„ფიქრს ცეცხლი მოსდევს
და დროა შავი,
ვზივარ და შტოზე
ჩამოჯდა ყვავი…
მოსდევენ ქუჩებს
და დროა შავი,
ვზივარ და უცებ
გაფრინდა ყვავი“.
/ტერენტი გრანელი/
ერთ შემოდგომას ჩვენი ეზოს დიდ კაკლის ხეზე ყვავი შევამჩნიეთ, ნაყოფს უნისკარტებდა. შემოგვეჩვია, მუსრს გაგვავლებს-მეთქი, ჩავილაპარაკე, ჩემმა პატარამ კი სახლიდან ხაჭოს ფუნთუშა გამოიტანა და მისკენ მოისროლა, ყვავო, ეს შენა და კაკალი – ჩვენო. გაფრინდა დამფრთხალი ყვავი, ფუნთუშას პირიც არ დააკარა.
ამ ამბავმა მაშინ ორი სხვადასხვა პერიოდის მოთხრობა გამახსენა და დამაფიქრა. ამ წერილში მათზე საუბარი მინდა.
„ფუნთუშა“ გი დე მოპასანის ამავე სახელწოდების მოთხრობის მთავარი პერსონაჟია. მოთხრობაში მოქმედება მე-19 საუკუნის სამოცდაათიან წლებში, საფრანგეთ-პრუსიის ომის დროს ვითარდება და ავტორი თითქოს მიგვანიშნებს, რომ საფრანგეთის მეორე იმპერიაც ისევე ქრება, როგორც ამ მოთხრობის პერსონაჟებში – ღირსება.
დილიჟანსით ხანგრძლივი მგზავრობისას იკვეთება მოთხრობის თითოეული პერსონაჟის პორტრეტი. ესენი არიან: ვაჭარი, ბურჟუა, დიდგვაროვანი მემამულეები და მათი ცოლები, ერთი დემოკრატი, ორი მონაზონი და ერთიც – ქორფა ქალი, მეტსახელად ფუნთუშა, რომელიც მსუბუქი ყოფაქცევის გამო თანამგზავრებმა თავიდან კი აითვალწუნეს, მაგრამ როდესაც, დამშეულებმა, მისი სიკეთით ისარგებლეს და გემრიელი სანოვაგით სავსე კალათა პირწმინდად ამოუცარიელეს, გული მოულბათ, დაუწყეს მეგობრულად ცქერა და თავაზიანად საუბარი, ვიდრე ერთი შემთხვევა ყველას მჩხავანა ყვავად არ გადააქცევდა და ფუნთუშას ღირსებასაც ისევე არ დაუწყებდნენ კორტნას, როგორც მის გემრიელ, რამდენიმე დღის სამყოფ საგზალს. კორტნეს, კორტნეს ფუნთუშა, მერე კი, უსარგებლო ნივთივით, მიაგდეს.
პერსონაჟის ასეთი ბედი არ უნდა გვიკვირდეს ინტენსიური[1] კრიტიკული რეალიზმის ეპოქაში, როცა მწერალს უხდებოდა მოღვაწეობა, თუმცა მანერა, რომლითაც მოპასანი ამბავს გვიყვება, არის ძალიან საინტერესო თავისი კონტრასტულობით და ირონიით – მონაზვნები მეძავზე გაცილებით უღირსად იქცევიან, გამბედაობა მას აქვს, ვისაც „ძლიერნი ამა სოფლისანი“ კიცხავენ, თავად კი ლაფში გორავენ, თავგანწირვა ლუკმა პურადაც აღარ ფასობს, სულით მონები თავისუფლებაზე მღერიან, როცა მათი რამდენჯერმე მხსნელი მოთქმით აატირეს და ასე შემდეგ.
თავისი სტრუქტურით, ზედაპირითა თუ სიღრმით ასევე მრავალმხრივ საინტერესო მოთხრობაა რევაზ ინანიშვილის „ფრთხებიან ყვავები დამბაჩის ხმაზე?“. ბავშვებთან მასზე საუბრისას ხაზს ვუსვამ, რომ ერთი ადამიანის ღირსების დაცვა სიცოცხლის გაწირვად ღირს[2]. მოპასანის ფუნთუშას, ინანიშვილის გენერლის თანმხლები ქალისგან განსხვავებით, ვიტგენშტეინისებრი დამცველი არ გამოუჩნდა, პირიქით, ის ჯერ დაამცირეს, მერე კი რამდენჯერმე გამოიყენეს და, ნივთის სიიაფით, მტკივნეულად მოისროლეს. თუმცა ვიტგენშტეინმა, რომელმაც უკვე გენერლის სიმპათია დაიმსახურა და მისგანვე მოისმინა ენაბორძიკით, საიდუმლოდ ნათქვამი, რომ „იმ ქალის გულისთვის“ დუელი არ ღირს და რომ თავად ტყვიას ტყვიაში სვამს, მაინც ღირსება დააყენა წინ. ვიტგენშტეინი ღირსებას შეეწირა, თანაც ისე, რომ მკვლელს ქისტი მუცალივით მიუტევა და ზნეობრივი გმირის სიმაღლესაც ასწვდა. ამით ავტორმა თითქოს ყველა დაგვაფიქრა: რომელი ეპოქაც არ უნდა იყოს, ღირსება, საკუთარი თუ სხვისი, დაცვას საჭიროებს და მისი აყრა არის დანაშაული!
ამ სათქმელის შემდეგ რევაზ ინანიშვილი რეალისტური თხრობიდან არსებული ამბის, რეალისტური ფორმებისა თუ შინაარსების ხელახლა გამოყენებით თითქოს პოსტმოდერნიზმისკენ მიიპარება, თანაც ისე, რომ ეს ფორმები თუ სტილებრივი დეტალები, ერთსა და იმავე დროს, ძალიან სერიოზულიც არის და ირონიულიც, პოსტმოდერნიზმი კი სწორედ ირონიულობით გამოირჩევა. მწერლისეული მეტაფიქციაც იძლევა ამგვარად ფიქრის საფუძველს. ლიტერატურის ეს მიმდინარეობა ინტერპრეტაციას ანიჭებს უპირატესობას, თანაც ხშირად – ავტოკომენტირების გზით. მოთხრობის მხატვრულ-გამომსახველობითი ხერხების, ტექსტის სტრუქტურის, პერსონაჟისა და მკითხველის ტიპების, ავტორის/მთხრობელის კომენტარების, მეტაფიქციისა თუ სხვა საშუალებების შესახებ ვრცლად და დამაფიქრებლად საუბრობს თავის წერილში ნესტან რატიანი, რომელიც გამჭრიახი მკითხველის ალღოთი და მკვლევრული სიზუსტით გამოკვეთს ტექსტში ამოსაცნობ მთავარ საკითხს: „როგორც წესი, საზოგადოებაში ვიღაც ეწირება ამა თუ იმ ღირებულების დაცვას. მაგრამ გამართლებულია მსხვერპლი?“ – და იქვე გვთავაზობს ამ პრობლემურ საკითხზე საპასუხო ჩანართს: „თუკი უნებლიე მოწმენი, მოთხრობაში – სიმბოლური პერსონაჟები „ყვავები“, ახმაურდებიან და მათ სმენას დამბაჩის ხმა მისწვდება, მაშინ მსხვერპლი გამართლებულია, მაგრამ თუკი სიმბოლურ პერსონაჟებს ვერც დამბაჩა დააფრთხობს და ისინი უწინდებურად გააგრძელებენ ცხოვრებას, მაშინ მსხვერპლად შეწირვა უსარგებლო აქტის ტოლფასია“[3].
ინანიშვილისა და მოპასანის მოთხრობებში გამოკვეთილი ღირებული და ანგარიშგასაწევი დამოკიდებულებით კითხვის შემდგომი ეფექტიც მაღალია. ქართველმა მწერალმა, ვინ იცის, ფრანგული ტექსტის ალუზიაზე დაყრდნობით, ტოტალური ცენზურის პირობებშიც კი, ხაზი გაუსვა ბუნდოვან ელემენტს – სამხედრო ძალის მსახური გენერლისა და მის მიერ დასაკუთრებული „ფაშფაშას“ არქეტიპულობას. ფუნთუშასაც სამხედრო ძალა ისაკუთრებს, თუმცა საკუთარი ნების წინააღმდეგ. პირველ შემთხვევაში მორჩილების ვნება უკვე ისედაც აღძრულია, მეორეში კი ეს ვნება საზოგადოებამ ხრიკებით, ირიბი ძალადობის გზით უნდა აღძრას ქალში, რომელიც, ცხადია, მიწას, ქვეყანას განასახიერებს და დიდი მნიშვნელობა აღარ ენიჭება, მას „ფუნთუშას“ დავუძახებთ, „ფაშფაშას“, ალლიდი ოტტოს თუ ვორმსის ქანდაკებას. ინანიშვილის მოთხრობაში კონფლიქტს თითქოს გარე პერსონაჟიც ჰყავს – მთხრობელის ქალიშვილია, რომელთანაც ავტორის ახალი კონფლიქტი იბადება, „ახალი ძაბვა ნერვიული ტონალობით[4]“. მორალური საზღვარიც სწორედ აქ იკვეთება, ვგონებთ, გუია ა.-სთან საზიაროობით. ეს კი რეზო ჭეიშვილის უაღრესად საჭირო თანატექსტია ასევე ღიმილის მომგვრელი ირონიითა და გამოსახვის სხვა ფორმებით. უხერხულ მომენტებზე საუბარიც გაკვეთილში სახალისო შტრიხებს შეიტანს.
[1] რეალიზმისთვის „ინტენსიური“ კარსონ მაკ კალერსისეული მსაზღვრელია, რომელსაც ის იყენებს თავის 1941 წელს გამოქვეყნებულ წერილში: „რუსი რეალისტები და სამხრეთის ლიტერატურა“.
[2] მარიამ გოდუაძე, სწავლა-სწავლების სიღრმისეული ასპექტები, https://mastsavlebeli.ge/?p=34706
[3] ნესტან რატიანი, ფრთხებიან ყვავები დამბაჩის ხმაზე? https://mastsavlebeli.ge/?p=34706
[4] ისევ მაკ კულერსის დასახელებული წერილის იოსებ ასათიანისეულ თარგმანს დავესესხე.
