რატომ, მასწ?

(გამონაკლისები ქართულ ენაში)

საგანმანათლებლო პროცესი ცოცხალი პროცესია, გამუდმებულად ვითარდება. შესაბამისად, ვითარდება და იცვლება მოსწავლეთა დამოკიდებულებაც სწავლისა და სწავლების მიმართ. რა თქმა უნდა, ეს ბევრ რამეზეა დამოკიდებული და ამაზე ლაპარაკი ახლა შორს წაგვიყვანს. მხოლოდ ერთ რამეზე მინდა, შევაჩერო ყურადღება:

მოსწავლეებს გამუდმებით უკვირთ და აინტერესებთ, რაც ხდება, რატომ ხდება; რასაც სწავლობენ, რატომ სწავლობენ. და ჩვენთვისაც ძალიან მნიშვნელოვანია, რომ მომავალ თაობას, რაც შეიძლება ბევრ კითხვაზე გავცეთ პასუხი (თუნდაც იმიტომ, რომ მხოლოდ ამის მერე გაჩნდება ახალი შეკითხვები). ლიტერატურაც დიდწილად იმისთვისაა, რომ, ესთეტიკური სიამოვნების მიღების გარდა, ამ კითხვებსაც გასცეს პასუხი…

თუმცა ახლა ლიტერატურაზე არ ვსაუბრობ, გრამატიკულ წესებში გამონაკლისებს ვგულისხმობ.

გავიხსენოთ, თუნდაც, ხარისხის ფორმები. როგორ იწარმოება ისინი? გრამატიკის სახელმძღვანელოებში დაახლოებით ამდაგვარ განმარტებებს წავაწყდებით:

„ვითარებით ზედსართავ სახელს ხარისხის სამი ფორმა აქვს: დადებითი (შავი), ოდნაობითი (მო-შავ-ო) და უფროობითი (უ-შავ-ეს-ი).

ოდნაობით ხარისხს აწარმოებს მო – ო თავსართ-ბოლოსართი და გამოხატავს თვისებას ძირეულ ზედსართავ სახელზე ნაკლები ოდენობით.

უფროობით ხარისხს აწარმოებს უ – ეს თავსართ-ბოლოსართი და აღნიშნავს თვისებას იმაზე მეტი ოდენობით, ვიდრე ძირეული ზედსართავი სახელი.“ (https://grammar.emis.ge/exercisedetails/250).

წესები გამონაკლისების გარეშე თითქმის არ არსებობს. ასეა ცხოვრებაში, ასეა გრამატიკაში.

შესაბამისად, ამ თეორიასაც, ხარისხის ფორმების წარმოებასთან დაკავშირებით, იქვე დართული აქვს ასეთი სახის შენიშვნაც (გამონაკლისების შესახებ):

„შენიშვნა:

• -ელ და -ილ სუფიქსიან ზოგიერთ ზედსართავ სახელს ხარისხის წარმოებისას შორდება ეს დაბოლოება: გრძ-ელ-ი → მო-გრძ-ო → უ-გრძ-ეს-ი, ტკბ-ილ-ი → მო-ტკბ-ო → უ-ტკბ-ეს-ი..
• რამდენიმე ზედსართავი სახელი ხარისხის გამოსახატავად იყენებს სხვა ფუძეს: კარგი → უკეთესი (ოდნაობითის მნიშვნელობით; ამოსავალია „კეთილი“), ცუდი → უარესი (ოდნაობითის მნიშვნელობით)…
• „ფერის“ შემცველი ზედსართავი სახელები სხვა ხარისხის ფორმით კუმშვადია: ცისფერი → მოცისფრო.“

-ილ და -ელ დაბოლოება რომ ხარისხის ფორმის წარმოებისას ამოვარდება, ეს მარტივად გასაგებია ბავშვებისთვის, თანაც ასეთი ფორმა მრავლადაა.

სხვა საქმეა, როცა ხარისხის ფორმების განსხვავებულ წარმოებაზე ვსაუბრობთ: კარგი – უკეთესი, ცუდი – უარესი, პატარა – მომცრო – უმცირესი…

ალბათ, თქვენც გეკითხებიან მოსწავლეები, რატომ, მასწ?
საკითხის ასახსნელად რამდენიმე საუკუნით მოგვიწევს უკანდახევა: ძველ ქართულ ლექსიკურ მარაგში სიტყვა „კარგი“ არ არსებობდა, მის ნაცვლად იყენებდნენ „კეთილს“: „თქუა ღმერთმან: იქმენინ ნათელი და იქმნა ნათელი. და იხილა ღმერთმან ნათელი, რამეთუ კეთილ“ (შდრ.: „თქვა ღმერთმა: იყოს ნათელი! და იქმნა ნათელი. და ნახა ღმერთმა, რომ ნათელი კარგი იყო.“) (დაბადება 1,3-4). კეთილის აღსანიშნავად ძველ ქართულში სიტყვა სახიერი გამოიყენებოდა, მოგვიანებით ეს სიტყვა ღმერთის ეპითეტად გადაიქცა და საჭირო გახდა მისი ჩანაცვლება. ასე შეიცვალა დატვირთვა სიტყვა კეთილმა, მაგრამ მისი ხარისხის ფორმა უკეთესი არსად არ წასულა…

და ცუდი და უარესი?

ისევ კითხვა: რატომ, მასწ?

ისევ რამდენიმე საუკუნით უკან დავბრუნდეთ: ძველ ქართულში სიტყვა ცუდი ტყუილუბრალოს, ამაოს აღმნიშვნელი იყო, თანამედროვე გაგებით ცუდს კი სიტყვა ავი შეესაბამებოდა („ავსა კაცსა ავი სიტყვა ურჩევნია სულსა, გულსა…“). შესაძლოა, ის ავის უფროობითი ხარისხის ფორმა იყოს, თუმცა ამაზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხი არ არსებობს…

პატარა – მომცრო – უმცირესი? ისევ: რატომ, მასწ?

ისევ ძველი ქართული მოვიშველიოთ: პატარა დიალექტური ფორმაა და ის მოგვიანებით დამკვიდრდა სალიტერატურო ენაში, მანამდე კი ამ მნიშვნელობით სიტყვა „მცირე“ გამოიყენებოდა (ჩვენს მოღვაწეებსაც ხომ ასე მოიხსენიებდნენ: ეფრემ მცირე, გიორგი მცირე…). მომცრო და უმცირესიც სწორედ ამ სიტყვის ხარისხის ფორმებია…

რა თქმა უნდა, ამ წერილით ახალი არაფერი მითქვამს, უბრალოდ, ჩვენი საჭიროებები ვახსენე, ყოველთვის რომ გვიწევს შეხება, ყოველთვის რომ გვიწევს ახსნა, და ვიფიქრე, აქვე იყოს-მეთქი, შორიახლოს…

თორემ კიდევ ბევრი საკითხია (და არამარტო გამონაკლისი), რომლებზეც მოსწავლეები დაუსრულებლად დაგვისვამენ კითხვას: რატომ, მასწ?..