ქართული საზოგადოება უმბერტო ეკოს ძირითადად მხოლოდ მწერლად აღიქვამს. შუა საუკუნეების მკვლევართა ვიწრო წრეებში იტალიელის ფილოსოფიურ მემკვიდრეობასაც ხშირად განიხილავენ. თუმცა, ცოტამ თუ იცის, რომ დიდმა რომანისტმა მრავალი საფიქრალი გაუჩინა პოლიტიკის მეცნიერების წარმომადგენლებსაც.
უმბერტო ეკომ 1990-იან წლებში ფაშიზმის 14 ძირითადი მახასიათებელი გამოკვეთა. ესეის მომზადების დროს მეცნიერი აკადემიურ მემკვიდრეობასთან ერთად პირად გამოცდილებასაც დაეყრდნო. მან და მისმა ქვეყანამ საკუთარ მხრებზე გადაიტანეს ფაშისტური რეჟიმის სუსხი, უმბერტო ეკო მთელი ცხოვრების განმავლობაში პირადად აკვირდებოდა საზოგადოების სხეულზე მუსოლინის დიქტატურის შედეგად წარმოქმნილ ჭრილობებსა და მათი მოშუშების პროცესს. საბოლოოდ არავის გაჰკვირვებია, რომ ფენომენალური ნიჭის მქონე მოაზროვნემ ერთგანზომილებიან პოლიტტექნოლოგებზე უკეთესად განსაზღვრა ფაშიზმის არსი და შემოხაზა მისი საზღვრები.
უმბერტო ეკოს ესეის წაკითხვის შემდეგ ბევრი ამტკიცებს, რომ თუ რომელიმე საზოგადოებაში 14 კრიტერიუმიდან ნახევარი მაინც შეიმჩნევა, მაშასადამე ის ქვეყანა ახლოს არის ფაშიზმის დამყარებასთან. მე რომ სამოქალაქო განათლების მასწავლებელი ვიყო, ჩემს მოსწავლეებთან ერთად ფაშიზმის ტესტს ჩავატარებდი, რათა უკრაინაში ომის გამჩაღებელი ქვეყნის – რუსეთის წყობის არსი ამომეხსნა.
მოდით, მარტივად დავუკავშიროთ უმბერტო ეკოს კრიტერიუმები თანამედროვე რუსეთს.
1. ფაშიზმისთვის დამახასიათებელია ტრადიციონალიზმის ყველაზე მანკიერი ფორმა, რომლის მიხედვითაც ცოდნას განვითარება აღარ სჭირდება. ამ ხედვის მიხედვით, საზოგადოების ყველა საფიქრალზე პასუხი უკვე გაცემულია, ახალი იდეებისა და ღირებულებების განსჯა დროის ფუჭად ხარჯვასთან არის დაკავშირებული. ჭეშმარიტება ერთხელ და სამუდამოდ უკვე აღმოჩენილია.
თუ კარგად დავაკვირდებით, დავასკვნით, რომ პუტინის რუსეთშიც უკვე დიდი ხანია მიაგნეს ჭეშმარიტებას, რომელიც საუკუნეების წინ ჩამოყალიბებულ კონცეფციებთან არის დაკავშირებული. ახალს არავინ ეძიებს, პირიქით, მხოლოდ ძველი იმპერიის რესტავრაციის იდეით არიან შეპყრობილნი.
2. ფაშიზმს გამოარჩევს მოდერნიზმის მიუღებლობა და ირაციონალიზმი. ფაშისტები უარყოფენ განმანათლებლობას, ეწინააღმდეგებიან სამეცნიერო-ტექნიკურ პროგრესს, ინდუსტრიალიზაციის მასშტაბებს. თუმცა მათ უარყოფასა და წინააღმდეგობას სრულყოფილი ხასიათი არ აქვს, ხანდახან მხოლოდ ვერბალური ჯანყით შემოიფარგლებიან. მაშასადამე, სიამოვნებით სარგებლობენ იმ მოვლენათა შედეგებით, რომელთაც თავად აკრიტიკებენ.
რუსეთი გლობალური კაპიტალიზმის ერთ-ერთ კრიტიკოსად გვევლინება. რუსები შიშობენ, რომ ტრანსნაციონალური კორპორაციები ხელში ჩაიგდებენ რუსეთის სიმდიდრეებს და ბაზარზე გაანიავებენ მას. იდეური კრიტიკის პარალელურად, საქმით რუსები თავად ქმნიან ამგვარ კორპორაციებს და თავად ანიავებენ ეროვნულ სიმდიდრეს გლობალურ ბაზრებზე. მათი საქმე და სიტყვა ირაციონალურად არიან დაკავშირებულნი ერთმანეთთან.
3. „მოქმედება მოქმედებისთვის“. უმბერტო ეკოს მტკიცებით მოქმედებას აზრი, კულტურული ამოცანა უნდა ედოს საფუძვლად. მოქმედება გამართლებული უნდა იყოს გარკვეული კულტურული მიზნებით. ფაშისტებისთვის კი მოქმედება თავისთავად ღირებულებაა, მას არ სჭირდება კულტურული საფუძვლები. კულტურა, უნივერსიტეტები, ინტელიგენცია „კომუნისტური ბაცილის“ გავრცელების კერებად მიიჩნევა, მათგან თანხმობა და მათი იდეური მხარდაჭერა არაფერში არ არის საჭირო.
ლია ახეჯაკოვას, ბორის აკუნინის, ვიქტორ შენდეროვიჩისა და სხვა მოღვაწეების დევნის მაგალითზე შეგვიძლია ვიმსჯელოთ იმის შესახებ, თუ რამდენად სჭირდება კრემლის მოქმედებებს კულტურულ-საგანმანათლებლო წრეების მხრიდან ლეგიტიმაცია.
4. ფაშიზმისათვის თანხმობის არარსებობა ღალატის ტოლფასია. ფაშისტური მმართველობა ვერ იტანს კრიტიკას, დაეჭვებას, ნაწილთა ინტერესების გათვალისწინებას. ის ესწრაფვის საერთო სახალხო თანხმობას გამონაკლისის გარეშე.
რუსეთში ყველა კრიტიკული მედია საშუალება დახურულია, სამოქალაქო საზოგადოების კრიტიკულად განწყობილი ორგანიზაციები გაუქმების პირას არიან და თავისუფალი საქმიანობის საშუალება არ ეძლევათ.
5. კრიტიკისა და წინააღმდეგობის არარსებობას მივყავართ მტრების, „სხვების“ ძიებამდე, განსხვავებული ადამიანების დევნამდე, მათ სიძულვილამდე.
2000-იანი წლებიდან დღემდე ვაკვირდებით რუსეთის ხელისუფლების მიერ უცხოეთის აგენტებად, მოღალატეებად, მასონებად გამოცხადებული ადამიანების მთელ არმიას, რომელთაც სამშობლოში არ დაედგომებათ და ემიგრაციასა თუ იატაკქვეშეთს აფარებენ თავს.
6. დიდი ლიტერატორის აზრით, ფაშისტური სისტემები განსაკუთრებით უჭერენ მხარს ბურჟუაზიას და საშუალო კლასს თავის დასაყრდენად აცხადებენ.
თანამედროვე რუსეთი ბიზნესისა და პოლიტიკის ურთიერთშეზრდის საფუძველზე ჩამოყალიბებულ კლასსა და სპეციალური სამსახურების შემადგენლობაზე დგას. შესაბამისად, საშუალო ფენასთან განსაკუთრებული კავშირის კრიტერიუმს ჩვენი მეზობელი ქვეყანა ნამდვილად ვერ აკმაყოფილებს.
7. რას ეუბნება ფაშისტური ხელისუფლება ღარიბებსა და მასებს? მათ უნდა იამაყონ, რომ საუკეთესო, გამორჩეულ ქვეყანაში დაიბადნენ. აღნიშნული გარემოება მასებს უნდა აბედნიერებდეს და ამაზე დიდ სიხარულს არ უნდა ესწრაფოდნენ. ამასთანავე, ხალხმა უნდა იცოდეს, რომ მათი სათაყვანებელი ქვეყნის წინააღმდეგ საერთაშორისო შეთქმულება მზადდება. რიგით მოქალაქეებს უნდა ჰქონდეთ შეგრძნება, რომ მტრები ყველგან არიან, ქვეყნის გარეთაც და მის წიაღშიც. ისინი უნდა აცნობიერებდნენ, რომ სამშობლო ალყასა და განსაცდელშია.
უმბერტო ეკოს მეშვიდე კრიტერიუმი ერთი ერთში შეესაბამება თანამედროვე რუსეთში გამეფებულ განწყობას. დღეს ყველა ფედერალური ტელევიზია საუბრობს იმის შესახებ, რომ სამყარო რუსეთის წინააღმდეგ შეთქმულებას აწყობს, რათა მსოფლიოში ყველაზე დიდ ქვეყნის სიდიადეს წერტილი დაუსვან.
8. ფაშისტები თავიანთი მტრების წინააღმდეგობრივ სურათს წარმოადგენენ. ერთი მხრივ, ამბობენ, რომ მტერი ძლევამოსილია, აქცენტს სვამენ მათ განსაკუთრებულ მახასიათებლებზე. ამავდროულად კი აცხადებენ, რომ მათი დამარცხება ძალიან ადვილია. ისინი ვერასდროს აფასებენ მტერს ადეკვატურად.
მრავალი გარემოება მიანიშნებს, რომ რუსეთის მთავარსარდლობა უკრაინის აღებას სამ დღეში ვარაუდობდა. თუმცა, როგორც ვხედავთ ჩვენი მეგობრები არნახულ წინააღმდეგობას უწევენ მოწინააღმდეგეს და რამდენიმე კვირაა სიცოცხლის ფასად ამაგრებენ თავიანთ ქალაქებსა და სოფლებს.
9. „არ ვიბრძვით სიცოცხლისთვის, ვცოცხლობთ ბრძოლისთვის“ – მაშასადამე, ფაშიზმი ბრძოლას თვითმიზნად აცხადებს. ამასთანავე, ფაშისტებს აქვთ გადამწყვეტი ბრძოლის რწმენა, რომელშიც გამარჯვება სამუდამო მშვიდობისა და კეთილდღეობის დასადგურების წინაპირობა გახდება.
რუსული პროპაგანდისტული მედია აღნიშნულ გარემოებაზეც ხშირად საუბრობს. სალავიოვი, კისილიოვი, სიმონიანი არცთუ ისე იშვიათად მიანიშნებენ იმაზე, რომ უკრაინასთან ომში გამარჯვება რუსეთის ყველა ძირითად გეოპოლიტიკურ ამოცანას გადაწყვეტს და სლავ ხალხებს შორის დიდი ხნით დაამყარებს მშვიდობას.
10. ელიტარიზმი – ფაშისტური მმართველობის დასაყრდენს ერთგვარი ელიტა წარმოადგენს. ელიტის მიზანს წარმოადგენს მისი წევრების ორგანიზება და ძალაუფლების ვერტიკალის ირგვლივ მათი გაერთიანება. ამასთანავე, ელიტა საკუთარ ამოცანად მიიჩნევს მასის დაყოფას, დაქსაქსვას. მასების მობილიზება მხოლოდ ხელისუფლებას უნდა შეეძლოს და არავის სხვას. ხელისუფლების გარეშე მასა ატომიზირებული, მარტო დარჩენილი ინდივიდებისგან უნდა შედგებოდეს.
თანამედროვე რუსეთშიც შესამჩნევია ამგვარი კონსტრუქციების არსებობა. პუტინის ირგვლივ ადვილად აღმოაჩენთ ორგანიზებულ ელიტებსა და ინტერესჯგუფებს, რომლებიც რეჟიმის საიმედო პარტნიორები არიან. საერთო რუსული მასშტაბით შეუძლებელია იმგვარი ოპოზიციური პარტიის, პროფკავშირების, ეკლესიის ან სხვა ტიპის ინსტიტუტის აღმოჩენა, რომელსაც ხელისუფლების გარეშე შეუძლია კრიტიკული მასის მობილიზება.
11. ფაშისტურ საზოგადოებებში არსებობს სიკვდილის კულტი. ადამიანებს ზრდიან იდეით, რომ გმირულ სიკვდილზე უკეთეს საქმეს სამშობლოსთვის ვერ გააკეთებ. გმირული სიკვდილი ყველასთვის უმაღლესი ჯილდოა.
სამწუხაროდ, დადასტურებული ცნობები არ მაქვს იმის შესახებ, თუ რამდენად არის ამგვარი სულისკვეთება გავრცელებული რუსეთის ფედერაციაში. ჩავთვალოთ, რომ ფაშიზმის ამ კრიტერიუმს მეზობელი ქვეყანა ბოლომდე ვერ აკმაყოფილებს.
12. ომისკენ, ძალადობისკენ მისწრაფება ფაშისტურ ქვეყანაში მასკულინური კულტის, პატრიარქალური კულტის წარმოქმნის წინაპირობებს ქმნის. მიზოგინია და შეუწყნარებლობა ამგვარი რეჟიმების მნიშვნელოვანი მახასიათებელია.
ვისაც ერთხელ მაინც მოუკრავს თვალი რუსეთის წინასაარჩევნო კამპანიისათვის, შესანიშნავად უწყის, თუ რა არნახულად დიდი გასავალი აქვს მეზობელი ქვეყნის საზოგადოებაში ვულგარულ „მაჩოიზმს“.
13. ფაშიზმი პოპულიზმის განსაკუთრებულ ფორმას ანიჭებს უპირატესობას. ამგვარი პოპულიზმი ხალხს მონოლითურ ერთობად განიხილავს, რომლის ნება თავს ერთ, რჩეულ წინამძღოლში იყრის. ამგვარი პოპულიზმი არ ტოვებს ადგილს საპარლამენტო დემოკრატიისათვის, არჩევნებისთვის.
პუტინის მმართველობის პერიოდში რუსეთის პარლამენტიდან საბოლოოდ გაქრნენ დემოკრატიული ძალები, პარლამენტი უფუნქციო სტრუქტურად იქცა. პრეზიდენტის ხელში კი თავი მოიყარა ფაქტობრივად შეუზღუდავმა ძალაუფლებამ. რამდენიმე დღის წინ „ლუჟნიკების“ მოედანზე პუტინის გამოჩენამ და ლიდერის დანახვით გამოწვეულმა ოვაციებმა შესანიშნავად წარმოაჩინა თანამედროვე რუსეთის კავშირი თვისებრივ, განსაკუთრებულ პოპულიზმთან.
14. ფაშიზმი საუბრობს მარტივ, ახალ ენაზე, რომელიც ხელს არ უწყობს აზროვნებას და წყალს ასხამს ადამიანებით მანიპულაციის წისქვილზე. ღარიბი ლექსიკა, პრიმიტიული სინტაქსი, აზროვნების შემზღუდავი ჩარჩოები ფაშისტური ქვეყნების სახელმძღვანელოთა მთავარი მახასიათებელია.
სამწუხაროდ, ახალი ენის შესახებ მსჯელობისთვის საჭირო მასალები არ გამაჩნია. აქედან გამომდინარე, ამ კრიტერიუმის ბედი რუსეთისთვის სასარგებლოდ გადავწყვიტოთ.
თუ კიდევ ერთხელ გადავხედავთ უმბერტო ეკოს ნუსხას და მის მიერ ჩამოთვლილი პუნქტების მიხედვით ჩვენ მიერ ჩატარებულ სწრაფ ტესტს, აღმოვაჩენთ, რომ რუსეთი ფაშიზმის 14-დან 11 კრიტერიუმს აკმაყოფილებს. ცხადია, ხელის ერთი მოსმით წარმართული მსჯელობის საფუძველზე უტყუარი დასკვნების ჩამოყალიბების პრეტენზია არ გვაქვს. არც უმბერტო ეკოს კონცეფციაა ერთადერთი და უნივერსალური. უბრალოდ, მოსწავლეებს მსჯელობისთვის საფუძველი მიეცემათ და შეიძლება ფაშიზმზე „PCR-ტესტის” ჩატარების სურვილი, ლაბორატორიული კვლევების გაგრძელების განზრახვა გაუჩნდეთ.
