მწერლობა მიჩქმალული გმირობის გამოსარჩლებააო – უთქვამს კლასიკოს მწერალს და შემდეგ თვითონაც ქცეულა ამ თავდადებისა თუ თავგანწირვის ერთგვარ მეხოტბედ. ქართული მწერლობა, დასაბამიდანვე ქართული სახელმწიფოებრიობის სადარაჯოზე მდგარი, თავის უპირველეს ფუნქციას მაშინაც ასრულებდა, როცა სიტყვა „სამშობლო“ ჯერ სირცხვილად, შემდეგ კი სიცოცხლისათვის საშიშ ცნებად ცხადდებოდა. მეოცე საუკუნის მწერლობის ნაწარმოებთა შესაწავლად მოსწავლემ აუცილებლად უნდა გაიაზროს ეპოქა, რომელმაც აკრძალა ეროვნული ცნობიერებისა და აზროვნების ყოველგვარი გამოვლინება.
ასეთ „უნდობარ“ ეპოქაში სიტყვა ერთადერთი იარაღი და საშუალებაა, რომ იბრძოლო, არ დაივიწყო, ფიქრის უფლება შეინარჩუნო და სადღაც, გულის კუნჭულში დაიმარხო ყველაზე მნიშვნელოვანი საფიქრალი და საზრუნავი: არა მხოლოდ თვითონ იფიქრო, ტვინი რომ არ გადაიწვას აზროვნების უნარსა და სურვილს მოკლებული, არამედ სხვაც (მკითხველიც) აიყოლიო, მას თავისი წილი ტკივილი გაუმწვავო და გულის გულში მბჟუტავი ნაპერწკალი ცეცხლად უქციო. ასეთ დროს მწერლის იარაღად არა ჩვეულებრივი, არამედ არაჩვეულებრივი სიტყვა ცხადდება – ასეთ მწერლობას „სიტყვაკაზმული მწერლობა“ ჰქვია. ეს ის მწერლობაა, რომელიც გადატანითი, მხატვრული აზროვნების ფორმებს ეძებს და დაშიფრული სიმბოლოებით აღწევს იმაზე მეტს, ვიდრე მიზნად დაუსახავს -არადა, ადვილი არ არის, ყოფას მოსწყვიტო ის, ვისაც ჟამიერი არსებობის საზრისად „ჭამა და საჭმლის მონელება “ დაუსახავს:
„დროდადრო მესმის უხერხული ხალხური ლექსი:
ვჭამოთო კარგად, არაფერი შეგვრჩება მეტი!
ვაი, ჩვენს პატრონს! ჩვენი ყოფის თავი და ბოლო
ჭამა და საჭმლის მონელება თუ არის მხოლოდ“…(მუხრან მაჭავარიანი)
ეს მეოცე საუკუნის 60-იანი წლებია უკვე- მანამდე კი ისეთი ქარიშხალი მოდის, რჩეულ ქართველთა ცხედრებით რომ ავსებს მხოლოდ „სულის ნაწილად“ ქცეულ სამშობლოს, რადგან:
„არის ხლართი რკინისგზების,
არის ავტო-მოტო-ლელო,
არის ოჯახებიც, მაგრამ
ეს არ არის საქართველო!“(გალაკტიონი)
გალაკტიონის სიტყვები ეპოქის ღირებულებათა ერთგვარი ანალიზია- პიროვნული სიმამაცეცა და სასოწარკვეთაც ჩანს სტრიქონებში, თუმცა ტროპული მეტყველებით ნათქვამი სატკივარი თითქოს უფრო ღრმაა და ყოვლისდამტევი!
სანამ უშუალოდ ნაწარმოებებს განვიხილავთ, მოსწავლეს უნდა შევახსენოთ ტროპული მეტყველების არსი და განვმარტოთ რამდენიმე მათგანი:
„ტროპი (ბერძ. Tropos-შექცევა, შებრუნება) გადატანითი მნიშვნელობით ხმარებული ყველა სიტყვა, წინადადება“ ( ა. ჭილაია, რ. ჭილაია, ლიტერატურათმცოდნეობის ცნებები,1984, გვ. 320) – მეტიც, ამავე ავტორების განმარტებით, „სიტყვის არაპირდაპირი მნიშვნელობით გამიზვნა იწვევს სიტყვის შინაარსეულ გამდიდრებას, მნიშვნელობის გაფართოებას, პოეტური წარმოსახვის გაძლიერებას“ (ა. ჭილაია, რ. ჭილაია, ლიტერატურათმცოდნეობის ცნებები,1984, გვ.320-321).
ეს განმარტება ნებისმიერ მასწავლებელს აძლევს საშუალებას, რათა მან მოსწავლეს გააზრებინოს, რომ ტროპული მეტყველება არა მხოლოდ „დაშიფრულ ინფორმაციას“აწვდის მკითხველს, არამედ წარმოსახვას უძლიერებს მას და ზოგჯერ უფრო მეტ ატყობინებს, ვიდრე „ფაქტი მართალი და უტყუარი“.
„მეტაფორა (ბერძ. Metaphora-გადატანა), ტროპის ძირითად, ყველაზე რთული სახე, მხატვრული გამოსახვის სტილისტიკური ხერხი; პოეტურად შესაძლებელს, დასაშვებს, ასოციაციებითა თუ კონტრასტით, ანალოგიებით წარმოდგენას ემყარება ან აგებულია სიტყვათა გადატანით მნიშვნელობაზე“ (ა. ჭილაია, რ. ჭილაია, ლიტერატურათმცოდნეობის ცნებები,1984, გვ.203).
ამ განმარტებაში ხაზგასმულია ის, რომ საგნებსა და მოვლენებს მიწერილი აქვთ ისეთი თვისება, რომელიც მათ არ ახასიათებთ, მაგრამ პოეტურად დასაშვებია. აქვე გვახსენდება არისტოტელეც: „თუ სათქმელი შედგება მეტაფორისაგან, იგი გამოცანაა“, რადგან თვისებათა მოულოდნელი გადაადგილება მეტაფორის შინაარსს ძნელად გამოსაცნობს ხდის.
„ეპითეტი (ბერძ. Epithetos-ზედდართული,დამატებული), მხატვრული განსაზღვრა, პოეტური განმარტება; დახასიათება; საგნისა და მოვლენის თვისების ემოციური წარმოსახვა უპირატესად ზედსართავი სახელით..“(ა. ჭილაია, რ. ჭილაია, ლიტერატურათმცოდნეობის ცნებები,1984, გვ.84).
ეპითეტის განსხვავება განსაზღვრებისაგან მოსწავლეს მეტ-ნაკლებად უჭირს, რადგან დამოკიდებულებათა კლასიფიკაცია იმის მიხედვით, ლოგიკური და ობიექტურია შემოქმედის დამოკიდებულება საგნისა და მოვლენისადმი (განსაზღვრების განმარტება) თუ სუბიექტური, ზოგადად მკითხველისათვისაც რთულია. ეპითეტი საგნისა და მოვლენის ძირითად მახასიათებელს, მეტაფორულ-ემოციურად შეფერილს, გამოხატავს. ეპიზოდში ეპითეტის მნიშვნელობის წარმოჩენა აუცილებელია და მოსწავლემ ეს უნდა იცოდეს. ეპითეტის მიზანდასახულობის ახსნა „ვეფხისტყაოსნის“ ერთი ეპიზოდის მოშველიებითაც შეგვიძლია. ხატაეთის ომის წინ მოციქულთა სტუმრობისას ტარიელთან მოსული ხატაელი კაცი ტარიელს თავისი მეფის მოსალოდნელი ღალატის შესახებ აუწყებს და თავისივე საქციელის ახსნას ცდილობს:
„მე მამისა თქვენისაგან ვარ ცოტაი განაზარდი,
თქვენი მესმა საღალატო, საცნობელად გამოვვარდი“.
ამ ორ ტაეპში ორი უმნიშვნელოვანესი ეპითეტია: ხატაელი კაცი ინდოეთში „განაზარდია“ (ეპითეტი)– იგი თავისი ქვეყნის დამპყრობლის კარზე გაზრდილია და მადლიერება ასე ესმის. ორიენტირდაკარგულს ვერ გაურკვევია, რა არის „საღალატო“ (ეპითეტი)– შესაბამისად, ისიც ვერ გაურკვევია, რა არის „საერთგულო“. მას ბედისწერად ქცევია სხვა ქვეყნის კარზე აღზრდა და სამშობლოს, საკუთარი ქვეყნის, შვილობა დავიწყებია. ამ ორი ეპითეტის მართებულად გააზრება მოსწავლეს ტექსტის მართებულად გაანალიზების საშუალებას მისცემს.
ზემოთ ნათქვამის საილუსტრაციოდ გავიხსენოთ რამდენიმე ნაწარმოები:
გალაკტიონი:
„ხანმა უნდობარმა, გზა რომ შეეღება, უხვად მოიტანა სისხლი და ცხედრები,
მძაფრი ქარტეხილი მას ნუ შეედრება, მზეო თიბათვისა, ამას გევედრები“
***
„ვეღარ ვცნობილობ მშობლიურ ხეებს, ზამთარს ბილიკი დაუტანია..
შეხავსებია კლდეები კლდეებს, იქ ვიღაც კვნესის დიდი ხანია..
გუგუნებს თერგი,ხმაურობს თერგი,მზე ჩავა, ჯერ კი შორსაა ბინდი,
ფერები ჭევრი ირევა ბევრი, ლალების ტევრი- ლილა და შვინდი..“
***
ტიციან ტაბიძე:
„წამექცა თავზე ცა გარღვეული და ცაზე კიდევ სხვა მყინვარის ცა,
და დარიალით გადარეული თვალებს ცრემლების თერგი მირეცხავს,
და გადავყურებ ალმას უფსკრულებს,კვალდაკვალ ჩემი დემონი მომდევს,
ვხედავ გიგანტის შოლტის მუსკულებს და რკინის ბაწარს, ყელზე რომ მომდებს..
მაგრამ მიტაცებს ქარიშხალივით ამ თვალუწვდენი ხრამების ფსკერი,
ვიცი, ქალი ხარ, ყველა ქალივით ვიცი, ამასაც ეჭვით უცქერი..“
***
„დე! გაიხარონ იმათ მგოსნებმაც, მათი ცხოვრება ხვალე იწყება,
ჩვენს მგლოვიარე, მწუხარ ოცნებას, დაფარავს მიწა და დავიწყება.
გარჩენილი ვარ ქვებზე კალმახი, და ახეული მაქვს ლაყუჩები,
შემართულია ფეხზე ჩახმახი და უსიკვდილოდ ვერ გადვურჩები“.
***
ნეტა, თუ სადმე ხარ ძე კაცისა, ამ უკვდავებას ქედს არ უხრიდე,
თუ გაწყდა ძარღვი სიმამაცისა, მე ცოცხალი ვარ ერთი მიურიდი,
ვარ დაფრენილი ორბისგან გნოლი და არ იკარებს გული სალავათს,
ხევსური ჯაჭვის ნაგლეჯი რგოლი ერთი ვაცხადებს მარტო ჰაზავატს.
ვარ გათელილი ლეკის ნაბადი, ყველა სახსარი მაქვს დალეწილი,
მაგრამ ვაჟკაცმა მხოლოდ გაბედე და მეც ვაჟკაცის დამიდე წილი.“
****
კოლაუ ნადირაძე
„თოვდა და თბილისს ებურა თალხი, დუმდა სიონი და დუმდა ხალხი,
ძილ-ღვიძლად იყო ქალაქი ჩვენი, საშინელებას კვლავს სჭედდა გრდემლი-
ისევ გოლგოთა, სისხლის და ცრემლი!მშობელო დედავ, ისევ გაგყიდეს,
ისევ წამების ჯვარი აგკიდეს, არ შეგიბრალეს, კვლავ არ დაგინდეს!..
დაცხრა კოჯორი და ტაბახმელა, მხოლოდღა თოვლი ცვიოდა ნელა,
ეფინებოდა გმირების გვამებს-განგმირულ მკერდებს, დალეწილ მკლავებს..
იმ გზით, სად წინად ელავდნენ ხმლები, სად სამას გმირთა დაიფშვნა ძვლები,
სად ქართლის დედის ცრემლით ნანამი, მზიმედ დაეშვა ჩვენი ალამი,
სად გმირთა სისხლისთ ნაპოხიერი, თოვლს დაეფარა კრწანისის ველი, –
წითელი დროშით, მოღერილ ყელით, თეთრ ცხენზე მჯდომი,
ნაბიჯით ნელით, შემოდიოდა სიკვდილი ცელით!“
მეოცე საუკუნის ეპოქალური ძნელბედობის ასახვა მოსწავლეს ყველაზე უკეთ ტროპული მეტყველებით შეუძლია – ამისათვის იგი კარგად უნდა იცნობდეს იმ ეპოქის წარმომადგენელთა ნაწარმოებებს. ამ შემთხვევაში ჩვენ ყურადღებას ვამახვილებთ რამდენიმე ცნობილ ლექსზე და ბრჭყალების გარეშე აღვწერთ ეპოქას შემოქმედთა მხატვრული თვალთახედვით.
ასე გააზრებული ეპოქა გაცილებით მრავლისმთქმელი და მრავლისდამტევია.
მეოცე საუკუნის დასაწყისში უამრავ განსაცდელგამოვლილ ქვეყანას მძაფრი ქარტეხილი დაატყდა თავს: ამ ქარტეხილმა და უნდობარმა ხანმა უხვად მოიტანა სისხლი და ცხედრები, რათა დარიალიდან შემოსულ ზარას ქვეყნის გზა-სავალი წითლად შეეღება. ქვეყანაში ცელიანი სიკვდილი წითელი გოლიათის სახით შემოდიოდა _ ამ საშინელების წინაშე დუმდა სიონიც და დუმდა ხალხიც.. ალბათ, დუმდა ღმერთიც.. მისი შემოსვლით საშინელებას კვლავ სჭედდა გრდემლი, რადგან გიგანტის შოლტის მუსკულებმა ქვეყნის თავისუფლება დაახრჩო ყელზე მოდებული რკინის ბაწრით. საუბედუროდ, ქვეყნის საბედისწეროდ, მძიმედ, მაგრამ მაინც დაცხრა წამებულ იუნკერთა სისხლით მორწყული კოჯორი და ტაბახმელა. ქართველი აცნობიერებს, რომ მშობელ დედას ისევ წამების ჯვარი აჰკიდეს. რადგან ქართლის დედის ცრემლით ნანამი ალამი მძიმედ დაეშვა.
ასე იქცა გმირთა სისხლით ნაპოხიერი მიწა სხვისი, ხოლო ქართული ცა და ქართული მიწა – მოვარდნილი ცრემლების წარღვნა . პოეტურად აღქმული რელობა კი უიმედოა, რადგან კლდეები კლდეებს შეხავსებია, ზამთარს კი მე-19 საუკუნეში რუსული „პოვოსკით“ მონიშნული ქართული არა თუ გზა-სავალი, ბილიკიც კი სამუდამოდ დაუტანია. მამულიშვილის გულს მხოლოდ წარსულის ძვირფასი ლანდები და მოგონებები ანთებს _ ივერიის ძის მწუხარე ოცნებას თანდათან დაფარავს მიწა და დავიწყება, რადგან მას ყველა სახსარი დალეწილი აქვს და ორბისგან დაფრენილ გნოლად ქცეულა. ასეთ სინამდვილეში ყველა პატრიოტისთვის შემართულია ფეხზე ჩახმახი და ყველა მათგანმა იცის, რომ უსიკვდილოდ ვერ გადარჩება – სამაგიეროდ, არსებობს ის გამოუცნობი და აუხსნელი სულიერი განცდა ღვთისაგან შემოხაზული ქვეყნისა, რომლის გამოც მზადა ხარ, ბელადს შეფიცული უკანასკნელი მიურიდივით შეაკვდე მოყვრად მოსულ მტერს.
_______________________________
ამ ტექსტის შემდეგ მოსწავლეს ვთავაზობთ თვითონ მოძებნოს ის მხატვრული ხერხები, რომლებიც მანამდე განვუმარტეთ.
