ტოპონიმიკა დედამიწის ენაა, ხოლო დედამიწა წიგნია, რომელშიც კაცობრიობის ისტორიაა დაწერილი.
წარმოუდგენელია ჩვენი ცხოვრება გეოგრაფიული სახელწოდებების გარეშე. ყველაფერს დედამიწაზე თავისი მისამართი აქვს და ეს მისამართი იწყება ადამიანის დაბადების ადგილიდან. მშობლიური სოფელი, ქუჩა, სადაც ის ცხოვრობს, ქალაქი, ქვეყანა, ყველაფერს თავისი სახელი აქვს.
ტოპოგრაფიული სახელი თითქმის არასოდეს არ არის შემთხვევითი და მნიშვნელობას მოკლებული.
წარმოქმნისთანავე, ტოპონიმი დიდხანს რჩება ადამიანის მეხსიერებაში და თაობიდან თაობას გადაეცემა.
ტოპონიმი ერთგვარად ადამიანსა და ლანდშაფტის ობიექტს ერთმანეთს აკავშირებს.
იგი მოცემული ენისა და კულტურის მატარებელთა ფონური ცოდნის განუყოფელი ნაწილია;
ტოპონიმი ეროვნული თვითმყოფადობის მატარებელია, მასში ხალხთა ცხოვრების ისტორიული, გეოგრაფიული, ტერიტორიული და ბუნებრივ-გეოგრაფიული თავისებურებების პირობების გარდა, ერის ისეთი თავისებურებები აისახება როგორებიცაა ფსიქიკა, რომელიც ტრადიციებში, წეს-ჩვეულებებში და ფოლკლორშია აღბეჭდილი.
ქართული ტოპონიმიკის ეტიმოლოგია საქართველოს „მემატიანეა“. ტოპოერთეულთა სტრუქტურულ-ეტიმოლოგიური კვლევა, საინტერესო ინფორმაციას გვაწვდის. მიკროტოპონიმიკური ერთეულის სტრუქტურული კვლევა ენობრივი ცვალებადობის, სხვადასხვა დიალექტების არსებობის გასაღებია, ხოლო – ეტიმოლოგია შესაძლებელია სასწავლო თეორიულ მასალად გამოიყენონ.
ლეგენდები
- სამღერეთი
ამბობენ, სამღერეთს სამი მომღერალი დის გამო ეწოდა ეს სახელი. ლეგენდის თანახმად, ოდესღაც, მტერი მოულოდნელად დასხმია თავს სოფელს. ბრძოლისთვის მზად არმყოფ მოსახლეობას თავის დაცვა გასჭირვებია. სწორედ ამ დროს გამოჩენილა ფანდურით ხელში ტკბილად მომღერალი სამი და, რომელთა სიმამაცესა და მომნუსხველ ხმებს მტერი დაუბნევია.
მიუხედავად იმისა, რომ ბრძოლაში მწარედ დამარცხებულან, ლეგენდა დების შესახებ თაობებიდან თაობებს გადაეცა. ამ ლეგენდას იქაური მაცხოვრებლები ამყარებენ, სოფლის სასაფლაოზე შემორჩენილი საფლავის ქვით. ქვაზე, თაღში სამი ჯვარია გამოსახული. მოსახლეობას სჯერა, რომ ეს სამი დის საფლავია.
- გმირთ ნაკვეთი, ბირთვისი, გომერი
სამების მთასთან, იგივე გმირთ ნაკვეთთან დაკავშირებით შემდეგი ლეგენდა არსებობს:
სამება და დევი დიდხანს კამათობდნენ, თუ ვისი სამფლობელო უნდა ყოფილიყო ეს შესანიშნავი მწვერვალი. ბოლოს სამება დასთანხმდა დაეთმო დევისთვის ერთი პირობით: დევს ერთ ღამეში, მამლის ყივილამდე, უნდა შემოესაზღვრა მთის წვერი ზღუდით, წინააღმდეგ შემთხვევაში, მწვერვალი სამებას დარჩებოდა.
დევი გრძნობდა, რომ ერთ ღამეში ამ სამუშაოს მარტო ვერ შეასრულებდა და დასახმარებლად მოიხმო თავისი და, რომელიც მას ძალით არ ჩამოუვარდებოდა. დევის და მოპირდაპირე მაღალ მთაზე, „საწურბლეზე” დამდგარა და იქიდან აწვდიდა ძმას უზარმაზარ ლოდებს. დევი იჭერდა ამ ქვებს და სწრაფად აშენებდა კედელს.
სამებამ რომ დაინახა, დევი სამუშაოს კარგად ართმევდა თავს, მთის შესანარჩუნებლად მაღლა წითელი ნაჭერი აისროლა, რომელიც მამლად გადაიქცა. მამალმა მაშინვე იყივლა, დევმა თავი დამარცხებულად იგრძნო და გაიქცა. ამბობენ, რომ სამება დევს გამოეკიდა და ბირთვისის ციხის მიდამოებში ისრით განგმირა. დღესაც აქ ერთ-ერთ ადგილს დევის ნარღვევს უწოდებენ.
საინტერესოა, რომ ქ. თეთრიწყაროში გმირის სახელთან დაკავშირებული კიდევ ერთი მთა არსებობს. ესაა ე.წ. ,,გომერგორა”.
ტერმინი ,,გმირი”, რომელიც ოსურში გამოითქმის „გუმირ”-ის (სომხურად ,,გამირ”) სახით ტოტემური სახელწოდებაა. აქედან გარკვეულ ახსნა-განმარტებას პოულობს კიდევ ერთი გეოგრაფიული სახელწოდება „გომერგორა”. გომერ – გმირი, გორა – მთა (რუსული).
- მამიდას ქვა/გულდამაანთ მამიდა
მოსახლეობას ოდითგანვე სჯეროდა, რომ მამიდას ქვას, რომელიც სოფ. გოხნარის თავზე მდებარეობს, სასწაულმოქმედი ძალა აქვს. გვალვის დროს ხალხი მიდიოდა ამ ქვასთან, იხდიდა პარაკლისს და შესძახებდა „აგვყე, მამიდაო”, შემდეგ, მსუბუქად აწევდნენ მძიმე ლოდს, გადააბრუნებენ და წვიმაც არ დააყოვნებდა.
თურმე, რიტუალში მონაწილეობა და საერთოდ მამიდას ქვასთან მისვლა ეკრძლებათ გულდამაშვილების გვარის წარმომადგენლებს. ხალხური რწმენით, მათ ლოდის გაცოცხლება შეუძლიათ.
ლეგენდის თანახმად, სწორედ გულდამაშვილების გვარის ქალს დასდევნებია მტერი. საფრთხეში მყოფ ქალს ღმერთისთვის უთხოვია: „ოღონდ ამ ურჯულოთა ტყვედ ნუ მაქცევ და აქვე გამაქვავეო”. ასე გადაქცეულა ქვის ლოდად. შემდეგ ლოდს ჯვრის ფორმა მიუღია, ან ხალხს გამოუკვეთავს.
თურმე, გულდამაშვილებს მამიდის გაცოცხლების შესაძლებლობა ჰქონიათ: თუ ამგვარის სახლიკაცი ლოდთან მივა და ხმამაღლა შესძახებს „ადექი, მამიდა, წამოდექიო”, ქვა სულს ჩაიდგამს და კვლავ ადამიანად იქცევა, მაგრამ სანაცვლოდ ყრმის ან მოზარდის სიცოცხლეს წაიღებს მათივე საგვარეულოდან. სწორედ ამიტომ, ქვა ჯვართან ხსენებული გვარის წარმომადგენლების მისვლა აკრძალულია.
თქმულებები
- შავსაყდარი
სოფელში ამბობენ, რომ დაახლოებით სამი საუკუნის წინ დუშეთის რაიონიდან ჩამოსახლებული ხალხი შავსაყდრის დღევანდელი მდებარეობიდან 2-3 კილომეტრის მოშორებით დაასახლეს. მაგრამ, იმ დასახლებაში ეპიდემია გავრცელებულა, რომლის გამოც ჩვილი ბავშვები იღუპებოდნენ.
ერთ-ერთმა დედამ, გვარად კედელაშვილმა, აიყვანა თავისი ჩვილი და წავიდა იქ, სადაც ახლა სოფელი შავსაყდარი მდებარეობს. აქ იყო ძველი ეკლესია, რომელიც მტერს გადაუწვავს და ამის გამო კედლებს შავი ფერი დაედო. ქალმა ამ ეკლესიას შეაფარა თავი და მის მახლობლად დასახლდა.
სოფლიდან წამოსვლამ მისი შვილი გადაარჩინა, ბავშვი ავად არ გამხდარა. ეს ამბავი დანარჩენებს რომ გააგებინა, ისინიც გადმოსახლდნენ და ასე შეიქმნა დასახლება. ადრე ამ ადგილს ვარდისუბანი ერქვა, შემდეგ, ეკლესიის გამო, დაერქვა შავსაყდარი: შავი საყდარი.
- მაწევანი
მოსახლეობაში ასეთი ამბავი არსებობს ამ სოფლის სახელთან დაკავშირებით:
დასახლებაში ცხოვრობდა ცოლ-ქმარი, რომელიც ურმით დაატარებდა გასაყიდად მაწონს. სოფლისკენ მიმავალი გზა აღმართია, სადაც ურემი რთულად ადიოდა და ყოველ ჯერზე, ცოლი თურმე მეუღლეს შემოსძახებდა: „მააწე, ვანი! მააწე”.
მაწე – მოაწექი, ვანი – ვანო, ქმრის სახელი.
- წყლულეთი
თქმულების მიხედვით, ადგილის სახელწოდება დიდგორის ბრძოლას უკავშირდება. ამბობენ, რომ სწორედ აქ, წყაროზე იშუშებდნენ დაწყლულებულ იარებს დიდგორის ბრძოლაში დაჭრილი დავითის მეომრები. ერთ-ერთ წყაროს აქ, ახლაც „უკვდავების წყაროს” უწოდებენ.
- ვაკე
სოფელ ვაკის სახელი რელიეფის ფორმის ტერმინთან არის დაკავშირებული.
სოფლის აღწერისას ვახუშტი ბაგრატიონი მოგვითხრობს სასწაულმოქმედ ლოდზე:
„პატივანს ქვეით ვაკეს არს ლოდი, რომელი, გვალვასა თუ გარდააბრუნო და შენამო, მოვალს წვიმა, ხოლო წვიმიანობასა შინა თუ შეაყა რო ნაცარიდა გარდააბრუნო, იქმნების უწვიმრობა”.
- კლდეისი
პატარა კლდეისს ძველად ხორხები ერქვა. ხორხები ცნობილია თავისი ყინულოვანი ჭებით, მკვიდრ მოსახლეობაში ჭებს ხშირად თამარის საყინულეების სახელით მოიხსენიებენ, რადგანაც არსებობს თქმულება, რომ სწორედ აქედან მიჰქონდათ ცივი წყალი ნადარბაზევში დასასვენებლად ამოსული თამარ მეფისთვის.
„ხორხებს არს ქვაბი კლდისა, რომელი არს ზამთარ თბილ, ვითარცა აბანო, და ზაფხულს დის წყარონი კლდიდან. მას წყაროს ჰყინავს და არს ყინული ფრიად წმიდა და მრავალი, ზიდავენ ზაფხულს მეფისათვის”.
- სამშვილდე
ბევრი, სახელწოდება სამშვილდეს აკავშირებს საბრძოლო იარაღთან, მშვილდთან. თუმცა, მისი წარმოშობა შესაძლოა სულ სხვა შინაარსს ატარებდეს.
სახელი ერთ-ერთი ვერსიით შეიძლება დაკავშირებული იყოს ოთხ ქვასთან ე.წ. ტეტრალითთან. მსგავსი გვხვდება სამშვილდეში: სამი ერთმანეთზე აღმართული დიდი ლოდი, რომლის ძირშიც, მიწაში ჩაფლული მეოთხე ქვა შეინიშნება. არსებობს მოსაზრება, რომ ეს წარმართულ საკურთხეველს წარმოადგენდა, სადაც სამშვილდის პირველი მოსახლეები ზვარაკს (მსხვერპლად შესაწირავი საკლავი) სწირავდნენ საკუთარ ღმერთს.
ციხე-ქალაქის შესასვლელში მდებარე ტეტრალითი ძველისძველი საკულტო ობიექტია, რომელიც სიმბოლურად დაკავშირებულია ზოდიაქოს ნიშანთან – მშილდოსანთან.
- თეთრიწყარო
ქ. თეთრიწყარო გაშენებულია იმ ადგილზე, სადაც ძველად მდებარეობდა სოფელი გარისი. ეს ის ისტორიული ადგილია, სადაც 1556 წელს ცნობილი გარისის ბრძოლა მოხდა.
1820-1821 წწ. გარისის მიდამოებში დაბანაკდა ეგერთაპოლკი. მათი საჭიროებისთვის გაიყვანეს ორკილომეტრიანი წყალსადენი. ეს წყალსადენი სათავეს იღებდა კირქვიან გორაკზე და წვიმის დროს წყალი რძისფერი ხდებოდა. ამ წყალს და შემდეგ დასახლებასაც შეერქვა „Белый ключ”. შემდეგ, თურქეთიდან გადმოსახლებულმა სომხებმა და ბერძნებმა თარგმნეს დასახელება და უწოდეს „აღბულაღი“. ასე მივიღეთ ისტორიული გარისის დღევანდელი დასახელება თეთრიწყარო.
დეკაბრისტები თეთრიწყაროში და პირველი საოპერო წარმოდგენა საქართველოში
1825 წელს ქ. პეტერბურგში მომხდარი ამბოხების შემდეგ დეკაბრისტების ერთი ჯგუფი საქართველოში გადმოასახლეს, მათ შორის ქ. თეთრიწყაროში.
ეგ ერთაპოლკში გადმოყვანილი ერთ-ერთი დეკაბრისტის, ანდრეი როზენის ჩანაწერიდან ჩანს, რომ 1837 წლის დეკემბერში თეთრიწყაროს კულტურისა და დასვენების პარკში არსებული თეატრის შენობაში (რომელიც აგრეთვე ეგერთაპოლკის მიერ იყო აშენებული) დაიდგა საოპერო სპექტაკლი ,,მეწისქვილე, ჯადოქარი და მაჭანკალი“ (ავტორი ალექსანდრე აბლექსიმოვი (1740-1782წწ). აღსანიშნავია, რომ რ. საყვარელიძის ნაშრომიდან (,,ქართული თეატრის ისტორიიდან“). ირკვევა, რომ, ეს იყო პირველი საოპერო სპექტაკლი საქართველოში.
- მგლისკარი
მარნეული-თეთრიწყაროს გზის ერთ-ერთ მონაკვეთზე, თეთრიწყაროს შესასვლელთან არსებობს ადგილი, რომელსაც ეწოდება მგლისკარი. საქმე ის არის, რომ ამ გზაზე ხშირად გადაჰყავთ ცხვრის ფარები. ეს კონკრეტული მონაკვეთი კი ორივე მხრით ან კლდით არის „შემოღობილი”, რაც ქმნის ვიწრო გასასვლელს. გზის სხვა მონაკვეთებისგან განსხვავებით, აქ ცხვარს გაქცევა არ შეუძლია. აქ ფარა შემწყვდეულია ხოლმე, რაც მგლების თავდასხმისათვის მოსახერხებელ ადგილს ქმნის. სწორედ ამიტომ, მეცხვარეებმა ამ ადგილს მგლისკარი (волчьи ворота) უწოდეს.
- ცივიხიდი
თბილისიდან წამოსვლისას თეთრიწყაროს შემოსასვლელთან გადაივლით პატარა ხიდს, რომელიც, თითქოს, საზღვარს ქმნის ორ კლიმატურ ზონას შორის და მას ცივ ხიდს უწოდებენ. საქმე ის არის, რომ ამ ხიდის გავლის შემდეგ იგრძნობთ ჰაერის ტემპერატურის დავარდნას, შედარებით სიცივეს, სწორედ ამის გამო ეწოდა ხიდს ცივი.
- ნადარბაზევი
ნადარბაზევი მეფეთა საზაფხულო სასახლე უნდა ყოფილიყო, “არს ნადარბაზევი, თამარ მეფის ნასასახლევი”. ეს სოფელი ვახუშტი ბაგრატიონის საუფლისწულო მამული ყოფილა, რომელიც შემდეგ თავისი აღმზრდელისთვის გიორგი გარსევანიშვილისთვის უჩუქებია.
სახელწოდება პრეფიქს-სუფიქსით ნაწარმოები სახელია – ნა-დარბაზ-ევ-ი და ამ ადგილის სასახლე-დარბაზის ნადარბაზევად გადაქცევაზე მიანიშნებს. ნადარბაზევის ირგვლივ რამდენიმე ნასოფლარიცაა.
პრეფიქსი „ნა” მიანიშნებს იმაზე, რომ ესა თუ ის ერთეული აღარ ფუნქციონირებს ძველი დანიშნულებით.
- წინწყარო
თურმე, სოფელს ეს სახელი იქ არსებული განსაკუთრებული წყაროს გამო დაერქვა, რომელსაც ვახუშტი ბაგრატიონი ასე აღწერს:
„…არს წინყარო, ქალაქი მცირე, მოსავლიანი, კეთილ-ჰაოვანი, მაღალს ადგილზედ მდგომი. აქა არს წყარო: უკეთუ მით მოხარშო მარცვალნი რომელი მე და დღეთა შენთა ხარშო, ვერა ოდეს მოხარშავს, გარნა სასმელად დასახმარად კეთილი”.
იმ წყაროს წყალი მხოლოდ სასმელად და ზოგადი გამოყენებისათვის იყო ვარგისი. რამის მოხარშვა რომ მოგდომებოდათ, წყაროს წყალში ვერასდროს მოიხარშებოდა.
- მანგლისი
სახელწოდება მანგლისის წარმოშობაზე არსებობს ორი თქმულება:
პირველის მიხედვით, სახელი მომდინარეობს „მანგალიდან”, რაც ძველი ქართულით ნამგალს ნიშნავს. გადმოცემის თანახმად, თითქოს მახლობელ სოფელ კველთაში (ამჟამად ნასოფლარი) ამზადებდნენ საქართველოს ფარგლებს გარეთაც ცნობილ ნამგლებს.
მეორე თქმულების მიხედვით, ამ ადგილს სახელი დაერქვა ბიზანტიელი ხუროთმოძღვრის მანგლის პატივსაცემად, რომელსაც მეოთხე საუკუნეში ტაძარი აუშენებია აქ.
ენათმეცნიერი პროფ. ზ. ჭუმბურიძის მიხედვით: „სახელწოდება ნაწარმოებია ის სუფიქსით: მანგლ-ის-ი. „მანგლარის“ შეკუმშული ფორმა „მანგალა“ „ნუნამგალ“ სიტყვისა (ასეთი კუმშვა ხშირია ქართულში; მაგალითად: მარცვალი – მარცვლის, სარდალი – სარდლის და მრავალი სხვ.). „მანგალ“ სიტყვა ამ ფორმით გვხვდება ძველ სალიტერატურო ძეგლებში (ზოგ კუთხეში დღესაც იხმარება); მაშასადამე, ეს უფრო ძველი ფორმაა. შემდეგ კი ამ სიტყვაში „მ” და „ნ” ბგერები გადაადგილებულია და მივიღეთ „ნამგალი”. ამავე მოსაზრებას გვიზიარებს ლეონ მელიქსეთ-ბეგი.
ამრიგად, მანგლისი ძველი სამეურნეო იარაღის სახელწოდებისაგან არის მიღებული.
- ამლევი
ისტორიულად სოფელი გარდა ამლევისა, მოიხსენიება ამლივი, ამლავი სახელებით. იგი მეჩვიდმეტე საუკუნის ბევრ ისტორიულ საბუთშია მოხსენებული. სოფლის განაპირას მდებარეობს წყარო. სავარაუდოდ, სოფლის სახელწოდებაც მას უნდა უკავშირდებოდეს, რადგანაც ამლევი სასმელს წყალს ნიშნავს.
- ასურეთი
მკვიდრი მოსახლეობისგან გაიგებთ რამდენიმე ვერსიას, მათ შორის რომ სახელწოდება ასურეთი მომდინარეობს ასურისგან, რაც ღვთაებას ნიშნავს; რომ სახელწოდება უკავშირდება ცნობილ ასურელ მამებს და ძველ ქალაქ-სახელმწიფო ასურეთს. ისტორიულად ეს ტერიტორია ასევე ცნობილია სამაჩვეთის სახელით.
გარდა, გამორჩეული სახელებისა, სოფელი საინტერესოა იმით, რომ 1818 წელს საქართველოში ჩამოსახლებულ გერმანელ კოლონისტთა პირველი ნაკადი (70 ოჯახი) სწორედ აქ დაასახლეს. ახალშენს ელიზაბეტთალი უწოდეს. კოლონიის სახელს მისი დასაბინავებლად არჩევის დღეს (1818 წლის 19 ნოემბერი ახალი, და 5 ნოემბერი ძველი სტილით არის წმ. ელიზაბეთის ხსენების დღე) უკავშირებენ.
საქართველოში, მათ შორის ასურეთში ჩამოსახლებული გერმანელები ვიურთემბერგელი შვაბები იყვნენ.
მთავრობის განკარგულების საფუძველზე სახლების მშენებლობაში მათ უფასოდ ეხმარებოდნენ მანგლისში დაბანაკებული ჯარისკაცები, მეზობელი სოფლების მკვიდრნი კი მათთვის საშენ მასალებს ურმებით ეზიდებოდნენ და მიწებს უხნავდნენ.
მეორე მსოფლიო ომში საბჭოთა კავშირის ჩართვიდან რამდენიმე თვეში საბჭოთა კავშირის სახელმწიფო თავდაცვის კომიტეტის 1941 წლის 8 ოქტომბრის დადგენილებით საქართველოდან 23580 გერმანელი უნდა გადაესახლებინათ ყაზახეთში. 1942 წლის ცნობით ზუსტდება, რომ 1941-1942 წლებში საქართველოდან სულ 20423 გერმანელი გადაასახლეს. მათ დაცარიელებულ სახლებში კი საქართველოს რეგიონებიდან ჩამოყვანილი, ასევე სხვადასხვა ეროვნების ოჯახები შეასახლეს.
დეპორტაციას გადაურჩა მხოლოდ გერმანელთა ეთნიკურად შერეული ოჯახები (თუ გერმანელი ქალი არაგერმანელზე იყო დაქორწინებული).
დღესაც კი ამდენი წლის შემდეგ, გულგრილად ვერავინ წაიკითხავს ყაზახეთში გადასახლებულ გერმანელთა ლექსად გამოთქმულ წუხილს სამშობლო საქართველოსა და საკუთარ კერიაზე.
,,..შორს სამხრეთით, ველურ კავკასიაში სადაც სალი კლდეებიდან ანკარა ნაკადულები მორაკრაკებს, სადაც ამაყი ციხე-კოშკნი დგას ნათელ მწვერვალებზე, სადაც ძველ ქვებში ბევრის დანახვა შეიძლება. დიახ, იქ არის ჩემი საყვარელი სამშობლო, სადაც დაირწა ჩვენი წინაპრების აკვანი, მთებს შორის იდგა მშობლიური სახლი. იქ იყო ჩემი სამშობლო, იქ იყო ჩემი შინ…”.
საქართველოს გერმანელებზე უმნიშვნელოვანეს ცნობებს შეიცავს გაზეთი ,,კაუკაზისეპსტ”, რომლის პირველი ნომერი 1906 წლის 18 ივნისს გამოვიდა თბილისში. (რედაქტორი არტურ ლაისტი; გამომცემელი კურტ ფონკუჩენბახი). 1907 წლის 6 მაისს, საქართველოში გერმანელების ჩამოსახლებიდან თითქმის 100 წლისთავზე, ,,კაუკაზიშეპოსტ”-ში გამოქვეყნდა არტურ ლაისტის ლექსი.
,,თითქმის ერთი საუკუნე გავიდა მას შემდეგ, რაც საბედისწერო ხეტიალის მერე პირველმა გერმანელებმა აქ დაიდეს ბინა, უცხო მზის ქვეშ, უცხო ადამიანებს შორის. ისინი დიდი ხანია ამ მიწაში განისვენებენ, შორს თავიანთი ძმებისა და მშობლიური კერისაგან… ჩვენგან მეტის მოთხოვნის უფლება აქვს იმ ქვეყანას, რომელმაც თავის უბეში შეგვიფარა…”.
- საღრაშენი
საღირ-აშენი ნიშნავს საღირის ნაშენ სოფელს. თვით პიროვნების სახელი „საღირ” არაერთ ძველ წყაროშია მოხსენებული და მსგავსი წარმოშობის დასახელებები საკმაოდ ბევრგან გვხვდება საქართველოში: წუღრუღაშენი, ბეშკენაშენი, გოგაშენი, ოთარაშენი და სხვა.
- აბელიანი
აბელია ბიბლიური პერსონაჟის სახელია. ერთ-ერთი ვერსიით, შესაძლოა სოფლის სახელიც აქედან მოდიოდეს.
სოფელი საინტერესოა აქ მდებარე ტაძრის სამხრეთ ფასადზე გამოსახული ოცდასამსტრიქონიანი ლაპიდარული (ქვაზე შესრულებული) წარწერით, რომელშიც ერთად არიან მოხსენიებულნი დავით-ულუ და დავით-ნარინი. აღსანიშნავია, რომ ეს ამ ორი მეფის ერთად ხსენების ერთადერთი შემთხვევაა.
- ფარცხისი
ფარცხისის ციხე ითვლებოდა ბირთვისის დამცავად, რადგანაც, სამხრეთიდან მოსული მტრის პირველი დამხდური სწორედ ფარცხისი იყო. აქედან დამკვიდრდა გამოთქმა „ფარცხისი – ფარი ბირთვისის ციხისა”, რომლის მიხედვითაც წარმოიშვა სახელწოდებაც.
- დაღეთი
დაღეთი არაერთ ძველ წყაროშია მოხსენებული.
მეთვრამეტე საუკუნის ბოლოს ერეკლე მეორემ ყარაბაღიდან გადმოასახლა სომხები, რომელთაც სოფლისთვის დაღეთხაჩინი უწოდებიათ. ხაჩინი სომხურად ჯვარს ნიშნავს.
სოფლის სახელწოდება უნდა მომდინარეობდეს ქართული წარმოშობის სიტყვიდან „დაღი” – ნიშანი, დასმული სავაჭროთა ზედა, ანუ ხვასტაგთა (საქონელი) გასარჩევად” – ვკითხულობთ ნიკო ჩუბინიშვლის ლექსიკონში.
თუ გავითვალისწინებთ იმას, რომ დაღეთის გვერდით მდებარეობდა ქვემო ქართლის ერთ-ერთი უდიდესი ციხესიმაგრე და ქალაქი სამშვილდე, ცხადი გახდება, რომ ეს სახელწოდება ესადაგება მის მდებარეობას.
- დურნუკი
„ასურეთის ხევს ქვეით, სამხრით, არს დურნუკი. აქა არს კარკნალი და დარანნი დიდი-დიდნი”.
სულხან-საბა ორბელიანის მიხედვით კარკალი, კარკნალი ნიშნავს დიდ ქვავნარს. დურნუკის სახელწოდებაც სწორედ აქედან უნდა მომდინარეობდეს. „დური” ნიშნავსტოტს, ხოლო „ნუკი” (ძველი საზომი ერთეული) ლიტრას. ანუ, ქვების უზარმაზარი ნაკადი, მდინარე.
23.დიდი თონეთი
სოფელი თავისი ადგილმდებარეობით თონეს ჰგავს. მისი სახელიც აქედან მოდის.
გარდა განსაკუთრებული კლიმატისა და ულამაზესი ლანდშაფტებისა, სოფელი გამოირჩევა იმითაც, რომ 1886-1888 წწ.-ებში დიდი თონეთის სკოლაში პედაგოგიურ მოღვაწეობას ეწეოდა დიდი ვაჟა-ფშაველა.
ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოებას დიდი თონეთის სკოლის მასწავლებლის ლ. რაზიკაშვილის მოხსენება:
„მაქვს პატივი, ვაცნობო მმართველობას, რომ დანიშნულს ადგილას გამოვცხადდი 16 ამ თვისას, 17-ს შევუდექი სწავლას. სწავლა ისევ ძველ შენობაში მიმდინარეობს. ჯერჯერობით ოცამდე მოსწავლეა, მათ შორის ორი სულ ახლები არიან. როგორც საზოგადოება და მამასახლისი იმედს მაძლევენ, მოსწავლეთა რიცხვმა ერთი-ორად უნდა იმატოს. სკოლისთვის საჭიროა „ბუნების კარი“არანაკლებ 5 ეგზემპლარი, დაფები, გრიფელები, კარანდაშები, საწერლები, კალმები, რვეულები. ახალი სკოლის შენობა ჯერ არ დაუსრულებიათ. ამასთანავე ვსთხოვ უმორჩილესად ერთი ეკზ. პროგრამაც გამომიგზავნოს მმართველობამ, რომლითაც მოვალე ვარ ვიხელმძღვანელო“. ვაჟა უბრალო ადამიანების გამოსარჩლების გამო, იძულებული გახდა სოფლიდან წასულიყო.
შეჯამება
„ადვილი შესამჩნევია, რომ ტოპონიმები უბრალო გეოგრაფიული ტერმინები კი არ არის, არამედ მათ სემანტიკაში კულტურული კომპონენტებია მოცემული.
ტოპონიმიკა – სახელდების შემოქმედებაა, რომელსაც დიდი ისტორიული მნიშვნელობა აქვს. იგი, როგორც მეცნიერება, შეიძლება ერთ-ერთ საინფორმაციო წყაროდაც კი ჩავთვალოთ.
ზოგადად, ეტიმოლოგიური კვლევის შედეგად შეგვიძლია გამოვყოთ ტოპონიმთა შემდეგი ტიპები:
- გეოგრაფიული, რომელთა სახელდება ტერიტორიულმა მდებარეობამ განაპირობა..
- ისტორიული, რომელთა სახელდება ისტორიული ფაქტითაა განპირობებული.
- ანთროტოპონიმიკური, რომელთა სახელდება ადამიანთა სახელსა თუ გვარზეა დამოკიდებული.
- ზოონიმური, რომელთა სახელდება ცხოველთა ან ფრინველთა სახელს ეფუძნება.
- ხალხური (ეტიმოლოგიური), რომელთა სახელდება ლეგენდის ან ხალხური ეტიმოლოგიის მიხედვით დაარსდა და დაფუძნდა.
- მეტამორფოზული, რომელთა სახელდება აღებულია სხვადასხვა ენიდან, შემდეგ კი მისი თარგმნა ყოველთვის იწვევს ჟღერადობის ცვალებადობას.
კვლევისას, აღმოვაჩინეთ, რომ თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტის დასახლებების სახელწოდებები, მათი წარმოშობიდან გამომდინარე, შეგვიძლია გავაერთიანოთ რამდენიმე ჯგუფში:
სახელწოდებები, რომლებიც წარმოიშვა ფრინველების სახეობებიდან: ორბეთი, ჩხიკვთა, ჭივჭავი;
სახელწოდებები, რომელთა შინაარსიც დაკავშირებულია წყალთან: თეთრიწყარო, წინწყარო, ამლევი, წყლულეთი;
ცალკე გამოვყოფთ კლდესთან და ქვასთან დაკავშირებულ სახელწოდებებს: კლდეისი, ლიპი, გოხნარისლოდოვანი, ხრამი, კლდეკარი, ხორხები, კარაქა (ძველადსოფ. შიხილოს ერქვა ასე).
ქვის აღმნიშვნელი ტოპონიმები ამ მასალით მდიდარ რეგიონში შეიქმნა, სადაც ხალხი ოდითგანვე მას საცხოვრებელ და საყოფაცხოვრებო ფუნქციას ანიჭებდა, ზოგიერთ გამორჩეულ ლოდს კი სარიტუალო დატვირთვასაც აძლევდა.
ფაქტია, ქვის აღმნიშვნელი ტოპონიმებით ქვემო ქართლი, კერძოდ, თეთრიწყაროს მუნიციპალიტეტი გვევლინება, რის ხელშემწყობ ფაქტორადაც ალგეთისა და ხრამის ხეობის განსაკუთრებული ლანდშაფტი შეგვიძლია მივიჩნიოთ;
გვხვდება სახელწოდებები, რომლებიც მცენარეებიდან მოდის: იფნარა, მუხათი, მოხისი (ესეც მუხას ნიშნავს), პანტიანი, ვაშლოვანი;
აღსანიშნავია რეალური თუ ბიბლიური პერსონაჟებიდან წამოსული სახელწოდებები, როგორებიცაა: საღრაშენი, ჯორჯიაშვილი, მაწევანი, აბრამეთი (სოფლის, სადაც ცხოვრობდნენ აბრამიძეები), აბელიანი, ასურეთი;
გვაქვს, ასევე, ისეთი სახელწოდებების მაგალითები, რომლებიც სამეურნეო იარაღიდან მომდინარეობენ. ესენია მანგლისი (ნამგალი) და ხოპისი („ხოპი” ნიჩაბს ნიშნავდა).
თეთრიწყაროს ტერიტორიაზე მეტყველებაში დაცულ მასალებთან მიმართებით ყოფით ცხოვრებაში შემორჩენილი სახელწოდებები და მათგან წარმოქმნილი ტოპონიმები მკაფიოდ ასახავს აქ ოდითგან და დღეს მაცხოვრებელთა სიახლოვეს ბუნებასთან.
ეს პატარა ნარკვევი, რომელიც შემდეგ პატარა წიგნად იქცა, თეთრიწყაროს ახალგაზრდული ცენტრის მიერ საქართველოს ღია საზოგადოების ფონდის მხარდაჭერით, თანამედროვე ხელოვნების ცენტრის პროექტ “კონვერსიის” ფარგლებში შეიქმნა. წიგნი გაფორმებული იყო ილუსტრაციებით თითოეული სოფლის შესახებ, რომლებიც გაკეთდა მერიის მხარდაჭერით
