იშენ ქუგორლუაფუდა…

თვალსაზრისები ქართველურ ენათა დაცვის თემებზე

 14 აპრილს, ქართული ენის დაცვის დღეს, პრეზიდენტ სალომე ზურაბიშვილის მიერ გახმოვანებულმა ინიციატივამ მეგრული და სვანური ენების სკოლებში სწავლებასთან დაკავშირებით საზოგადოებაში დიდი ვნებათაღელვა გამოიწვია. ახლა, როცა სოციალური ქსელებით ყველას თვალსაზრისი და დამოკიდებულება მოვლენებისადმი ნათლად იკითხება, ადვილია ჩვენი საზოგადოების რეაქციების აღქმა. დამღლელია ყველა საჭირბოროტო საკითხზე საზოგადოების პოლარიზაცია, განსხვავებულ პოზიციებზე მდგომთა აგრესია ერთმანეთის მიმართ, მაგრამ ალბათ ეს ყოველივე თანამედროვე ცხოვრების თანმდევი პროცესებია და უნდა გავუძლოთ. განსხვავებული თვალსაზრისების ჭიდილი ყველა ეპოქაში ყოფილა, თუმცა იყო დრო, როცა საჯაროდ გამოხატვის შესაძლებლობები არ არსებობდა. როგორც სხვა ყველაფერს, ამ პროცესსაც თავისი დადებითიც აქვს და უარყოფითიც. უარყოფითი მხარეა ის, რომ გამოფენილია ყველა და ყველაფერი და საზოგადოების დაყოფა-დაპირისპირება ზოგჯერ გროტესკულ სახეს იღებს; ხოლო დადებითი ისაა, რომ ნათლად იკვეთება ყველა მოვლენისადმი საზოგადოებრივი მიმართების შუქ-ჩრდილები.

2017 წელს განათლების სამინისტრომ და თბილისის კლასიკურმა გიმნაზიამ, სადაც ქართული ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლად ვმუშაობ, სენეგალის დედაქალაქ დაკარში მიმავლინა ბრიტანეთის საკონსულოს მიერ ორგანიზებულ ყოველწლიურ საერთაშორისო კონფერენციაზე, რომელიც ლოკალური ენების პრობლემებს ეძღვნება ხოლმე. ეს იყო მე-13 საერთაშორისო კონფერენცია, რომლის ჩატარება სენეგალში სიმბოლური იყო იმის გათვალისწინებით, რომ სენეგალი საფრანგეთის ყოფილი კოლონიაა, ქვეყნის სრული ფრანკიზაცია რეალობაა, ოფიციალური სახელმწიფო ენა ფრანგულია, ყველა ფრანგულად ლაპარაკობს და ქვეყნის 14-მილიონიან მოსახლეობას მშობლიური ენები თითქმის დავიწყებული აქვს. ადგილობრივ ენებზე ერთ წარწერასაც კი ვერ შენიშნავთ დედაქალაქში. ეროვნული ენების სტატუსი აქვთ შემდეგ ენებს: ბალანტა, ჰასანია, ჯოლა-ფონი, მანდინკა, მანდიაკი, მანკანია, ნუნი, პულაარი, სერერი, სონინკე და ვოლოფი, რომელიც ლინგვა ფრანკაა (ანუ აფრიკული ფრანგულია). მიუხედავად ასეთი მდიდარი ენათა ოჯახისა, სენეგალი დღეს ლოკალური ენების სიკვდილის რეალობის წინაშე დგას, რადგან ახალი თაობა მხოლოდ ფრანგულად და ინგლისურად საუბრობს და ამ ენების გადარჩენის შანსი მინიმალურია. კონფერენციაზე ბრიტანეთის საკონსულოს წარმომადგენელმა განაცხადა, რომ ევროპა დაინტერესებულია ლოკალური აფრიკული ენების გადარჩენის პოლიტიკით, რადგან ენა მრავალფეროვან კულტურულ კოდებს ინახავს და მსოფლიო კულტურული მრავალფეროვნება წაიშლება ენათა გაქრობის შემთხვევაში. ევროპა, რომელიც 1-2 საუკუნის წინ კოლონიზატორულ პოლიტიკას ეწეოდა აფრიკაში, დღეს აფრიკელ ხალხს მხარს უჭერს საკუთარი ენების დაცვაში. რამდენადაც ვიცი, იუნესკომ, ე.წ., მილევადი ენების ნუსხაში შეიტანა ქართველური ენებიც, მეგრული და სვანური, ხოლო ჩვენი სახელმწიფო ვერაფერს აკეთებს მათ დასაცავად. სალომე ზურაბიშვილის ინიციატივა ნასაზრდოები იყო სწორედ ამ საერთო ევროპული დამოკიდებულებით, თუ ეს საკითხი სახელმწიფო პოლიტიკის ნაწილი გახდება, მოიგებს ყველა, მოიგებს ჩვენი ქვეყანა.

სოციალურ ქსელში ფართოდ გავრცელდა ასტროლოგისა და მწერლის, რამაზ გიგაურის ჩანაწერი ქართველურ ენათა ოჯახის თემაზე. ვფიქრობ, უადგილო არ იქნება, თუ ამ ჩანაწერს აქ შემოგთავაზებთ: „ინდოეთში ყოფნისას უდაიპურისკენ მიმავალ გზაზე, ინდოელი გიდი შემეკითხა:

– ალბათ, ქართული ენა ინდოევროპულ ოჯახს განეკუთვნება არა?

– არა, ქართულ ენას თავისი, საკუთარი ოჯახი აქვს.

– რამდენი ხართ ქართველები? – მოწკურა თვალები დამცინავად.

– საქართველოში დაახლოებით 4.5 მილიონი ადამიანი ცხოვრობს. საქართველოში ქართველები ვიქნებით ალბათ ასე 3 მილიონი… – ვუპასუხე მე.

– და 3 მილიონ ადამიანს საკუთარი ენათა ოჯახი გაქვთ? შეუძლებელია! – შეიცხადა.

– დაგუგლე, სუშანტ, – ვუთხარი მე, რადგან იგი ინტერნეტს აქტიურად იყენებდა. დაგუგლა… არის ჩუმად, ხმას არ იღებს… იყურება ფანჯარაში… კიდევ დაგუგლა, კითხულობს… ისევ ჩუმად იყურება ფანჯარაში.

– რაო? რა წერია? – ვერ მომითმინა გულმა, უცბად მოტრიალდა გიჟივით:

– თითქმის მთელი ევროპის ენები ინდოევროპულ ენათა ოჯახს ეკუთვნის და ვინა ხართ თქვენ, ქართველები, რომ ასეთ მცირე ხალხს ენის საკუთარი ოჯახი გაქვთ?

უცებ ამიდუღდა სისხლი:

– ჩვენ, ქართველები… – აქ ჩამეხრინწა ხმა და ვეღარ ამოვიღე. თვალები ცრემლით ამევსო, ახლა მე გავიხედე ფანჯარაში. მანქანა მიქროდა უდაიპურისკენ და მე გულში ვიმეორებდი: „ჩვენ, ქართველები”…

ჩემდა გასაოცრად, ამ ინიციატივის მოწინააღმდეგეებმა ისევ და ისევ მეგრულ და სვანურ სეპარატიზმზე დაიწყეს საუბარი. მტკიცება იმისა, რომ მსგავსი საფრთხე არ არსებობს, აბსურდულად მიმაჩნია. როგორც იტყვიან, არ ღირს მტკიცება იმისა, რომ ვარდისფერი სპილოები არ ვართ.

როგორც პროფესორმა მზექალა შანიძემ განაცხადა, არასდროს მეგრელებს და სვანებს მიდრეკილება სეპარატიზმისკენ არ ჰქონიათ, ხოლო თუ აქა-იქ გამოჩნდა რამე მსგავსი მეცხრამეტე საუკუნეში, ეს იყო სწორედ რუსეთის იმპერიის რუსიფიკატორული პოლიტიკის შედეგი. დღემდე თუ სადმე გაიელვებს სამეგრელოში სეპარატისტული იდეა, მისი პოპულარიზატორი ყოველი პირი რუსეთის სპეცსამსახურების მიერ საგანგებოდ დამუშავებული ოდიოზური ფიგურაა და არასოდეს, მთელი პასუხისმგებლობით ვიტყვი, არასოდეს სამეგრელოს ყურადღება არ მიუქცევია მათთვის. ეს იყო საზოგადოებისგან აბსოლუტურად გარიყული, მარგინალური, კომპრომეტირებული ჯგუფი. ისინი ხან გაზეთებს და საინფორმაციო ბუკლეტებს გამოსცემდნენ, მაგრამ არასოდეს ჰყოლიათ მიმდევრები და ხალხში ამ იდეებს არასდროს ეწერა რეალიზაცია. მეტსაც გეტყვით, სეპარატიზმის საფრთხეს ის კი არ ქმნის, რომ ქართულმა სახელმწიფომ უნიკალური ლინგვისტური საგანძურის დაცვაზე იზრუნოს, არამედ პირიქით, სეპარატიზმის საფრთხე გარკვეულმა მარგინალურმა ჯგუფებმა შეიძლება გააღვივონ სწორედ იმ მოტივით, რომ ენას ემუქრება გაქრობა და ამ ფონზე ჩვენი სახელმწიფო ინერტულია.

სოციალურ ქსელებში იხილავდნენ დაბრკოლებებს, რომლებიც მოსალოდნელია ამ ენების სწავლებისას. ძირითადად საუბარი იყო იმაზე, რომ:

1. არ იქნება ინტერესი და მსურველები არ ეყოლება მეგრულისა და სვანურის შესწავლას, ვინაიდან არ არსებობს მათი ცოდნის საჭიროება და რეალიზაციის ასპარეზი;
2. არ გვეყოლება მასწავლებელთა კვალიფიციური კადრები, რომლებიც თავს გაართმევენ ამ საქმეს;
3. არ გვაქვს რესურსები და მათი შექმნა დიდ პრობლემებთან, სოლიდურ ფინანსურ პასუხისმგებლობებთან იქნება დაკავშირებული.

ეს ყველაფერი მოგვარებადია. თუკი სურვილი გვექნება, იდეა არ მოკვდება. „თუ გული გულობსო“… ნათქვამია. თუ მეოცე საუკუნის 70-იან წლებში ვინმე თამაზ ნოდიამ თაღლითურად მოახერხა, რომ მაგადანში ჩუქჩებისთვის ქართული ანბანით ესწავლებინა მეგრული, 21-ე საუკუნეში, ციფრულ ეპოქაში, რა გაგვჭირვებია საიმისო, რომ ენა ვერ ვასწავლოთ ბავშვებს?! სახელმწიფო მზრუნველობა ქართველური ენებისადმი აუცილებელია თუნდაც იმიტომ, რომ ხალხში ამაღლდეს ლინგვისტური ცნობიერება, თუნდაც ეროვნული თვითშეგნება, რომ ეს უძველესი და უმდიდრესი ენები თავიანთი საოცარი ფოლკლორით არ დაიკარგოს. ცალკეული მცდელობები მეგრული ან სვანური პოეზიის ანთოლოგიის გამოცემისა საქმეს ვერ უშველის. ჩვენ გვყავს ორენოვანი პოეტები, რომელთა შემოქმედებაც მეგრული ენის გადარჩენისთვის საგანძურია. გარდასულთაგან დავასახელებ ლაშა გახარიას, ხოლო თანამედროვე ავტორთაგან: ბათუ დანელიას, რაულ ჩილაჩავას, გურამ ფეტელავას (გური ოტობაიას ფსევდონიმით) შუკო ჯიქიას, ზაალ ჯალაღონიას, სხვაც ბევრია და ნუ მიწყენენ. მათი ტექსტები ინახავენ მეგრული ენის მადლსა და სიღრმეს.

რაც შეეხება ხალხის ცნობიერებას, შორს რომ არ წავიდე, საკუთარი ოჯახის მაგალითზე ვიტყვი. დედა და ბებია დაწყებითი კლასების მასწავლებლები იყვნენ და დაუშვებლად მიაჩნდათ, რომ ბავშვებისთვის მეგრული ესწავლებინათ. მე და ჩემმა ძმამ ისე მივაღწიეთ სასკოლო ასაკს, რომ მეგრული არ გვსმენია, ოჯახში მხოლოდ ქართულად გვესაუბრებოდნენ და სკოლაში რომ მივედით, თანაკლასელებისგან არასაგაკვეთილო დროს ვსწავლობდით მეგრულად მეტყველებას. ასეა ახლაც. სამეგრელოს ოჯახების უმრავლესობაში ნორმაა ის, რომ ბავშვებს პრინციპულად უკრძალავენ მეგრულად მეტყველებას. რომელ სეპარატიზმზეა საუბარი?! 1993 წლის სამოქალაქო ომის დროს „მხედრიონის“ თარეშს და ყოველივე მეგრულის დემონიზაციას დიდსულოვნად გაუძლო სამეგრელომ, არასდროს წამოსცდენია საყვედურიც კი დედა-სამშობლოსადმი, არასდროს გამოკლებია საერთო ქართულ საქმეს და არასდროს ყოფილა უკანასკნელი საქვეყნო საზრუნავში. ახლა სად ხედავენ ნეტა შავ კატას ბნელ ოთახში? თანაც მაშინ, როცა ის იქ არ იმყოფება.

ქართული სრულყოფილი ენაა (ამას ხელს ვაწერთ და ვაღიარებთ ყველა კუთხის ქართველები!), სხვა ქართველური ენების დარდი აღარ გვქონდეს? სად არის ლოგიკა? ნიკო მარი კი გახლდათ იმპერიაში ცნობილი ქართველოლოგი, მაგრამ ეს ის ნიკო მარი არ არის, ილია ჭავჭავაძეს რომ მიწასთან ასწორებდა და შეურაცხყოფილი სტუდენტი კონსტანტინე გამსახურდია რომ შეეწინააღმდეგა, უნივერსიტეტიდან გაარიცხვინა? ვგონებ, ეს ის ნიკო მარია, რომელიც „ვეფხისტყაოსანს“ დასცინოდა, თარგმანად ასაღებდა და კარგა ხანს ამტკიცებდა, რომ ბრიტიშ მუზეუმში პოემის სპარსული ორიგინალი იპოვა? ნიკო მარს ვენდოთ და მამა-შვილ შანიძეებს, არნოლდ ჩიქობავას, ვარლამ თოფურიას, გიორგი ახვლედიანისა და სხვა დიდ ენათმეცნიერთა მოსაზრებები დავივიწყოთ?

სამეგრელოსა და სვანეთის ვითარება ამ მიმართულებით ცნობილი მეგრული სიმღერის „ვაგიორქო მა“ ლირიკული გმირის ყოფას მაგონებს. ამ სიმღერაში მთავარი ლირიკული გმირი უარყოფილი მიჯნურია, რომელიც უგულო სატრფოს ასე მიმართავს: „ვაგიორქო მა? ვამორწონქო მა? იშენ ქუგორლუაფუდა, სკანი ჭირი მა“… არ გიყვარვარ? არ მოგწონვარ? მე მაინც შემოგევლე, შენი ჭირი მეო…

ჰოდა, მეგრელებს (სვანებიც დამეთანხმებიან, ვიცი!) მხოლოდ ესღა გვაქვს სათქმელი შენთვის, ჩვენო თვალხატულა საქართველოვ: „იშენ ქუგორლუაფუდა“…