიც ციდან ჩამოდიან და რომლებსაც ტაძრებს უგებენ, სინამდვილეში, უცხოპლანეტელები არიან. ტაძრები კი ერთგვარი ენერგეტიკული და ტექნოლოგიური ცენტრებია, რომლებიც ერთმანეთსა და კოსმოსს უკავშირდებოდა.
დროში მოგზაურობა კიდევ ერთი თემაა, რომელიც ორ მოთხრობაშია გაშლილი და აქედან ერთში, ედიშერ ყიფიანის მოთხრობაში, ვიტყოდი, რომ საინტერესოდ და უჩვეულოდაა გააზრებული.
და მაინც, ყველა ამ ტექსტში ჩანს ეპოქა და რეჟიმი, ჩანს იმ თემებში, რაც ძირითად თემასთან ერთად გაკრთება ან რაც ზოგჯერ სულაც მთავარი თემაა ხოლმე: ატომური კატასტროფა („მუტანტები“), ფაშიზმი („უკანასკნელი საქმე“), რელიგიის გამასხარავება („სასჯელი მცდელობისათვის“), ბოროტი კაპიტალიზმი („განაჩენი“). ამ ყველაფერს ემატება შეუსაბამოდ, ძალად გაპოეტურებული და გამეტაფორებული ენა, რომელიც ზოგ ადგილას ქართული ხალხური გამოთქმებითაა სავსე, რითაც ტექსტებს კომიკურ ელფერს სძენს – პერსონაჟები, უმეტესად, ქართველები არ არიან და არც მოქმედება ხდება საქართველოში. აი, მაგალითად:
მოთხრობაში „შავი უსასრულეთი“ ჩრდილოამერიკელ ინდიელ პერსონაჟზე ნათქვამია, რომ კოლეჯის დამთავრების შემდეგ იგი „მინეაპოლისის ასტრონავტიკის ინსტიტუტში ჩაირიცხა“. მინეაპოლისში ასტრონავტიკის შემსწავლელი უმაღლესი სასწავლებელი რომც ყოფილიყო, ცხადია, მას „კოლეჯი“ ან „უნივერსიტეტი“ ერქმეოდა და არა – „ინსტიტუტი“, როგორც საბჭოთა ქვეყნებში ერქვა უმაღლეს სასწავლებლებს.
აქვე დავაკვირდეთ, როგორ მეტყველებს ამავე მოთხრობის სხვა პერსონაჟი, ისიც – არაქართველი:
„არც დამცველი მუშაობს, არც რეაქტორები, აღარც „ჯონის“ გამოძახება შეგვიძლია! ბასტა, გათავდა ყველაფერი! რაღა მკვდარი და რაღა შინმოუსვლელი! გინდ მგელს შეუჭამიხარ და გინდ მგლისფერ ძაღლს! ბარემ ჩვენს წილადაც გამოჩენილიყო ერთი ხეირიანი ასტეროიდი და ის იქნებოდა…“. (გვ. 32-33)
„ბარემ ჩვენს წილადაც გამოჩენილიყო ერთი ხეირიანი ასტეროიდი“ – როგორ მოგწონთ?
აი, სხვა პლანეტების ბინადართა დიალოგიც მოთხრობიდან „სასჯელი მცდელობისათვის“:
„ექსპერტი: ვითომდა რატომაო? დიდი ხანია, რაც თქვენი წინაპრები ხეებიდან ჩამოვიდნენ და ადამიანებად იქცნენ?[…]
მთავარი მოსამართლე: როგორიც ალხანა, ისეთი ჩალხანაო. რა მოძღვრებიც ჰყავდათ, მოწაფენიც ისეთივენი გახდნენ და მათ გზას გაჰყვნენ. […]
დამცველი: ახლა იმასაც იტყვით, რომ დედამიწისთვის უმტკივნეულოდ ჩაიარა ოპერაციამ და აბორიგენებს არავითარი ზიანი არ მიაყენეთ! ისემც რა გითხრათ!“. (გვ.55-57)
წარმოიდგინეთ უცხოპლანეტელი, რომელიც ასე მეტყველებს: „ისემც რა გითხრათ!“.
ასეთი ენობრივი უხერხულობებით სავსეა ყველა მოთხრობა. რატომ არის ეს პრობლემა? იმიტომ, რომ ტექსტის შინაარსიდან აშკარაა, ავტორების განზრახვა კომიკური ეფექტის მიღწევა როდია – პირიქით, ეს გამოთქმები სწორედ იმგვარ პასაჟებშია გამოყენებული, ემოციურ დაძაბულობას რომ უნდა გამოხატავდეს. როცა ეკიპაჟიდან გადარჩენილი მხოლოდ ორი კოსმონავტი კოსმოსში ყოველგვარი კავშირის გარეშე რჩება, ამაში საერთოდ არაფერია სასაცილო („შავი უსასრულეთი“). ყოველ შემთხვევაში, თავად მთხრობელი ცდილობს, დაგვაჯეროს, რომ როცა ეს ხდება, შტურმანი გაფითრებულია, პერსონაჟი კი, რომელიც ამბობს, აღარც დამცველი მუშაობს, აღარც რეაქტორებიო, – გაცეცხლებული. არადა, მისი სიტყვები ბრაზის გადმოცემის ნაცვლად სიცილს იწვევს. პლანეტათაშორის ბოროტმოქმედთა გასამართლებაც, წესით, დაძაბული და დამაინტრიგებელი პროცესი უნდა იყოს და არა – კომიკური („სასჯელი მცდელობისათვის“). ავტორს განუზრახავს ამ დაძაბულობის შექმნა – ეს აშკარაა ბოროტმოქმედების თავხედური შეპასუხებით, მაგრამ ბოლოს ყველაფერი მაინც მხოლოდ სასაცილოა.
ასეთი მარგალიტები ალექსანდრე აბაშელის რომანშიც ბევრი მოიძებნება, ოღონდ იქ ამას კონტექსტისთვის შეუფერებელი პოეტურობის სახე აქვს და ქართული მოდერნიზმის სინტაქსის თავისებურებები დაჰყვება:
„ვიდრე სასახლეს მიაღწევდა, მან უკვე სავსებით დაიურვა უცბად ასხლეტილი გრძნობიერება, რომელიც გახედნილი რაშივით ლაგამ-ამოდებული ბორგავდა მუდამ კამარელის არსებაში, მეცნიერული სიდინჯით დათასმული.
სასახლის კიბის საფეხურზე ისე მარდად შეხტა, თითქო გაქანებული უზანგში ფეხი მოიმაგრაო“. (გვ.42-43)
ან ეს – იმის ნაცვლად, რომ უბრალოდ დაიწეროს: „მდივანმა სავიზიტო ბარათი მაგიდაზე დაუდო“, წერია: „შემოდის შიკრიკი და კამარელს წინ დაუდებს სადარბაზო ბარათს“. (გვ. 16)
მაგრამ რა, იცით? სწორედ ამ სასაცილო ხარვეზების გამო ორმაგად მიყვარს ეს ორივე წიგნი – რაც უნდა იყოს, ეს მაინც ლიტერატურის ისტორიაა, ჩ ე მ ი ლიტერატურის ისტორია. ამასთან, ბევრ სხვა კითხვასაც აღძრავს: ამ ტექსტებში მოყვანილი მეცნიერული ფაქტები მართლაც დასაბუთებულია მეცნიერულად? თუ კი, საიდან იცოდნენ მათ შესახებ ავტორებმა, რა იყო მათი წყაროები? როგორ შეგვიძლია ამ ტექსტების წაკითხვა პოსტკოლონიური თეორიის ჭრილში? რა მიმართებაა ჟანრსა და პოლიტიკურ რეჟიმს შორის?
ასე ხდება, როცა ლიტერატურის სიყვარული ეროტიკულთან ერთად ინტელექტუალურიცაა. და თქვენი სიყვარული ლიტერატურისადმი როგორია?
