(მარტინ ჰაიდეგერის „დასაბამი ხელოვნების ქმნილებისა“ და რიუნოსკე აკუტაგავას „ხელოვნებით შეპყრობილი“)
„რაღაცის დასაბამი არის მისი არსების წარმომავლობა (Ursprung)“– წერს ჰაიდეგერი. ქმნილება წარმოდგება ხელოვანისგან, მაგრამ ეს უკანასკნელი? „მხოლოდ ქმნილება აძლევს დასაბამს ხელოვანს, ვითარცა ხელოვნების ოსტატს“, – ანუ ესაა ურთიერთგანპირობებული არსებობა – ერთი არაა მეორის გარეშე. თუმცა დამოუკიდებლად ისინი ერთმანეთს ვერ წარმოშობენო, ვერ იარსებებენო… და „მესამეც“, ანუ პირველი – ხ ე ლ ო ვ ნ ე ბ ა!
სადა ჰგიებს და როგორ ჰგიებს ხელოვნება? შეუძლია თუ არა მას, იყოს დასაბამი? იქნებ ის მხოლოდ კრებითი წარმოდგენაა? რა არის ხელოვნება? ხელოვნება დაუნჯებულია ხელოვნების ქმნილებაში; მოკლედ, წრეში ტრიალს ჰგავს ეს…
„სურათი ისე ჰკიდია კედელზე, როგორც სანადირო თოფი ან ქუდი. მაგ., ვან გოგის ის ნახატი, რომელზეც ერთი წყვილი ყელიანი წაღაა გამოსახული, გამოფენიდან გამოფენაზე მოგზაურობს. ლაშქრობის დროს ჰილდერლინის ჰიმნები ზუსტად ისევე ჩააგდეს ზურგჩანთაში, როგორც იარაღის საწმენდი ხელსაწყო. ბეთჰოვენის კვარტეტები ისევე ალაგია გამომცემლობათა სათავსოებში, როგორც კარტოფილი სარდაფში.
ყველა ქმნილებას აქვს ნივთიერი სახე, მაგრამ ჩვენ გვეჩოთირება მათზე ასე ზერელედ საუბარი, ამგვარი წარმოდგენები დაკნინებად მიგვაჩნია. მათში ხომ ესთეტიკური ტკბობაცაა? განცდები, მათგან მოგვრილი? ჩვენ ხომ თუნდაც მუზეუმებისა და საექსპედიციო კანტორათა დამლაგებელი ქალებივით ვერ ვიმსჯელებთო, ჰაიდეგერმა. ნივთიერება მათი, ხელოვნების, გამოსახვის საშუალებაა – ფერი, ბგერა, ჩუქურთმა, მერქანი. ეს ქმნილებები ალეგორიებია, სიმბოლოები, ხოლო ნივთიერი სახე ამ უკანასკნელთა გამჟღავნება.
მოკლედ, ძნელია თქმა, რომ ხელოვნების ქმნილება მარტოოდენ ნივთია…
ნივთი და ქმნილება
რა არის ნივთი? ნივთია გოროხი მიწაში, მაგრამ ღრუბელი ცაში? შემოდგომის ფოთოლი ქარში? ბუ ტყეში?
თუმცა, კანტის მიხედვით, ღმერთიც ნივთიაო, რადგან ყოფაშიც ვლინდება. ამ კონცეფციით უკანასკნელი ნივთები იქნება: სიკვდილი და სამსჯავრო. ამ მნიშვნელობით ხელოვნების ქმნილებაც ნივთია, რადგან რაღაცა ყოფიერიცაა მასში. თუმცა, ვშიშობთ, ნივთად მივიჩნიოთ ღმერთი, გვეუხერხულება ნივთად მივიჩნიოთ ყანაში მომუშავე გლეხი, ტყის განაკაფში მობალახე შველი ან თუნდაც მასწავლებელი სასწავლო ოთახში. „ადამიანი არ არის ნივთი“ – ასკვნის ჰაიდეგერი. მაგალითად, ნივთია მარმარილოს ლოდი, მაგრამ მიქელანჯელოს „დავითი“?!
„მასალასა და ფორმას შორის განსხვავება, ამასთან მთელი მისი ძალზე სხვადასხვაგვარი ნაირსახეობები, არის ხელოვნების ყველა თეორიისა და ესთეტიკის ცნებითი სქემა“ (31) – ფორმასა და შინაარსში, ამ სამყაროსეულ საყოველთაო ცნებებში, შეიძლება გაერთიანდეს ყველა და თითოეული.
გამოსადეგობა, ანუ მოხმარების ხარისხი ის ძირითადი ნიშანია, რომლიდანაც ყოფიერება შემოგვყურებს. თუმცა არის ცოტა განსხვავებული ყოფიერებაც – ბიბლიური რწმენის საფუძველზე ბევრი ყოფიერი არის ქმნილი და არა დამზადებული, როგორც, მაგალითად, დოქი, ნაჯახი ან ფეხსაცმელი. ღვთის მთელი შესაქმე სხვანაირად წარმოსადგენია, ვიდრე ხელოსნის მიერ რაიმეს კეთება; თუმცა ესაა „სამყაროს განჭვრეტა მასალისა და ფორმის მიხედვით“(35).
ჰაიდეგერი განმარტავს ე.წ. „შიშველ“ ნივთს, რომელსაც ჩამორთმეული აქვს გამოსადეგარ-ხელოვნურობა და განძარცვულია „ხელსაწყური ყოფიერებისგან“. ხელსაწყო გამოსადეგია და საიმედო. ის ცვთება და იხარჯება. ამ გაცვეთილი ჩვეულებრიობის შემდეგ გვრჩება გაცვეთილი ნივთი, თუმცა მასში უკეთ ვხედავთ, რა არის ხელსაწყო ჭეშმარიტად; ანუ ჩვენ მოვიპოვეთ ხელსაწყოს ხელსაწყური, უფრო არსობრივი ყოფიერება.
მოდი, ვთქვათ ახლა ქმნილების ქმნილებრივ ყოფიერებაზეც. ჩვენ უკვე რაღაცა გავიგეთო ამ უკანასკნელზე, ჰაიდეგერმა – ხელსაწყოს ხელსაწყური ყოფიერება აქაც მოვიპოვეთო – არა ყელიანი წაღების დამზადების პროცესზე ინფორმაციის შეგროვებით; არა ფეხსაცმლის ნამდვილ, სადმე მოხმარებაზე დაკვირვებით, არამედ მხოლოდ იმის შემწეობით, რომ დავდექით ვან გოგის ნახატის წინაშე და იგი ამეტყველდა!!! ანუ ჩვენ ქმნილების სიახლოვეს უცებ არა იქ აღმოვჩნდით, სადაც ჩვეულებრივ ვართ ხოლმე, არამედ „სხვაგან“. ხელოვნების ქმნილებამ გვამცნო, რა არის ჭეშმარიტად ფეხსაცმელი და მეტიც, მან შეიძლება სრულიად ყოფიერების არსშიც და მის სიღრმეებშიც „გვაყურყუმალაოს“; – ქმნილებამ, ნახატმა! აქ ჩანს, ვან გოგის წაღებში, ის, რაც ყოფიერების გარეთ გამოვიდა, ანუ თავისი ყოფიერების დაუფარაობაში, როგორც წერს ჰაიდეგერი; ამას ბერძნები alelheia-ს უწოდებენ. ჩვენ ვამბობთ, ჭეშმარიტებაო. გამოდის, ქმნილებაში ხორცშესხმულია ჭეშმარიტების ხდომილება, გნებავთ, ყოფიერების ჭეშმარიტება, ყოფიერების „შუქი“.
ხელოვნებას საქმე აქვს მშვენიერებასთან. ეს კაზმული ხელოვნებაა და არა კუსტარული, რომლითაც ხელსაწყოები მზადდება. კაზმული ხელოვნება კი მშვენიერებას წარმოშობს. ჭეშმარიტება კი ლოგიკის კუთვნილებააო, ხოლო მშვენიერება ესთეტიკას რჩება.
ხელოვნება ასახავს არსებულს, ყოფიერებასთან შესაბამისობაში, homoiosis – როგორც იტყვის უკვე არისტოტელე. ჭეშმარიტების არსებაც ყოფიერებასთან შესატყვისობაა.
ასე რომ, ვან გოგის ნახატი არის არა მხოლოდ ყოფიერის ასახვა, არამედ მასში გადმოცემულია ნივთის საყოველთაო არსი, იდეა, ხელოვნებაში დავანებული.
„ხელოვნების ქმნილებაში დადგენილია ყოფიერების ჭეშმარიტება. ხელოვნება არის ჭეშმარიტების მიერ თავისი-თავის-თვით-დადგინება-ქმნილებაში. მაგრამ რა არის თვითონ ჭეშმარიტება, რომ ის ჟამიდან ჟამს ხელოვნების ქმნილებაში ხვდება? რას მოასწავებს თავის-თავის-თვით-დადგინება-ქმნილებაში?“ – ეს უკვე სხვა საუბრის თემაა…
მოდით, ახლა ვნახოთ, ყოველივე ზემოთქმული როგორაა გაშლილი ლიტერატურაში, მხატვრული და არა ლოგიკური აზროვნებით.
რიონოსკე აკუტაგავა „ხელოვნებით შეპყრობილი“
მოთხრობის მთავარი გმირია ცნობილი იაპონელი მწერალი ბაკინ საკიტაი ტაძიკავა. ეს გმირი, ვგონებ, მწერლის ფანტაზიის ნაყოფია და ძალიან საინტერესოდ მიმაჩნია, რომ სხვა პერსონაჟებად აკუტაგავს გამოყვანილ/მოხსენიებული ჰყავს რეალური ხელოვანნი, მწერლები და მხატვრები. ეს მეთოდი, თითქოს, წარმოაჩენს იმ ზღვრის ეფემერულობასა და პირობითობას, რომელიც რეალურსა და შემოქმედებითად გამოგონილ სამყაროებს შორის არსებობს, ისე, რომ ვერ იგებ კაცი, რომელი უფრო ნაღდი და რეალურია („სინამდვილეს არ ვემდური:/ არ ყოფილა თითქმის./არყოფილზე საყვედური არასდროს არ ითქმის“).
ბაკინი ხელოვნებითაა შეპყრობილი იმდენად, რომ თუნდაც პოეზიას ქედმაღლური ზიზღით უყურებს და ძალიან მცირედად მიაჩნია საკუთარი ნააზრევის დასატევად. იგი პოეზიას მეორეხარისხოვან ხელოვნებად თვლის, თუმცა „ლექსების წერისას იმ ბრმად მიაჩნდა თავი, ღობის ჭუჭრუტანაში შეხედვას რომ ცდილობს“(9).
ხელოვნება ცხოვრების რეალისტური, ზოგ შემთხვევაში, ნატურალისტურიც, ასახვაა? თუ ამ ცხოვრების გამხატვრულება, იდეებთან გატოლება? რა მოეთხოვება ხელოვანს? სვამს ქვეტექტურად კითხვას იაპონელი მწერალი და იქვე აღწერს „კეთილშობილ ყაჩაღს“, რომელიც, არც მეტი, არც ნაკლები, ცხოვრების (და არა ხელოვნების) რომანტიკაა: „ცნობილი ყაჩაღი იყო, ვაჟკაცობით მთელ ქვეყანაში სახელგანთქმული. ამ წლის მეხუთე თვეს დაიჭირეს, მერვე თვის შუა რიცხვებში კი ყაჩაღის თავი ციხის კარიბჭეზე გადმოკიდეს ხალხის დასანახავად. ყაჩაღი მხოლოდ თავადებს ძარცვავდა და ნაძარცვს ღარიბებს ურიგებდა“ (23) – ხალხი ამ ყაჩაღზე შეყვარებულია, ისევე, როგორც დათა თუთაშხიასა ან არსენა ოძელაშვილზე. ცხოვრებაც სამართლიანიცაა ზოგ შემთხვევაში და უსამართლოც, როგორც ყოფიერება: ლოტოსის ყვავილების, ზეთისხილის მდელოების სურნელთან ერთად, თუნდაც ბავშვების ცრემლს, შიმშილსა და სიკვდილს რომ გვთავაზობს. რა არის ნიშანდობლივი ხელოვანისთვის სიცოცხლის, წუთისოფლის ამ „ოქსიმორონების“ აღსაწერად? ალბათ გულწრფელობა და ზომიერება. ისიც, ვინ მოიაზროს აუდიტორიად: მასა თუ ელიტარული მკითხველი, ლიტერატურის შემთხვევაში. „ხელოვნება მასებსო“, როგორც გაჰკიოდა საბჭოთა პროპაგანდის წყეული მუშტებშემართული „მანქანა“, სრული „ბლეფი“ და მარაზმი იყო ან „ოპიუმი“, როგორაც ისინი რელიგიას მოიხსენიებდნენ უდიერად. ეს იმიტომ, რომ არ შეიძლება ასე მკაცრად განსაზღვრო, ვისთვის იქმნება ხელოვნება – მაგალითად, ჯეიმს ჯოისსი „ულისეს“ კი გაიგებს უკეთ ელიტარული, განათლებული მკითხველი, ბერძნულ-რომაული მითოლოგიის მცოდნე; მაგრამ ვაჟა ამბობდა, რომ ერთმა უსწავლელმა მთიელმა ასე შთააგონა: განა, საქართველოს მომავალს არ გულისხმობო, როცა ამბობ: „ეღირსებაო ლუხუმსა ლაშარის გორზე შედგომა“. არის ხელოვნების ნაწარმოებები, რომელთა მშვენიერება ისეთივე, თუ ინტელექტუალურად არა, ინტუიციურად მაინც, საყოველთაო, უმაღლესი სიამოვნებაა, როგორც თუნდაც ულამაზესი ედელვაისის ხილვა კლდის ქიმზე – ჭეშმარიტება თუნდაც, განა, ყველაზე უკეთ ბავშვებისთვის არაა საცნაური, როგორც ბიბლიური სენტენცია ამბობს?! სულის სისუფთავეს გააჩნია და „ღიაობას“ დიდი ხელოვნებისადმი.
თუმცა არიან ხელოსნებიც, რომელთა შემოქმედება მასაზეა გათვლილი. ამას ამბობს სწორედ მოთხრობის ერთ-ერთ პერსონაჟად რეალობიდან გამოხმობილი იაპონელი მწერალი ტამენაგა სუნსუი (1789-1844), პროზაიკოსი – „მე მწერალი არ გახლავართ. მხოლოდ ხელოსანი ვარ, რომელიც ბრბოს მოთხოვნილებათა დასაკმაყოფილებლად წერს სასიყვარულო წიგნებს“(24). თუმცა „კვლა აქაცა ეამებისო“, კი თქვა დიდმა რუსთველმა და მისმა პოემამ ეს კონცეფციაც დაიტია…
მწერალი იმითაც იზომება, რამდენად ასხვავებს და წარმოაჩენს ამ განსხვავებულობას – იდეალურსა და რეალურს შორის, – რომლებიც ასე შეზრდილია, უმეტესწილად, წუთისოფელში; – „ბაკინმა ანაზდად განსაკუთრებული სიცხადით შეიგრძნო ადამიანთა არასრულყოფილება, ესოდენ რომ არ ეხმიანებოდა ბუნების ამ სურათს. მიწაზე მცხოვრებ ადამიანთა უბედურების სათავე ხომ ის არის, რომ სამყაროს არასრულფასოვნება ტანჯავთ და, მაინც, მისი ზემოქმედებით წამოისვრიან ხოლმე ავ სიტყვას ან საძრახის საქციელს ჩაიდენენ“(26). ადამიანი უნდა ამაღლდეს ბუნებამდე, ღმერთამდე. ხელოვნება კი სწორედ ამისი საუკეთესო საშუალებაა.
ახლა უკვე პრინციპზე ხელოვნებისა და, ზოგადად, საკაცობრიო კულტურის განვითარებისა, რომელსაც რიუნოსკე აკუტაგავა ამ მოთხრობაში გვთავაზობს: „წინ თუ არ წახვალ, აუცილებლად დაეცემი“(33). ანუ თუ არ ამაღლდები ყოფიერებაზე, მისი მსხვერპლი ხარ, ბიბლიური იონასავით გადაგსანსლავს ის. ამას აკუტაგავა ძალდაუტანებელი, ფილოსოფიური და ოსტატური თხრობით, ჩუმად „გვაპარებს“ სიღრმისეულ სათქმელად.
ბოლოსკენ ვთქვათ, რომ არის ამ სამყაროში ისეთი მოცემულობები, რომლებშიც მხოლოდ ადამიანის ხელი ურევია და განმკარგავიც ისაა. ესააო თუნდაც სიკვდილით დასჯა ან ლიტერატურული ცენზურა – ისინი იარსებებს, სანამ იქნება კაცთა მოდგმა. ხოლო როცა ღმერთის ხელიც გაერევა, უკვე ადამიანიც შთაგონებულია და ქმნის კიდეც ამაღლებულს, რითაც ფასდება კაცობრიობა – ესაა ხელოვნება. ბიკინიც, ხანდახან ხვდება, რომ ღმერთისგან „იცლება“, მისი სამწერლობო თხრობა ხდება მოუხერხებელი, ქაოსურად მიმოფანტული: „ეს იყო პეიზაჟი, არანაირ ხილულ სახეს რომ არ იწვევდა, იყო აღფრთოვანება, ჭეშმარიტ გრძნობას რომ არ გადმოსცემდა, იყო კამათი, აზროვნების ლოგიკას რომ არ ემორჩილებოდა. ყოველივე, რასაც ამ ბოლო ხანს წერდა, ახლა სიტყვების უაზრო რახარუხად ეჩვენა. ენით გამოუთქმელი ტანჯვით შეეკუმშა გული“(37). მაგრამ მოდის შთაგონებაც მასთან, ვინც ამისი ღირსია და ხელიც შეუჩერებლივ „მიუსრიალებს“ ქაღალდზე, თითქოს „ღმერთი და კაცი შერწყმოდა მასში ერთურთს“. ესაა კალმის სტიქიონი, რომელში ჩაშვებაც ამქვეყნიურ სიბნელეებს გვავიწყებს, ზეციური სიხარულით „გვიციმციმებს თვალებს“ მწერალსაც და მკითხველსაც.
„ვისაც მსგავსი აღმაფრენა არ განუცდია, ვერაფრით მისწვდება იმ საოცრებას, ხელოვნებით პყრობა რომ ეწოდება… სწორედ ამგვარ წამს სწვდება მწერლის მზერა ყოველგვარი ზედმეტობისა და ზიზილ-პიპილებისგან გათავისუფლებული ცხოვრების არსს, ესოდენ რომ ჩამოჰგავს ახლად დაბადებულ, ძვირფას ქვას…“(44). ესეც ჰაიდეგერისეული ქმნილება და ჭეშმარიტება.
- S. თუმცა ბოლოში გამოკრთება აკუტაგავას რომანტიკულ-ამაღლებულში მოქნილად, მაგრამ ძალიან სევდიანად შეპარებული „მჭრელი“ რეალიზმი:
„– რა ბედენაა! ოჯახისთვის რიგიანი შემოსავალი რომ მაინც მოჰქონდეს…“
ამას ამბობს ბაკინის შვილი, ალბათ მამაზე პრაგმატული.
რას ვიზამთ, ეს მარადი პრობლემაა. თუ ხელოვნებას შესჭიდებიხარ, ყოფაც უნდა დაამარცხო. ხშირად სიკვდილიც გამარჯვებაა ხოლმე ამ „ბრძოლაში“ – ნაღვლიანი, მაგრამ მოზეიმე გამარჯვება…
ციტატები: ფილოსოფიური კრებული „ლარი“, ხელოვნება, 1991;
რიუნოსკე აკუტაგავას „ხელოვნებით შეპყრობილი“, პალიტრა, 2021
