ბოსტონ-კოლეჯის ფსიქოლოგიის დოქტორის, პიტერ გრეის ლექცია თამაშისა და ბავშვების განვითარებაში მისი როლის შესახებ (ლექცია მოცემულია შემოკლებებით).
დოქტორი პიტერ გრეი: „საღამო მშვიდობისა, მე გახლავართ მკვლევარი, რომელიც თამაშის ბიოლოგიურ და ევოლუციურ კუთხეს შეისწავლის. მაინტერესებს ის საკითხები, რომლებიც განმარტავენ იმ მიზეზებს, თუ რატომ გახდა თამაში აუცილებელი ადამიანისთვის ბუნებრივი სელექციის პროცესში, ანუ მაინტერესებს თამაშის ევოლუციური ფუნქცია. დავიწყებ ცხოველებით. ძუძუმწოვრების თითქმის ყველა სახეობის ახალგაზრდა წარმომადგენელი თამაშობს. თამაშისას ისინი ივითარებენ სხეულს, სწავლობენ ფიზიკურ უნარებს, რომლებიც აუცილებელია გადარჩენისთვის და ითვისებენ სოციალურ და ემოციურ უნარებს. ერთად თამაშისას ცხოველები სწავლობენ ერთმანეთთან თანამშრომლობას, ფიზიკურად ახლოს ყოფნას, ერთმანეთის ხელის შეშლის გარეშე – ეს ძალიან მნიშვნელოვანი სოციალური უნარია. სარისკო თამაშებისას ისინი სწავლობენ სარისკო ნაბიჯების გადადგმას დაზიანების გარეშე – ეს ძალიან მნიშვნელოვანი ცოდნაა, რომელიც მათ შემდგომ სიცოცხლეს შეუნარჩუნებს და ბევრ სიტუაციაში გადაარჩენს.
სამეცნიერო ლაბორატორიული ექსპერიმენტების დროს ახალგაზრდა ცხოველებს – უმეტესწილად საცდელ ვირთხებს და ხანდახან მაიმუნებს – არ აძლევდნენ თამაშის საშუალებას, თუმცა მათ არ უკრძალავდნენ სხვა სახის სოციალურ ურთიერთობას. ვირთხებზე ცდებმა აჩვენეს, რომ შედეგად მათი ემოციური და სოციალური უნარები სრულად ვერ ჩამოყალიბდა. როდესაც ერთ-ერთ ასეთ ცხოველს (რომელსაც თამაშის გამოცდილება წაართვეს) რომელიმე ახალ, უცნობ ან სახიფათო გარემოში ათავსებთ, ისინი კუთხეში შეშდებიან და არ შეუძლიათ გარემოსთან ადაპტაცია. სხვა ცხოველებისგან განსხვავებით, ისინი არ ეძებენ ახალ ადგილს. თუ ასეთ ცხოველს უცნობ, ამავე სახეობის ცხოველთან მოათავსებთ, ისინი შიშისგან შეშდებიან, შემდეგ კი შეუსაბამო აგრესიით ესხმიან თავს მეორეს.
მათ არ იციან, როგორ უპასუხონ მეორე ცხოველის სოციალურ სიგნალებს. არ არის გასაკვირი, რომ სწორედ ის ძუძუმწოვრები, რომლებსაც ყველაზე დიდი ტვინი აქვთ და ყველაზე მეტი აქვთ სასწავლი, ყველაზე მეტ დროს ატარებენ თამაშში.
აქედან გამომდინარე, არ არის გასაკვირი, რომ ბავშვები, როდესაც მათ ამის შესაძლებლობა აქვთ, ბევრად უფრო მეტს თამაშობენ, ვიდრე რომელიმე სხვა, მცირე ასაკის ძუძუმწოვარი ცხოველები. რამდენიმე წლის წინ, მე და ჩემმა ასპირანტმა სტუდენტებმა ჩავატარეთ იმ ანთროპოლოგთა გამოკითხვა და ნაშრომების მიმოხილვა, რომლებიც მსოფლიოს იზოლირებულ ადგილებში მონადირე-შემგროვებელი ხალხების კულტურას სწავლობდნენ.
ჩვენი შეკითხვები ეხებოდა ბავშვებსა და მათ თამაშებს იმ კულტურაში, რომელსაც ისინი სწავლობდნენ. ათი გამოკითხული ანთროპოლოგისგან, რომლებიც მონადირე-შემგროვებელ ხალხებს სწავლობდნენ, უკლებლივ ყველამ გვითხრა, რომ ამ კულტურის ბავშვები, მოზარდების ჩათვლით, სრულიად თავისუფალნი იყვნენ თამაშის ხანგრძლივობაში, ადგილის არჩევასა თუ თამაშების ტიპში. ყოველგვარი ზედამხედველობის გარეშე, ბავშვები გათენებიდან დაღამებამდე თამაშით იყვნენ გართულნი, ყოველდღე.
ამ ტომების წარმომადგენელი ზრდასრულები თამაშზე დასმულ შეკითხვას პასუხობდნენ – „ჩვენ ბავშვებს თამაშის საშუალებას ვაძლევთ, რადგან ასე ბავშვები იმ უნარებს ივითარებენ, რომლებიც აუცილებელია სრულწლოვან ასაკში“.
ზოგიერთმა ანთროპოლოგმა იმ ჯგუფიდან, რომელსაც ჩვენ ვიკვლევდით, აღნიშნა რომ მინადირე-შემგროვებელ ხალხთა ბავშვები, რომლებსაც ისინი აკვირდებოდნენ, იყვნენ ყველაზე გონიერი, ბედნიერი და თანამშრომლობისთვის მზადმყოფნი, კარგად იყვნენ ადაპტირებულნი გარემოსთან და ადვილად უძლებდნენ რთულ სიტუაციებს.
ბიოლოგიური ევოლუციის კუთხით, თამაში არის ის საშუალება, რომლის შემშვეობითაც ბავშვი, მოზარდი და ახალგაზრდა ადამიანი ეუფლება იმ უნარებს, რომლებიც მისთვის აუცილებელია სრულწლოვანების ასაკსა და ზრდასრულობაში.
რელიგიური კუთხით, შეიძლება ვთქვათ, რომ თამაში ღმერთის საჩუქარია, რომელიც დედამიწაზე ცხოვრებას ღირებულად აქცევს. ახლა კი ცოტა სევდიანი რამ უნდა გითხრათ: ბოლო 50-60 წლის განმავლობაში ჩვენ ეს საჩუქარი ნელ-ნელა მოვსპეთ. ამ პერიოდში მოხდა ნამდვილი, თავისუფალი თამაშის შესაძლებლობის ეროზია.
ეს დადასტურებულია ისტორიკოსებისა და სოციალური მეცნიერებების მიერ. მეც საკმაოდ ასაკიანი გახლავართ და ეს ეროზია თვითონ მაქვს ნანახი. 1950 წელს, როდესაც ბავშვი ვიყავი, უამრავი დრო და შესაძლებლობა მქონდა თამაშისათვის. ჩვენც დავდიოდით სკოლაში, მაგრამ მაშინ სკოლა ისეთი მნიშვნელოვანი არ ყოფილა, როგორიც იგი დღეს არის.
შეიძლება ზოგს არ ახსოვს, მაგრამ ჩემი სასკოლო წლების დროს, ზაფხულის არდადეგები ხუთი კვირით მეტი იყო, ვიდრე ეს დღეს არის. სასკოლო დღე მხოლოდ ექვსი საათი გრძელდებოდა. დაწყებით კლასებში ამ ექვსი საათიდან ორს ეზოში ვატარებდით. იმ დროს ნახევარსაათიანი შესვენებები გვქონდა დილით და შუადღისას, ხოლო სადილისთვის შესვენება სრული ერთი საათი გრძელდებოდა. ამ დროს შეგვეძლო, სადაც გვსურდა, იქ წავსულიყავით.
ჩვენ არასოდეს ვყოფილვართ საკლასო ოთახში ერთ საათზე მეტი, ანუ ოთხი საათი მთელი დღის მანძილზე. იმ დროს „საშინაო დავალება“ დაწყებით კლასებში უბრალოდ არ არსებობდა. საშინაო დავალებები ჰქონდათ დამამთავრებელი კლასების მოსწავლეებს, მაგრამ ბევრად უფრო ცოტა, ვიდრე ეს დღეს არის.
სკოლის შემდეგ გვქონდა რუტინული სახლის/საოჯახო სამუშაო, ზოგიერთ ჩვენთაგანს – დროებით მცირე სამსახურიც. მაგრამ, უმეტეს შემთხვევაში, სკოლის შემდეგ ჩვენ თამაშით ვიყავით დაკავებულნი – მთელი საათების განმავლობაში სკოლის შემდეგ, მთელი შაბათი და კვირა და მთელი საზაფხულო არდადეგების პერიოდი.
ამით იმის თქმას ვცდილობ, რომ, როდესაც ბავშვი ვიყავი, გახლდით სკოლის მოსწავლე და თან ვიღებდი მონადირე-შემგროვებელთა განათლებასაც.
იმ დროს, ბავშვებს შეეძლოთ ნებისმიერ ადგილას ესეირნათ და ეთამაშათ სკოლის შემდეგ და იმ დროს ქუჩაში მოთამაშე ბავშვებს ნახავდით ყველგან – ეზოებში, ქუჩებში, ბაღებში და მათ თამაშს არავინ ზედამხედველობდა!
დღეს კი, აშშ-ის გარეუბნებსა და ქალაქებში, თუ ნახავთ, რომ სადმე ბავშვები თამაშობენ, ეს აუცილებლად ორგანიზებული თამაშები იქნება: ბავშვები, გამოწყობილნი სპორტულ უნიფორმებში, თამაში მოვლილ სტადიონზე. როგორც წესი, იქვე იქნებიან ზრდასრული მწვრთნელები და მშობლები, რომლებიც მაყურებლის როლში უყურებენ ბავშვების თამაშს. ჩვენ ამას თამაშს ვეძახით, თუმცა ეს არ გახლავთ თამაში სამეცნიერო განსაზღვრებით. ეს არ არის ნამდვილი თამაში! თამაში, მეცნიერული განმარტებით წარმოადგენს თვითკონტროლირებად და თვითმართულ აქტივობას და სწორედ თვითმართულობა აძლევს მას საგანმანათლებლო ხასიათს.
აქვე მოგახსენებთ რამდენიმე მიზეზს რამაც თამაშის დეგრადაცია გამოიწვია:
ერთი, რა თქმა უნდა, გახლავთ ის, რომ ძალიან გაიზარდა სკოლის წონა და როლი. მაგრამ კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი მიზეზია ის, რომ გაბატონდა, ასე ვთქვათ, ბავშვის განვითარების „სასკოლო ხედვა“. ამ ხედვის თანახმად, ბავშვები ყველაფერს უკეთ სწავლობენ უფროსებისგან (ზრდასრულებისგან). ბავშვების დამოუკიდებელი თვითმართული თამაშები დროის კარგვაა. ამას ასე არ ამბობენ ხოლმე, მაგრამ ეს დამოკიდებულება ნათლად ჩანს ყველა იმ წესსა და პოლიტიკაში, რომელიც ბავშვების მიმართ არსებობს.
შესაბამისად, გამოდის, რომ ბავშვობა, როგორც თავისუფლების პერიოდი, გადაიქცა [ბავშვებისთვის] რეზიუმეს შენების პერიოდად.
სხვა მიზეზი, რომელიც ზედამხედველობის გარეშე თამაშის წინააღმდეგ შეიქმნა, დაკავშირებულია შიშებთან. უმეტესწილად, იმ ირაციონალურ შიშებთან, რომლებსაც მედია და ექსპერტები ავრცელებენ „გარეთ“ თამაშის შესახებ: თუ ჩვენ არ ვუყურებთ/ვზედამხედველობთ ბავშვების თამაშს ის შეიძლება სახიფათო იყოს. ბევრი ეთანხმება ამ შიშების აბსურდულობას, მაგრამ ბევრისთვის ისინი მისაღებია.
გარდა ამ ყველაფრისა, არის კიდევ ერთი სერიოზული მიზეზიც: რადგან გარეთ ცოტა ბავშვი თამაშობს, „ეზო“ და „გარეთ“ ნაკლებად მიმზიდველი სივრცეა ბავშვებისთვის. ასევე, დაცლილი სივრცეები ნაკლებად უსაფრთხოა. ანუ ის ბავშვები, რომლებიც ეზოში ჩადიან სათამაშოდ, ვერავის პოულობენ თამაშისათვის და უბრალოდ სახლში ბრუნდებიან.
არ იფიქროთ, 50-იანი წლების რომანტიზაციას ვცდილობდე. დღეს მრავალი თვალსაზრისით უკეთესი სამყარო გვაქვს, მაგრამ დღევანდელო სამყარო ბევრად უარესია ბავშვების ჩამოყალიბება-განვითარების თვალსაზრისით.
