დადებითი თვითშეფასება (საკუთარი თავის პატივისცემა, საკუთარი ღირსების შეგრძნება) – პიროვნების უმნიშვნელოვანესი თვისებაა. თუ ადამიანს ის აქვს, მაშინ მას შეუძლია საზოგადოებაში წარმატების მიღწევა. საკუთარი თავისადმი პატივისცემა – ნიშნავს ზუსტად იცოდე საკუთარი ღირსებების შესახებ, შინაგანად განიცდიდე მათ, მოგწონდეს და მუდმივად ცდილობდე გაამრავლო და გაამრავალფეროვნო ისინი. იმ ადამიანებს, რომლებსაც არ ჰყოფნით საკუთარი თავის პატივისცემის განცდა, უჭირთ სხვა ადამიანების ზეგავლენისგან გათავისუფლება. ფიქრობენ, რომ უსარგებლო და არასრულფასოვანი არიან. ამიტომ ხშირად საკუთარი პრობლემების გადაჭრის გზებს მავნე ჩვევებში ეძებენ. ამის საპირისპიროდ, ადამიანები, რომლებიც საკუთარ თავს პატივს სცემენ შინაგანად მშვიდი და გაწონასწორებული არიან, საკუთარ ქცევებზე თავადვე იღებენ პასუხისმგებლობას, ცხოვრებისეულ სირთულეებს შედარებით მარტივად უმკლავდებიან და ფილოსოფიური სიდინჯით უყურებენ პერიოდულად თავს დამტყდარ წარუმატებლობებსა და მარცხს.
საკუთარი თავის პატივისცემა – არ არის ამპარტავნება, პატივმოყვარეობა და არც სხვებთან შედარებით საკუთარი უპირატესობის განცდა. სამწუხაროდ, მშობლებს ხშირად ერთმანეთში ერევათ ეს მახასიათებლები, რის გამოც იწყებენ შფოთვას, როდესაც შვილებში ამჩნევენ საკუთარი თავის მიმართ პატივისცემის ჩანასახის წარმოქმნას. ბავშვებზე მართლაც ცუდად მოქმედებს ზედმეტი ქება, მლიქვნელობა, დაუმსახურებლად თავზე ხელის გადასმა და მათი შესაძლებლობების შესახებ გაზვიადებული წარმოდგენის შექმნა. პატივმოყვარეობა და ამპარტავნება იბადება არა საკუთარი თავისადმი ღირსების გრძნობისგან, არამედ სხვების ზიზღისა და მიუღებლობისგან. ღირსებას კი ადამიანს საკუთარი უნარებისა და შესაძლებლობებისადმი პატივისცემა უყალიბებს.
ზიზღი, ზოგჯერ სიამაყით ინიღბება, მაგრამ ეს ცრუ სიამაყეა. ადამიანს, რომელსაც სხვა ადამიანები ეზიზღება, თვლის რომ ისინი მასზე დაბალ საფეხურზე არიან. სინამდვილეში კი, ყველაფერი სხვაგვარადაა: ადამიანი, რომელიც სხვების მიმართ ზიზღს განიცდის, ქვეცნობიერად ფიქრობს, რომ ის თავად არის გარშემომყოფებზე უფრო ცუდი და ზიზღი მას ეხმარება (თუნდაც დროებით), გადაფაროს საკუთარი არასრულფასოვნების შეგრძნება.
ძვირფასო მკითხველებო, თქვენ გაეცანით შესავალს გერშენ კაუფმანის (გერშენ კაუფმანი – ამერიკელი ფსიქოლოგი. მან განათლება მიიღო კოლუმბიის უნივერსიტეტში. დოქტორის ხარისხი კლინიკურ ფსიქოლოგიაში როჩესტერის უნივერსიტეტში დაიცვა. პროფესორის რანგში ლექციებს კითხულობდა მიჩიგანის შტატის უნივერსიტეტში, ასევე მუშაობდა ფსიქოლოგიური კონსულტაციის ცენტრში. დოქტორი კაუფმანი არის მრავალი წიგნის ავტორი, რომელთაგან ყველაზე პოპულარული გახდა – „მორცხვობის ფსიქოლოგია“), ლევ რაფაელის (მან განათლება მიიღო ნიუ-იორკის ფორდემის უნივერსიტეტში. ლ. რაფაელს მაგისტრის ხარისხი აქვს მინიჭებული სახვით ხელოვნებაში, სამწერლო ხელოვნების განხრით არმხერსტის მასაჩუსეტის უნივერსიტეტში. პარალელურად, მას აქვს ფილოსოფიის დოქტორის ხარისხიც) და პამელა ესპელანდის (პამელა ესპელანდმა განათლება მიიღო მინესოტას შტატის კარლტონ-კოლეჯში, რომელიც ქალაქ ნორტფილდში მდებარეობს. ის არის 200-ზე მეტი წიგნის რედაქტორი და თანაავტორი. ამჟამად, პამელა ესპელანდი ოჯახთან ერთად ცხოვრობს მინეაპოლსში) წიგნიდან: „შენ იმაზე უფრო ძლიერი ხარ, ვიდრე თავად ფიქრობ. შენი თვითშეფასების გზამკვლევი“.
წიგნის ავტორები ფიქრობენ, რომ ზიზღი, როგორც საკუთარი არასრულფასოვნების გრძნობის დაძლევა სერიოზული პრობლემაა. ის არის იმ ორი ძირითადი სირთულის არსი, რომლებსაც პირისპირ აწყდება თანამედროვე საგანმანათლებლო სისტემა. საუბარია: დევნასა (ბულინგი) და ძალადობაზე.
იმ ბავშვებს, რომლებიც დასცინიან და შეურაცხყოფას აყენებენ თავიანთ კლასელებს და სხვა მეგობრებს, არ გააჩნიათ დადებითი თვითშეფასება და საკუთარი ღირსების გულწრფელი შეგრძნება. მათ არ აქვთ თანაგრძნობა, ემპატია და სხვა მსგავსი სოციალური უნარ-ჩვევები. სავარაუდოდ, მოძალადე ბავშვებს სხვა სერიოზული პრობლემებიც აქვთ. ასევე, დასაშვებია, რომ მათზე თავად ძალადობენ მშობლები, უფროსი და-ძმები. შესაძლოა, ისინი ფარულ ბრაზსა და შურს გრძნობენ სხვა ადამიანების წარმატებებისადმი. ისინი, ვინც თავს უფლებას აძლევენ სხვები დაამცირონ, ფიქრობენ, რომ მათი საკუთარი გრძნობები, სურვილები და საჭიროებები არავის აინტერესებს. ასეთი ბავშვები და მოზარდები თავს მარტოსულად გრძნობენ.
ცუდი, მიუღებელი, მავნე ქცევებისკენ შესაძლოა ბავშვს უბიძგოს დადებითი თვითშეფასების არქონამ. მშობლები/უფროსები ბავშვებს ეხმარებიან დადებითი თვითშეფასების ჩამოყალიბებაში, რაც გულისხმობს იმას, რომ პატარებმა მოახერხონ სწორი ნაბიჯების გადადგმა და ამ ქმედებებისგან სიამოვნების მიღება. იმ შემთხვევაში კი, როდესაც ბავშვების ქმედებები რაიმე უზუსტობას შეიცავს, მათ უნდა იცოდნენ, რომ ამ დროს საჭიროა საკუთარ შეცდომებზე პასუხისმგებლობის აღება. მშობლების მისია კიდევ უფრო დიდია: მათ ევალებათ აუხსნან შვილებს, რომ ნებისმიერი მიღწევა მატერიალური თუ არამატერიალური მნიშვნელოვანია და უმთავრესი მიზანი ცხოვრებაში უნდა იყოს შინაგანი და გარეგნული სრულყოფილებისკენ სწრაფვა. როდესაც ბავშვები მკაფიოდ და ნათლად აცნობიერებენ საკუთარ გრძნობებსა და ემოციებს, შეუძლიათ რეალისტურად შეაფასონ საკუთარი შესაძლებლობები, აქვთ პიროვნული სიძლიერე – ისინი გაცილებით მშვიდად, თავდაჯერებულად გრძნობენ თავს, ამდენად მათ არ უჩნდებათ სურვილი, დაჩაგრონ და დაამცირონ სხვები.
საკუთარი თავისადმი პატივისცემის განცდა – არ არის ადამიანის თანდაყოლილი თვისება. პატივისცემა, პიროვნული სიძლიერე, დადებითი თვითშეფასება ბავშვის აღზრდის პროცესში ისწავლება. სწავლის პროცესი კი ოჯახში და სკოლაში უნდა მიმდინარეობდეს. აი, ზუსტად ისევე, როგორც ბავშვებს ასწავლიან წერასა და კითხვას. აუცილებელია, უფროსები ბავშვებს პატივისცემით მოექცნენ. ზრდასრულები უნდა ახალისებდნენ, აქეზებდნენ პატარების მაქსიმალურ ძალისხმევას, მაგრამ, ცხადია, რომ პატარებისგან იდეალურ სრულყოფილებას არ უნდა მოელოდნენ. აღზრდის პროცესში მნიშვნელოვანია ბავშვებს უფლება ჰქონდეთ, თავად მიიღონ გადაწყვეტილებები, დაუშვან შეცდომები, გარკვეულ საკითხებთან დაკავშირებით გაწიონ რისკი. ამ რთულ გზაზე პატარებს მუდამ ისეთი უფროსები უნდა ედგნენ გვერდით, რომლებიც მათში ნდობასა და თანაგრძნობას იწვევენ. ეს ორი თაობა მუდმივად უნდა უზიარებდეს ერთმანეთს ემოციებს, გრძნობებს, სამომავლო გეგმებს.
სტატიის დასასრულ, მოკლედ გაგაცნობთ წიგნის ავტორების შეხედულებას „პასუხისმგებლობის“ შესახებ: უფროსები პატარებს უხსნიან, რომ ისინი პასუხისმგებელი არიან იმაზე, როგორი ადამიანი იქნება ის და როგორ იცხოვრებს. მაგრამ რა პასუხისმგებლობაზეა საუბარი, როდესაც უფროსები მუდმივად მიუთითებენ პატარებს, როგორ მოიქცნენ, რა გააკეთონ… მოკლედ სულ ჭკუას ასწავლიან მათ. ასეთ გარემოში როგორ მოხდება დამოუკიდებელი პიროვნების ჩამოყალიბება? აი ეს კითხვა უჩნდებათ თავად მოზარდებს.
მოდით, განვიხილოთ რამდენიმე ტიპური შემთხვევა: მშობლები საღამოს სტუმრად წავიდნენ და პატარა გიორგი უფროს დაიკო ნინის დაუტოვეს. ნინი სარგებლობს მასზე დაკისრებული პასუხისმგებლობით და გიორგის არ აყურებინებს მისთვის საყვარელ ტელეგადაცემას, რადგან თავად სხვა გადაცემის ნახვა სურს. „მე დედ-მამამ დამიტოვა შენი თავი, ამიტომ უნდა დამიჯერო და ყველაფერი ისე გააკეთო, როგორც მე მსურს“.
მშობლებმა შვილებს მკაფიოდ უნდა აუხსნან, რომ პასუხისმგებლობა არ გულისხმობს, აკეთო ყველაფერი ისე, როგორც გსურს და ამას გარდა: იყო პასუხისმგებელი – არ ნიშნავს აკონტროლო ყველაფერი ის, რაც შენს თავს ხდება. ცხოვრებაში ხდება ბევრი ისეთი რამ, რომელიც სრულებით არ არის შენზე დამოკიდებული. მაგალითად, ასეთია – ამინდი; ან ბინა, რომელშიც შენი ოჯახი ცხოვრობს; რამდენ საშინაო დავალებას მოგცემს მასწავლებელი; სხვა ადამიანების ქცევები და გრძნობები… შენ პასუხს აგებ მხოლოდ საკუთარ ქცევებზე და გრძნობებზე.
მშობლებმა უნდა დაარწმუნონ შვილები, რომ ზოგჯერ ჩვენ არ მოგვწონს სხვა ადამიანების სიტყვები, ქცევები რის გამოც ვბრაზობთ, ვნერვიულობთ. ჩვენ ვცდილობთ, როგორღაც შური ვიძიოთ „მჩაგვრელზე“ და თან თავს ვირწმუნებთ, რომ ყველაფერი მისი ბრალია. კიდევ ერთხელ: „ჩვენ ყველა დიდიც და პატარაც, მხოლოდ საკუთარ ქმედებებზე ვართ პასუხისმგებელი“.
ზოგჯერ, ადამიანები ერთმანეთის მუქარებს, შანტაჟს ექვემდებარებიან და აკეთებენ რაღაც ისეთს, რის გაკეთებაც კონკრეტულ სიტუაციაში არ არის სწორი. სავარაუდოდ, ნებისმიერ მშობელს ეცნობა ეს ფრაზა, რომელიც შვილისთვის უთქვამს: „ძალიან მწუხვარ, რომ წეღან დაგიყვირე, მაგრამ შენი ბრალია ყველაფერი, ისე ამიშალე ნერვები თავი ვეღარ შევიკავე“. ან ასეთი რამ: „მე ძალიან ცუდ ხასიათზე ვარ და შენ თავად ხარ დამნაშავე ამაში, რადგან სულ მეკამათებოდი“; ან: „მართალია შეგპირდი, რომ ამ საღამოს კინოში წაგიყვანდი, მაგრამ, სამწუხაროდ, სამსახურში კოლეგებთან უნდა დავრჩენილიყავი“… ამ დროს პატარებიც და დიდებიც ფიქრობენ, რომ პასუხისმგებლობას იხსნიან მცდარ ქცევაზე.
ხანდახან ხდება ისე, რომ ადამიანები აკეთებენ იმას, რაც მათ მოსწონთ და არ ფიქრობენ, რა შესაძლო შედეგები შეიძლება იქონიოს ამ საქციელმა სხვა ადამიანებზე. მაშინაც კი, როდესაც პატარების ან დიდების ქცევები შემთხვევითია, ეს მაინც არ ამცირებს მათ პასუხისმგებლობას შედეგზე. პასუხისმგებლობის აღება საკუთარ ქცევაზე ხშირად ძალიან უჭირთ როგორც პატარებს, ასევე ზრდასრულებსაც. და სწორედ ამიტომ, მოდით, მივიღოთ გადაწყვეტილება: ვილაპარაკოთ სიმართლე, იმის ნაცვლად, რომ ვიცრუოთ, გავაზვიადოთ ფაქტები, გამოვიგონოთ გასამართლებელი არგუმენტები“.
