„შენს წმინდანში მოღალატე აბოს ვხედავ”
თემურ ელიავა
ზოგადად ქართული ჰაგიოგრაფიისადმი დამოკიდებულება ყოველთვის სხვადასხვაგვარი იყო და არის. იგი ხან მწერლობის, ხან ისტორიული წყაროს, ხან ეროვნული სულისკვეთების გამომხატველის, ხანაც წმინდა წყლის რელიგიური ტექსტის თვალსაზრისით მნიშვნელობს. მაგრამ არსებითი ეს არ არის, არსებითი ისაა, რომ შუასაუკუნეების ეს ჟანრი მწერლობისა კვლავაც იპყრობს ჩვენს ყურადღებას და მუდამ მსჯელობის საგანია. ეს კი იმაზე მიანიშნებს, რომ ჰაგიოგრაფია დღესაც და მომავალშიც დარჩება ჩვენი ინტერესებისა და ინტერპრეტაციის საგნად, არასოდეს იქნება „სამუზეუმო ექსპონატი” და მხოლოდ მეცნიერთა გასარჩევი. ძირითადად ჩვენი ცოდნა, უფრო სწორად, წარმოდგენა ჰაგიოგრაფიაზე „შუშანიკის წამებით”, „აბოს წამებით”, და „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებით” შემოიფარგლება. იშვიათად, რომ რიგით მკითხველს სკოლის შემდეგ სხვა ძეგლების კითხვაც განეგრძოს, მაგალითად, თუნდაც „იოანე და ექვთიმე ათონელების ცხოვრება” ან „სიბრძნე ბალავარისა”. თუმცა ზემოთ ნახსენები სამი თხზულებაც თავისთავად ამოუწურავია სამსჯელოდ, ამ ჟანრის სულიკვეთების გასაგებად. ყველანი ერთხმად ვაღიარებთ, რომ ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოები რთული ორგანიზმია გამომდინარე მისივე „ჯვარსახოვნებიდან” (რევაზ სირაძე), რაც მიწიერისა და ზეციურის მძლავრ შეკავშირებას გულისხმობს. ამიტომაცაა, რომ დღეს გვეუხერხულება ამ ნაწარმოებების, როგორც გმირთა მხოლოდ წმინდანობის შეფასება და ასევე, მათი მხოლოდ ჩვეულებრივი საერო თხზულების პერსონაჟთა დარად განსჯა.
როგორც ზემოთ მივუთითე, ამ ჟანრის მიმართ რამდენიმე მიდგომა არსებობს და ჩვენი თანამედროვეობისათვის ამ ნიშნით წმინდანებში უფრო პიროვნების გამოკვეთაა ნიშნეული. პიროვნება კი თავისი არსით წინააღმდეგობრივი ფენომენია და აქედან გამომდინარე, თუკი შუასაუკუნეობრივი „ლიტურგიული ცნობიერება” (რევაზ სირაძე) წმინდანში მხოლოდ დადებითს ხედავდა, მეოცე საუკუნეში უფრო „ადამიანურ სისუსტეებს” – სიფიცხეს, შიშს და ყოყმანს ეძებდნენ, რასაც, ე.წ., „შაბლონურობიდან” გაქცევად სახავდნენ და დიდ გამბედაობად უთვლიდნენ ავტორს. დღეისთვის კი სამართლიანად დაიწყო წმინდანის პიროვნულობაზე ფიქრი და განსჯა. ესეც ერთგვარი ახლებური მიდგომაა, რომელიც შედეგით კი არ დაკმაყოფილდა (იმით რომ შუშანიკი მხოლოდ გაწმინდანდა), არამედ მოტივაციებს დაუწყო კირკიტი, ჩაძიება და შიგადაშიგ ეჭვის თვალითაც შეგვახედა წმინდანის ამა თუ იმ ქმედების სიწრფელეზე.
საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ჰაგიოგრაფიული ნაწარმოების გმირი იდეალური და ამდენად, მისაბაძია (სწორედ ამ მოტივით აღიწერებოდა მათი წამება და ცხოვრებაც). თუმცა ამან, მათმა იდეალურობამ, თავის მხრივ, დაბადა შეკითხვა – „რამდენად იდეალურნი არიან?” და ამ კითხვაზე პასუხის მოძიების მოთხოვნილება წამოაყენა. თანამედროვე მკითხველს რიგ შემთხვევებში გაუჩნდა განცდა იმისა, რომ თუკი წმინდანობა საყოველთაო იდეალურობაა, მაშინ არ უნდა არსებობდეს „ჩემთვის წმინდანისა” და სხვისთვის „მოღალატის” უხერხულობა. თუკი მე ჩემი აღმსარებლობა მგონია ჭეშმარიტი (და უნდა მეგონოს კიდევაც, წინააღმდეგ შემთხვევაში ვერ ვიწოდები მის მიმდევრად), სხვაც ხომ ამგვარად ფიქრობს თავისაზე? და აქ ვაჟასეული „ჩვენ ვიტყვით კაცნი ჩვენა ვართ”-ის დაეჭვებულობა იჩენს თავს, რაც განსჯისთვის მეტად ნაყოფიერ ფონს ქმნის.
მე, როგორც ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიკოსი, მივესალმები ამგვარ ეჭვებს არა იმიტომ, რომ ამით რომელიმე წმინდანის დაკნინება მსურს – არა! წმინდანი ყოველთვის დარჩება წმინდანად, არამედ იმის გამო, რომ თანამედროვე მკითხველი ჩვენს დღევანდელობაშიც არსებული პიროვნების კრიზისის დასაძლევ მექანიზმს სწორედ ჰაგიოგრაფიაში ეძიებს, რაც ამ ჟანრის ნაწარმოებებს აქტუალურობას უნარჩუნებს და, კიდევ ერთხელ დავძენ, „სამუზეუმო ექსპონატად” ქცევისაგან ათავისუფლებს. აბოს არაბების მოღალატეობაზე პირველად სწორედ უნივერსიტეტში გავიგე და ამან, სიმართლე ითქვას, ცოტათი შემაცბუნა კიდევაც, რადგან სიტყვა „ღალატის” წმინდანისთვის მისადაგება მეხამუშა.
მართალია, როგორც მუსლიმი სულაც არ მივესალმებოდი აბოს (მკვლევარი ბატონი გოჩა კუჭუხიძის მიხედვით „(ჰ)აბო” არაბულ საკუთარ სახელ „ჰაბიბის” შეკვეცილ, გაქართულებულ ვარიანტს წარმოადგენს) გაქრისტიანების აქტს, მაგრამ იმის გათვალისწინებით, თუ რა საფრთხის წინაშე იდგნენ მაშინდელი ქართველები, ნაწარმოებში ისლამის მიმართ გამოთქმულ დამაკნინებელ გამოთქმებსაც სრულიად ბუნებრივად ვიღებდი. ასე რომ, აბოს მიმართ ჩემს სიმპათიას მის გულწრფელობასთან ერთად, ჩაგრული ერისადმი თანადგომობაც განმიპირობებდა. აბოს არჩევანში, საერთოდ მის ქმედებებში გასარკვევად კარგად უნდა გვესმოდეს, რას ნიშნავს ღალატი, რას გულისხმობს იგი? სად გადის მისი (ღალატის) ზღვარი? ე.ი. კარგად უნდა გვესმოდეს ღალატის ფიზიონომია.
ღალატის დახასიათება ძალიან ზედაპირულად ასეა შესაძლებელი (ზედაპირულადო იმიტომ ვამბობ, რომ მას თავისი ღრმა ფსიქოლოგიური საფუძველი აქვს, რომელშიც, სიმართლე გითხრათ, ჩახედული არა ვარ) – იგი სანდო ადამიანისაგან მოულოდნელი ნეგატიური ქცევაა, რა დროსაც ეს უკანასკნელი გამოუვალ მდგომარეობაში ვარდება. ღალატი იერარქიული ფენომენია და, გარდა პიროვნულისა, შეიძლება თავისი მასშტაბურობიდან გამომდინარე სამშობლოს, ერის, სახელმწიფოს და ღვთის ღალატადაც მოგვევლინოს.
თუმცა როგორც ყველაფერი, ვინმესთვის მოღალატის იარლიყის მიკერებაც, უმთავრეს შემთხვევებში, სუბიექტურია და დრო საწინააღმდეგოს ადასტურებს.
აბოს შემთხვევაში საქმე უფრო დელიკატურ საკითხთან გვაქვს, უფრო სწორად, საკითხი მართებულად არ არის დაყენებული, მიუხედავად იმისა, რომ ეს დაეჭვებულობა ცნობიერია და მიზნად იმ გულწრფელი მოტივაციების ამოცნობა დაუსახავს, რომლებიც აბოს ჰქონდა.
გადაცემა „ინტერპრეტაციაში” პოეტ ბელა ჩეკურიშვილთან ერთად სტუმრად მიწვეულს, წამყვანმა გიორგი კეკელიძემ მკითხა – „არის თუ არა აბო მოღალატე?”. მე ვუპასუხე „არაბებისთვის – კი!”. აბა, ჩვენთვის ვერ იქნებოდაო. და მართალიც არის. ამიტომ შემდგომ პასუხში შევეცადე საერთოდ ეს განსაზღვრება ჩამომეცილებინა აბოსთვის. ოღონდ, სანამ დავწერდე, რა არგუმენტ(ებ)ის მოშველიებით ვასაბუთებდი ამ აზრს, მსურს ჩემი თვისტომების ერთ-ერთ მეჯლისზე ყოფნისას მოსმენილი ამგვარი საინტერესო საუბარი გავიხსენო. მსჯელობა აზერბაიჯანის ეროვნული გმირის – ბაბექ ალბანელისა და ისლამის მიმართებას ეხებოდა. მოგეხსენებათ, ალბანეთის მეფე ბაბექი არაბების წინააღმდეგ სამშობლოს დასაცავად იბრძოდა, მანამ, სანამ ეს უკანასკნელი თბილისის ამირა საჰაკთან ერთად (რომელსაც ხალიფატისაგან გამოყოფა სურდა) ბუღა თურქის სარდლობით შემოსულმა ხალიფატის სადამსჯელო ლაშქრობამ არ შეაჩერა.
ამირა საჰაკი თბილისშივე, ხოლო ბაბექი ბაღდადში დასაჯეს სიკვდილით. მისდამი როგორც გმირისადმი სიმპათია, რა თქმა უნდა, თავისთავად გასაგებია, მაგრამ მეორე მხრივ, მიწიერი სამშობლოს დასაცავად ისლამის ჭეშმარიტებების (თავად ბაბექი მაზდეანური რელიგიის ხურამიტული მიმართულების აღმსარებელი იყო), შესაბამისად, წარმართისაგან ღვთის ნების წინააღმდეგ გალაშქრებაც ჩვენს მორწმუნე მეგობრებში უხერხულობისა და მისი პიროვნების მიუღებლობის განცდას ბადებდა. ერთნი გმირობისა და პატრიოტობის ნებისმიერ რელიგიასთან მიმართებაში აღმატებულობას, ხოლო მეორენი ჭეშმარიტების სამშობლოზე მაღლა დგომობას უსვამდნენ ხაზს.
სანამ მე გამოსავალს ვეძებდი, ჩვენ შორის ასაკით უფროსმა ასეთი რამ თქვა – ბაბექი არაბთა უსამართლობებს ებრძოდა და არა ისლამსო. არგუმენტმა, რაც არ უნდა საორჭოფო იყოს, ორივე მხარე დააკმაყოფილა. ამ ფრაზამ ჰაბიბ იბნ მასლამას „დაცვის სიგელი” მომაგონა და გადაცემაში ჩემი მსჯელობაც ამაზე ავაგე. საქმე ის გახლავთ, რომ თავდაპირველად, როცა არაბები მსოფლიო არენაზე გამოჩნდნენ ბიზანტიისა და სპარსეთის ქიშპობით გულგაწყალებულმა ერებმა ისინი განმათავისუფლებლებადაც კი მიიჩნიეს. მართლაც, ერთი შეხედვით, ჰაბიბ იბნ მასლამას „დაცვის სიგელი” თავისთავად, საიმდროოდ ძალიანაც ჰუმანურ ხელშეკრულებად შეიძლება იქნეს მიჩნეული. მისი პუნქტები: არაბებს არა აქვთ უფლება, ძალით გაამუსლიმონ ქრისტიანი; არა აქვთ უფლება, გადასახადის გაზრდის მიზნით კომლები დაყონ და ა.შ. – ამის თქმის საშუალებას გვაძლევს. თუმცა იოვანე საბანისძის ენით რომ ვთქვათ – „მიერითგან და ვიდრე აქამომდე ნაშობნი ქრისტეანეთანი გარდაგულარძნნეს: რომელნიმე მძლავრებით, რომელნიმე შეტყუვილით, რომელნიმე სიყრმესა შინა უმეცრებით, რომელნიმე მზაკუვარებით”, მათ ფარულ გეგმებს აშკარას ხდის, რასაც თავის მხრივ პოლიტიკურ-ეკონომიკური უსამართლობებიც ემატება.
თუკი გადავხედავთ მსოფლიო ისტორიას, არცთუ ცოტანი არიან ისეთი პიროვნებები, რომლებიც არა თუ არ ამართლებდნენ თავიანთი ქვეყნის მთავრობის თუ ერის ქმედებებს სხვა ხალხების მიმართ, არამედ მთელი შეგნებით ეწინააღმდეგებოდნენ კიდეც მას. საერთო ფერხულიდან მათი გამოთიშვა და დაპირისპირება ხშირ შემთხვევაში ღალატად აღიქმებოდა. მაინ რიდი თავის ნაწარმოებებში ამერიკაში ემიგრანტების, შავკანიანებისა და აბორიგენი მოსახლეობის წინააღმდეგ გატარებულ პოლიტიკას და დისკრიმინაციულ-ქსენოფობიურ დამოკიდებულებას აპროტესტებდა. კასიუს კლეის ისლამზე მოქცევა და მუჰამად ალიდ წოდება ამ რელიგიაში საკუთარი თავის გამოხატვის თავისუფლებასთან ერთად პროტესტიც იყო რასისტული ჩაგვრისადმი.
ახლა უშუალოდ ნაწარმოებზე და აბოზე. თავი რომ დავანებოთ იმას, რომ აბო გულწრფელი მორწმუნეა (ამაზე ქვემოთ გვექნება ლაპარაკი), იგი არის პიროვნება, რომელიც არ იზიარებს თავისი ხალხის პოლიტიკას დაპყრობილი ერის მიმართ. ბაღდადში ნერსე ერისთავთან ერთად ყოფნისას აბო ოდენ ინტერესდება ქართველი ხალხით, მისი სულიერებითა და კულტურით. ამიტომაც ჩამოდის საქართველოში და ადგილზე სწავლობს ვითარებას. რა თქმა უნდა, ნაწარმოებში გამომდინარე ეპოქიდან და ჰაგიოგრაფიული ჟანრის მოთხოვნილებიდან, ეს მომენტი ძალზე მკრთალადაა, ფონადაა მოცემული, მაგრამ მაინც საგრძნობია. პირად საუბრებში, ეკლესიებში ის უფრო და უფრო უახლოვდება ქართულ სულს და ქრისტიანული აღმსარებლობის არსს სწვდება: „და მოვიდის იგი წმიდად ეკლესიად და მარადის ისმენნ წმიდათა სახარებათაგან და საკითხავთა მათ საწინაჲსწარმეტყუელოთა და მოციქულთა და მრავალთაგან შჯულის-მეცნიერთა იკითხავნ და ისწავებნ”.
თავიდან აბო შიშობს გაცხადებულად წარმოაჩინოს თავისი სიმპათიები ამ რჯულის მიმართ, რადგან იგი ჯერ უნდა განმტკიცდეს, მონოლითურ, ბზარდაუმჩნეველ მრწამსად ჩამოქნას თავისი რწმენა და ჩამოქნის კიდევაც. რის შემდგომაც მას ვერაფერი აკავებს: „და გამოვიდა იგი ნერსჱს თანა ქუეყანად ქართლად და შემოვიდა ქალაქსა ტფილისს, და იქცეოდა იგი განცხადებულად ქრისტიანედ”. ხსენებული მომენტი არაბების მიერ აბოს ღალატის ცალსახა მტკიცებაა, რომელიც ღვთისა და ერის წინაშე სასჯელს იმსახურებს. მათი მხრიდან ეს სავსებით გასაგებიცაა, მაგრამ აქ არ ჩანს მესამე და უმთავრესი – პიროვნება. აბოს პიროვნებისადმი ინტერესს ცოტაოდ მსაჯული იჩენს, რომელიც ცდილობს, გაერკვეს, რა მიზანი ამოძრავებს მას. ამიტომაც პირველ შეხვედრაზე იგი აბოს საქციელს ერთგვარ პროტესტად სახავს, რომელიც მატერიალური სიდუხჭირისა და კარიერული მისწრაფების დაკმაყოფილებით უნდა აღმოიფხვრას. „ჰრქუა მას მსაჯულმან მან: დაუტევე სიცოფისა ეგე განზრახვა და უ კ უ ე თ უ ნ ა კ ლ უ ლ ო ვ ა ნ ე ბ ი ს ა შ ე ნ ი ს ა თჳს შედგომილ ხარ ქრისტიანეთა, მე უფროჲსღა ნ ი ჭ ი და პ ა ტ ი ვ ი მიგცე შენ” (კურსივი ჩვენია –ო.ქ).
საერთოდ, თუ კამათის არსი ჭეშმარიტების მიგნებაში მდგომარეობს, რომელიც ორივე მხარის მიზანს წარმოადგენს და რომლითაც საბოლოოდ ორივე იგებს, რელიგიური პოლემიკის აზრი ერთის მეორეზე უპირატესობის მტკიცებაა, რადგან მოპაექრენი ოპერირებენ ისეთი საგნებით, რომლებიც მხოლოდ რწმენითია და არა ხელშესახებად განსჯადი. ამდენად, რელიგიურ ნიადაგზე წარმოშობილი პოლემიკა ერთმანეთისთვის მიუღებელი აზრის თავს მოხვევაში მდგომარეობს, ჭეშმარიტების სახელით და ხშირად კინკლაობის მეტი არაფერია. ამირას თავდაპირველი პოზიცია აბოს გაქრისტიანებისადმი მის მორწმუნეობაში ეჭვის შეტანაა. ამიტომაც ცდილობს ამქვეყნიური პატივ-დიდების აღთქმით გადმოიბიროს. მაგრამ, როცა ყველა საშუალება ამოეწურება, იკითხავს: „რაჲ ეგოდენი სიტკბოებაჲ გაქუს ქრისტჱს შენისგან? რომლითა სიკუდიდცა არა გეწყალების თავი შენი?”. ხოლო აბო პასუხობს: „უკუეთუ გნებავს ცნობად სიტკბოებაჲ მისი, შენცა გრწმენინ ქრისტე და ნათელ იღე მისა მიმართ და მაშინღა ღირს იქმნე ცნობად სიტკბოებისა მისისა!”.
აბოს პასუხი რამდენიმე პლასტს მოიცავს. ჯერ ერთი ის, რომ: 1) მე ასე მწამს; 2) ეს ყველაფერი რწმენითია და სიტყვებით ვერ გადმოიცემა; 3) ჩემს პიროვნებას ქრისტიანობა უფრო ესადაგება; 4) ამის გასაგებად შენც უნდა გაქრისტიანდე. აქედან დასკვნის სახით შემდეგი შეიძლება გამოვიტანოთ – ყველაფერი პიროვნებამდე დაიყვანება. და აბოს გულწრფელობასაც ეს ქმნის. იგი, როგორც ჩამოყალიბებული პიროვნება, თავად ახდენს არჩევანს და როგორც იოვანე საბანისძე გამორჩევით დასძენს – შეურაცხადი არ არის.
რაკი პიროვნებაზე მიდგა საქმე, მაშინ გვმართებს ისიც აღვნიშნოთ, რომ პატივისცემით მოსაპყრობია არა მხოლოდ ის, ვინც ჩვენს რწმენაზე ასეთი თავგამოდებით მოიქცევა, არამედ ნებისმიერი ადამიანი, რომელიც თავისი სინდისის შესაბამისად, სხვა რომელიმე აღმსარებლობას აირჩევს. მაგრამ აქ პრობლემები იჩენს თავს, კერძოდ, ის, რომ ყველა რელიგია ჭეშმარიტების ქონას იჩემებს, პიროვნების ერთი აღმსარებლობიდან მეორეზე გადასვლა ღალატად აღიქმება და უფრო მეტიც, ასეთი ქმედების საწინააღმდეგო აგიტაცია-პროპაგანდაც აქტიურად მუშაობს და ეს მაშინ, როცა უცხოთა იუდაიზმზე მოქცევა იუდეველთა მხრიდან, ქრისტიანობაზე მოქცევა ქრისტიანების მხრიდან, ისლამზე მოქცევა მუსლიმთა მხრიდან და ა.შ. მისასალმებელ აქტს წარმოადგენს. აქ მოაზროვნე ადამიანში შეუძლებელია არ დაიბადოს კითხვა – რატომ? ალბათ იმიტომ, რომ, ჯერ ერთი, სხვათა შენს რჯულზე მოქცევა, პირველ ყოვლისა, შენში ამყარებს რწმენას შენივე რელიგიის მიმართ (რაც „აბოს წამების” მთავარ მაგისტრალს წარმოადგენს), და მეორეც, იძენ თანამოაზრეს, სულიერ ძმას. სანამ უშუალოდ აბოს „ღალატზე” ვიტყოდეთ, მანამდე გავიხსენოთ, რომ ეგვიპტელი ფარაონისთვის მოსე იყო მოღალატე, ებრაელთათვის იესო და წარმართი არაბებისთვის მუჰამადი, მაგრამ მათ, თვით მუჰამადის სიტყვებით რომ ვთქვათ – „ალაჰსა ვფიცავ, მარჯვენაში მზე რომ მომცენ, მარცხენაში – მთვარე და სამაგიეროდ მითხრან, უარი ვთქვა ამ დიდებულ საქმეზე, ვიდრე უფალი მას გამარჯვებით დააგვირგვინებდეს, ხოლო თუ მათ თხოვნას არ დავემორჩილები, დაღუპვით დამემუქრონ, მე მაინც ჩემს საქმეზე ხელს არ ავიღებდი” (გიორგი ლობჟანიძე „მუჰამდის ცხოვრება” გვ. 71, „კავკასიური სახლი” 2008 წ.) – ზურგიც არ შეუბრუნებიათ საკუთარი სინდისის კარნახისა და იმ ძალის ნებისათვის, რომელიც უნივერსალურად გვევლინება. რატომ? იმიტომ, რომ იგი მათი მოწოდებაა. აბოს საქციელიც, გარდა იმისა, რომ იოვანე საბანისძის მიხედვით ქრისტეს მიერაა წარმართული, პირველ ყოვლისა, შინაგანი მოწოდებაა და მას ანგარების გამო არ გადაუდგამს ეს ნაბიჯი, რაც, ასეთის შემთხვევაში, მართლაც რომ ნამდვილ ღალატში (უპირველესად კი თავისი სინდისის წინაშე ღალატში) ჩამოერთმეოდა.
ეს წერილი ჰაგიოგრაფიის მრავალმხრივობაზე მინიშნებით წამოვიწყე და ბოლოსკენ დავძენ, რომ „აბოს წამება”, აგრეთვე შესანიშნავ თხზულებად წარმოგვიდგება ქსენოფობიის წინააღმდეგ საბრძოლველად და ამის საფუძველზე ჯანსაღი საზოგადოების ჩამოსაყალიბებლად.
წიგნიდან „129 გვერდი ლიტერატურაზე“
