მე მასწავლებელი ვარ . . .
ვალდებული ვარ, გავითვალისწინო ჩემი მოსწავლეების საჭიროებები . . .
ვალდებული ვარ, გავითვალისწინო ჩემი მოსწავლეების ინტერესები . . .
ვალდებული ვარ, გავითვალისწინო ჩემი მოსწავლეების იმ დღევანდელი ფიზიკური და ემოციური მდგომარეობა . . .
ვალდებული ვარ . . .
ვალდებული ვარ . . .
კიდევ ბევრი რამის ჩამოთვლა შეიძლება, რაც მევალება, როგორც მასწავლებელს, როგორც დამრიგებელს. ,,არ არსებობს ცუდი მოსწავლე“, მის ყველა ქცევას გარკვეული სოციალური, ემოციური, ფსიქოლოგიური ან ზოგჯერ ფიზიკური საფუძველი აქვს, მთავარია, მასწავლებელმა გაიგოს, მაშინაც გაიგოს, როცა მოსწავლე არაფერს ამბობს, ისიც უნდა გაიგოს, რა იმალება ღიმილის ან ისტერიული სიცილის მიღმა. ამდენი რამის გასაგებად ალბათ ჯადოსნური ჯოხია საჭირო, თუმცა ყველაზე მნიშვნელოვანია, კარგად გავიცნო მოსწავლე, აღვიქვა როგორც ინდივიდი, ჩამოყალიბებული პიროვნება, ჩემი თანასწორი და ,,ზემოდან“ არ ვესაუბრო. აქ, რა თქმა უნდა, არ ვგულისხმობ, რომ როცა მითითებაა საჭირო, არ მივუთითო და მისი არასასურველი ქცევა წავახალისო. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია, ვიცოდე თითოეული მოსწავლის ჯანმრთელობის მდგომარეობა, თუ რამე ქრონიკული დაავადება აქვს, იმ დაავადების სიმპტომები, ქცევის თავისებურებები და საჭიროებები. ჩემი წერილიც ერთ-ერთი იშვიათი დაავადების შესახებ ცნობადობის ამაღლებას ეძღვნება.
ქეისი ცელიაკიით დაავადებულ ადამიანს ეხება. მასწავლებელს რესურსი შეუძლია გამოიყენოს: ბიოლოგიის სწავლებისას მერვე კლასში, როცა საჭმლის მომნელებელ სისტემას და იმუნური სისტემის ფუნქციებს და ,,შეცდომებს“ განიხილავენ, მეათე კლასში, როცა უჯრედის ენერგეტიკულ ცვლაზე მუშაობენ, ქიმიის სწავლებისას, როცა ქიმიური რეაქციის სიჩქარეს განიხილავენ, პროფესიული სწავლების დუალურ პროგრამაში კონდიტერიის, პურის ცხობაზე მუშაობისას, ასევე კლასის დამრიგებელს, დაწყებით საფეხურზე ექიმის საათის დროს, საბაზო და საშუალო საფეხურზე სადამრიგებლო საათის ფარგლებში.
ქეისი: ნინა და დიანა კოლეჯის სტუდენტები არიან, მათ ბიოლოგიის გაკვეთილზე გაიცნეს ერთმანეთი. გადაწყვიტეს, ერთად მოემზადებინათ საგანი, თუმცა ჯერ ლანჩის დროა. ნინა ამბობს, რომ არსებობს საკვები პუნქტი, სადაც მისი მოთხოვნები (კვებასთან დაკავშირებული შეზღუდვები) შეუძლიათ დააკმაყოფილონ, დიანაც თანხმდება.
ლანჩის განმავლობაში დიანა დაინტერესდა ნინას კვებითი შეზღუდვებით:
– ნინა, რა სახის საკვებზეა შეზღუდვა შენთვის აუცილებელი?
– ჩემთვის არ შეიძლება გლუტენის შემცველი პროდუქტების საკვებად გამოყენება.
– ჩემი ბიძაშვილი გლუტენზე მხოლოდ იმიტომ ამბობდა უარს, რომ გაიგო მისი ჯანმრთელობისთვის მავნებლობის შესახებ. ძალიან კი გაუჭირდა პურისა და მაკარონის, სპაგეტის გარეშე. ბოლოს დანებდა.
– ჩემთვის გლუტენის არ მიღება არჩევანი არ არის, მე ცელიაკია მაქვს. გლუტენის ძალიან მცირე რაოდენობით მიღებაც კი შეიძლება დამაზიანებელი აღმოჩნდეს ჩემი საჭმლის მომნელებელი სისტემისთვის.
– მე გლუტენის შესახებ მხოლოდ ის ვიცი, რომ დიეტაზე არ ჭამენ გლუტენის შემცველ პროდუქტს, მაგრამ არაფერი ვიცი ცელიაკიაზე, როგორც დაავადებაზე, მის სიმპტომებზე.
– გლუტენი ცილაა, რომელიც გვხვდება ხორბალში, ქერში, შვრიასა და ჭვავში. ისეთ პროდუქტებში, როგორიცაა პური, მაკარონი, პასტა, ცომეული. ცელიაკიით დაავადებულ ადამიანებში გლუტენი იწვევს ავტოიმუნურ რეაქციას, ეს უკანასკნელი კი წვრილი ნაწლავების ზედაპირზე წვრილ ჩირქოვან კერებს აჩენს, რომლებიც საბოლოოდ ხაოების გაბრტყელებას იწვევს. ნაწლავების დაზიანების გვერდითი ეფექტი სხვადასხვა სიმპტომის სახით ვლინდება, როგორიცაა დიარეა, ანემია, გამონაყარი კანზე, ძვლების ტკივილი, დეპრესია, შფოთვა და სხვა. დაზიანების ხარისხი დაბლიდან მაღლისკენ იცვლება. დაავადებამ საბოლოოდ შეიძლება ხელი შეუწყოს ოსტეოპოროზის, ნერვული და რეპროდუქციული სისტემების პრობლემების განვითარებას და სიმსივნის ჩამოყალიბებასაც კი.
წვრილი ნაწლავების ხაოები ჯანმრთელ და დაავადებულ ადამიანში
საკითხის დამუშავების შემდეგ უპასუხე შეკითხვებს:
- რატომ ახასიათებს ამდენი განსხვავებული სიმპტომი ცელიაკიას?
- რატომ მოქმედებს ასე უარყოფითად ადამიანის ჯანმრთელობაზე?
- ღირს თუ არა იმ ადამიანებმა არ მიიღონ გლუტენი, ვისაც არ აქვთ დიაგნოსტირებული ეს დაავადება;
- რა მნიშვნელობა აქვს ადამიანის ინფორმირებულობას იშვიათი დაავადებების შესახებ?
- რა არის წვრილი ნაწლავების ძირითადი ფუნქცია? რა ფუნქციას ასრულებენ ხაოები?
- კიდევ რომელი ავტოიმუნური დაავადებაა, რომელიც საკუთარ საჭმლის მომნელებელ სისტემას ,,უტევს”?
( ქეისის პასუხი )
კიდევ რა უნდა ვიცოდეთ დაავადების შესახებ: დაავადება ცელიაკია მეორე საუკუნეში ბერძენმა ექიმმა არეთა კაპადოკიელმა აღწერა. ადამიანს გადაეცემა მის მიმართ გენეტიკური განწყობა. გლუტენს შეიცავს ხორბალი, ჭვავი და ქერი. შვრიაში მის შემცველობაზე ჩამოყალიბებული პასუხი არ არსებობს. კავკასიური წარმოშობის ადამიანებში ცელიაკიას გავრცელების სიხშირეა 1/133. ბავშვებში თავს იჩენს მაშინ, როცა ის ხორბლის ფაფით კვებაზე გადაჰყავთ, ნიშანია განავალში გადასული ცხიმი, ანუ გარეგნულად მოუნელებელი განავალი. ცელიაკია და გლუტენის აუტანლობა სხვადასხვაა, თუმცა მკვეთრი ზღვრის გავლება რთულია. ცელიაკია გვხვდება მოსახლეობის 1%-ში, გლუტენის აუტანლობა კი 10%-ში. გლუტენი ცომს ანიჭებს ელასტიკურობას, შეწებების უნარს, განსაზღვრავს მის სტრუქტურას და ხდის ღეჭვადს. გლუტენი დიდი ზომის მოლეკულაა. ის გლუტენინისა და გლადინისგან შედგება. ადამიანის ორგანიზმი მონელების პროცესში წარმოქმნილი გლადიანის წინააღმდეგ გამოიმუშავებს ანტისხეულებს, ვითარდება წვრილი ნაწლავების ანთება, იშლება ხაოები და ბრტყელდება. მალაბსორბცია მხოლოდ ცელიაკიას ახასიათებს, ამიტომ ის უფრო მძიმე დაავადებაა, ვიდრე გლუტენის აუტანლობა. გლუტენის აუტანლობის დროს ხაოები არ ზიანდება, ცელიაკიას დროს კი ზიანდება, კარგავს შეწოვის უნარს. ამას ექიმები ბიოფსიის საშუალებით ადგენენ.
| რა უნდა იცოდეს ადამიანმა, რომელსაც ცელიაკია აქვს:
· ყოველთვის იქნება შენ გარშემო ვიღაც, ვინც შენს მდგომარეობას სერიოზულად არ აღიქვამს; · იქნება დღეები, როცა თავს არ გრძნობ კარგად, მიზეზი კი არ იცი, ეს იმ დროსაც შეიძლება მოხდეს, როცა ზედმიწევნით იცავ დიეტას; · იქნება პერიოდები, როცა საქმეებზე, სწავლაზე კონცენტრირება გინდა, მაგრამ ვერ ახერხებ; · დიდი ნებისყოფა გჭირდება, რომ გლუტენის შემცველი ცომეული ან სხვა პროდუქტი არ მიირთვა, მაშინ, როცა ქუჩაში ყოველი ფეხის ნაბიჯზე საცხობი, საკონდიტროა გახსნილი, შენი კლასელებიც ხომ ასეთი პროდუქტებით იკვებებიან; · ნებისმიერ სიტუაციაში გიწევს საკუთარი თავის ადვოკატის როლში ყოფნა; |
ცელიაკიას ახასიათებს შემდეგი მენტალური სიმპტომები, რომლის გათვალისწინება უმნიშვნელოვანესია მასწავლებლის მხრიდან:
- დეპრესია;
- ქცევის ცვლილება;
- ხასიათის ცვლილება;
- შფოთვა;
- დაღლილობა;
- მარტოსულობის განცდა;
- სოციალური ფობია;
- სტრესი;
დამატებითი ინფორმაცია ცილა გლუტენის და პურის ცხობის პროცესში მიმდინარე ქიმიური რეაქციების შესახებ: ხორბლის ფქვილის მოზელის დროს, წყლის დამატებისას, წინამორბედი ცილებისგან (გლუტენინი და გლადინი) ფერმენტული რეაქციების შედეგად წარმოიქმნება ცილა გლუტენი. ის წებოვანია. ცხიმის (კარაქის, ზეთის ან სხვა) დამატებისას გლუტენის მოლეკულები მტკიცედ ეკვრიან ერთმანეთს და ქმნიან რეზინის მსგავს ფურცლებს. ამ ფენებს შორის შედის ჰაერი და ცომის ხდება ფოროვანი, ჰაეროვანი, მსუბუქი. ცომის გათბობა ცვლის ცილის სტრუქტურას, ამ დროს ხდება დენატურაცია და ცილა მყარ მდგომარეობაში გადადის. წყალი იმიტომ არის აუცილებელი, რომ წარმოიქმნას გლუტენი. ეს უკანასკნელი საფუვრის გამრავლების პროცესს აჩქარებს. საბოლოოდ მიიღება სტრუქტურა, რომელიც ქიმიური კლასიფიკაციის მიხედვით ქაფებს მიეკუთვნება.
პურის ინგრედიენტები: ფქვილი, წყალი, საფუარი, შაქარი ან თაფლი, მარილი და/ან ცხიმი (ზეთი, კარაქი, მარგარინი).
გემოს მიცემის გარდა, მარილს მნიშვნელოვანი როლი აქვს, ის აუცილებელი კომპონენტია საფუვრის დასაშლელად. თუ საფუარი სწრაფად გამრავლდა, ბევრი ნახშირორჟანგი წარმოიქმნება. თუ გაზი უფრო სწრაფად წარმოიქმნა ვიდრე გლუტენი, მაშინ ის გაიფანტება ჰაერში, ამიტომაა მარილი ძალიან მნიშვნელოვანი. მცირე რაოდენობით აირი მაინც იფანტება ჰაერში, პურის ზოგიერთ რეცეპტში მარილი მითითებული არ არის. თაფლი ან შაქარი საფუვრის საკვებია, თუმცა ერთუჯრედიანი სოკოები ფქვილში მაინც პოულობენ საკმარის საკვებს. მათ მნიშვნელოვანი როლი აქვთ, როცა ცომის სწრაფი გაფუებაა საჭირო. ცხიმის დამატება გლუტენს ფართო, რეზინის მსგავს ფურცლებად აყალიბებს. ცხიმი ცომს პურის ცომის სტრუქტურისგან განსხვავებულ, ნამცხვრის ცომის სტრუქტურას აძლევს. პურის ცომი უფრო მაგარია, რადგან მეტ გლუტენს შეიცავს. ზოგ ცომს, მაგალითად, პასქის ცომს ცხიმიანი ხელებით ზელენ, ეს გლუტენის ფენების გაერთიანებას უზრუნველყოფს, თუ მასას ცხიმს ზემოდან უსვამენ, მიზეზი გამაგრებისა და დასკდომის თავიდან აცილებაა. გლუტენის გამოყოფის დასაჩქარებლად ცომი უნდა მოთავსდეს ფქვილიან ტაფაზე. ათ წუთში ერთხელ ფქვილს კიდევ აყრიან ზემოდან. მას ზემოდან სველ ნაჭერს აფარებენ, გამოშრობის თავიდან აცილების მიზნით. დაყოვნების დრო მკაცრად განსაზღვრული არ არის, ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ რა რაოდენობით გლუტენის წარმოქმნაა საჭირო. ძირითადად, პური ცხვება 200 გრადუსზე, 40-50 წუთის განმავლობაში.
ქვემოთ მოცემული რესურსები მასწავლებელს გამოადგება პროცესის დაგეგმვისთვის:
- https://www.youtube.com/watch?v=-iNgNK5d1SY მარიამის ცხოვრება;
- https://www.youtube.com/watch?v=gqvIKTRNAf0 როგორ გამოვყოთ გლუტენი;
- როგორ გამოვყოთ გლუტენი მარტივად;
- https://www.youtube.com/watch?v=8R9axbo5uTE უგლუტენო ნამცხვრის მომზადების წესი.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- org – Anatomy;
- Culinary reactions – Simon Quellen Field 2019.
