ფიქრები „მობი დიკზე“ – „მობი დიკის“ ენა

ხშირად გამიგონია, ქართული ენა გაღარიბდაო. მგონი, ეს მეტნაკლებად ყველა ენაზე შეიძლება, ითქვას. ადრე ვფიქრობდი, ეს ნაწილობრივ მაინც იმის ბრალია, რომ ენები ამერიკანიზაციას განიცდის-მეთქი. „მობი დიკის“ კითხვისას კი აღმოვაჩინე, რომ თურმე ინგლისურიც გაღარიბებულა.

ენობრივი თვალსაზრისით, თანამედროვე ამერიკული რომანები ვერც კი შეედრება „მობი დიკს“. ამ წიგნში ინგლისური ენა სრულიად სხვა სიმაღლეებს აღწევს: ის არის საოცრად ზუსტი და რაციონალური, ამავე დროს, საოცრად პოეტური და ემოციურად დამუხტული. „მობი დიკის“ ენის ეს თვისებები რამდენიმე ფაქტორითაა განპირობებული:

უწინარესად, ესაა ლექსიკური სიმდიდრე: წიგნში უამრავ ისეთ სიტყვას გადააწყდებით, თანამედროვე ინგლისურში რომ აღარ გამოიყენება. არადა, სულ ტყუილად – ლექსიკონს თუ ჩახედავთ, გაოცდებით, როგორ ზუსტად შეუძლია, ინგლისურ ენას ცალკეული ფენომენების აღწერა.

მეორე მხრივ, აღსანიშნავია შედარებები. შედარებები „მობი დიკში“ ანტიკური ლიტერატურის ტრადიციას მიჰყვება – ფრაზა გრძელია და მასში მხოლოდ ერთი საგანი კი არ ედარება მეორეს, არამედ ერთი მოვლენა – მეორე მოვლენას. შედარების ეს ტიპი უთუოდ ნანახი გექნებათ, მაგალითად, ჰომეროსთან:

„როგორც დამარტოხელებულ ძუ ლომს შესაპყრობად ალყად შემოერტყმიან ხოლმე მონადირენი და დამფრთხალს თანდათან უახლოვდებიან, ისე შესეოდნენ პენელოპეს შავი ფიქრები და ძილს უფრთხობდნენ.“ („ოდიესეა“, წიგნი მეოთხე)

„როგორც მათრახგადაწნული ოთხი ულაყი გააქროლებს ხოლმე მიწიდან მეყსეულად მოწყვეტილ ეტლს, თითქოს ჰაერში აიტაცესო, ისე მიაქროლებდნენ მეწამულ ზღვაზე კიჩოაწეულ ხომალდს ფეაკელი მეზღვაურები […]“ („ოდისეა“, წიგნი მეთორმეტე)

შედარების სწორედ ამ, ეპიკურ, ტრადიციას მისდევს ჰერმან მელვილიც. ვინაიდან იგი მკითხველისთვის უცნობ ფენომენებს აღწერს, მათ ყოველთვის რაღაც ნაცნობთან აკავშირებს. ხშირად ეს კავშირი მეტად უჩვეულოა. მაგალითად, ამ პასაჟში სპერმაცეტი ქოქოსის გულთანაა შედარებული:

„But the spermaceti itself, how bland and creamy that is; like transparent, half-jellied, white meat of a cocoanut in the third month of its growth, yet far too rich to supply a substitute for butter.“ (Chapter 65)

ვეშაპის გატყავება კი ფორთოხლის გაფრცქვნასავით ყოფილა:

„Now as the blubber envelopes the whale precisely as the rind does the orange, so is it stripped off from the body precisely as an orange is sometimes stripped by spiralizing it.“ (Chapter 67)

კანის ხვეული ნაწილები თურმე გველებს ჩამოჰგავს:

„Into this twilight apartment sundry nimble hands keep coiling away the long blanket-piece as if it were a great live mass of plaited serpents.“ (Chapter 67)

ხოლო ზვიგენები ისე ფუთფუთებენ ოკეანეში, როგორც მატლები – ყველის ნაჭერში:

„Though, to be sure, any man unaccustomed to such sights, to have looked over her side that night, would have almost thought the whole round sea was one huge cheese, and those sharks the maggots in it.“ (Chapter 66)

და ერთი შედარებაც, იმის ხაზგასასმელად, როგორი უცხო რამაა ვეშაპი მისთვის, ვინც ამ საქმეში ახალია – ისევე უცხო, როგორც სპილო ინდოეთში პირველად მოხვედრილთათვის:

„And as in the great hunting countries of India, the stranger at a distance will sometimes pass on the plains recumbent elephants without knowing them to be such, taking them for bare, blackened elevations of soil; even so, often, with him, who for the first time beholds his species of the Leviathans of the sea.“ (Chapter 58)

ზოგჯერ შედარება სრულიად შემზარავ სურათს პოეტურად აქცევს. მაგალითად, ამ მონაკვეთში ნათქვამია, რომ არქტიკის ცივ წყლებში ჩაცვენილი და ჩაყინული მეზღვაურები ქარვაში გაქვავებულ მწერებს ჰგვანან:

„Arctic seas! Where, when seamen fall overboard, they are sometimes found, months afterwards, perpendicularly frozen into the hearts of fields of ice, as a fly is found glued in amber.“ (Chapter 68)

ზოგჯერ შედარებას ინტერტექსტუალური ხასიათი აქვს:

„There that blood-dripping head hung to the Pequod’s waist like the giant Holofernes’s from the gridle of Judith.“ (Chapter 72)

ზოგჯერ ფილოსოფიურ განზოგადებას შეიცავს (რაზეც შემდეგ ნაწილში ვისაუბრებთ), ზოგჯერ კი – იუმორისტულ შენიშვნას. ქვემოთ მოცემულ პასაჟში, მაგალითად, ორი წყალწაღებული პერსონაჟი სხვადასხვა ფერის პონის შეედარება, რომლებსაც მხოლოდ ფერი აქვთ განსხვავებული, უნიათობა კი ანუ განვითარების დონე, როგორც მთხრობელი ირონიულად შენიშნავს – საერთო:

„In outer aspect, Pip and Dough-Boy made a match like a black pony and a white one, of equal developments, though of dissimilar color, driven in one eccentric span.“ (Chapter 93).

იუმორისტული და ირონიული პასაჟები „მობი დიკში“, საერთოდაც უხვადაა. ცხადია, მათ რეალიზებაში გადამწყვეტი მნიშვნელობა კვლავ ენას, მოსწრებულ სიტყვას აქვს. 50-ე თავის ერთ აბზაცში, მაგალითად, ისმაელი გვიყვება, რომ ოკეანეში უამრავ ნარჩენს ნახავ, ამიტომაც ვეშაპზე მონადირე გემზე ერთმანეთზე უცნაური არსებები შეიძლება, შემოგხვდეს. შესაბამისად, ყველა საოცრებას მალევე ეკარგება ხიბლი. შემდეგ დასძენს, ეგ კი არა, თავად ბელზებელიც კი შეიძლება, გემზე ამოძვრეს, კაპიტნის კაიუტაში შეისეირნოს და ებაასოს და ეს დიდად არავის ააღელვებსო:

„That Beelzebub himself might climb up the side and step down into the cabin to chat with the captain, and it would not create any unsubduable excitement in the forecastle.”

ერთგან კი მოერიდება რა იმის აღწერას, როგორ გალანძღა აქაბმა თავისი ეკიპაჟის ერთ-ერთი წევრი, დასძენს: „უმჯობესია, ეს სიტყვები აქ გამოვტოვოთ – თქვენ ხომ სახარებისეული ნათლით კურთხეულ მიწაზე ცხოვრობთ“ (თარგმანი ჩემია – ნ.ა.); „these words best omitted here; for you live under the blessed light of the evangelical land.“ (Chapter 48)

ზოგგან კი არც შედარებაა, არც ირონია ან იუმორი, მხოლოდ ლამაზი ფრაზაა, სპეციფიკური რიტმით, რომელიც ზუსტად შეესაბამება პასაჟში აღწერილ სცენას:

„Quitting the pump at last, with the rest of his band, the Lakeman went forward all panting, and set himself down on the windlass; his face fiery red, his eyes bloodshot, and wiping  the profuse sweat from his brow.“ (Chapter 54)

„On the second day, a sail drew near, nearer, and picked me up at least.“(Epilogue)

ბოლო მახასიათებელი, რომელიც „მობი დიკის“ ენას უნიკალურს ხდის, მისი მრავალხმიანობაა – აქ ორ პერსონაჟს ვერ ნახავთ, ერთნაირად რომ მეტყველებდნენ. თითოეული მათგანის სამეტყველო ენა ნამდვილად არის მათი დახასიათების საშუალება, როგორც ნამდვილად კარგ ტექსტში უნდა იყოს…

გაგრძელება იქნება