მოსწავლეთა წერისა და მეტყველების გაუმჯობესების ერთ-ერთი საუკეთესო საშუალებაა შეცდომების გასწორებაზე მუშაობა. ამ მხრივ ენისა და ლიტერატურის მასწავლებლებს ამოუწურავი შესაძლებლობანი გვაქვს. კალენდარული გეგმის შედგენისას უმჯობესია სტილზე მუშაობის გაკვეთილები დაიგეგმოს იმ დროისათვის, როდესაც ზოგიერთი საკვანძო საკითხი უკვე შესწავლილია. სწორედ ამ გაკვეთილზე უნდა ხდებოდეს მოსწავლეთა უმრავლესობისათვის დამახასიათებელი შეცდომების გასწორება, რაც ხელს შეუწყობს მოსწავლეების სწორი მეტყველების ელემენტარული ჩვევების გამომუშავებას.
ამ წერილში შევეცდები გავარკვიო – სად, რომელ ენობრივ მასალასთან დაკავშირებით შეიძლება მოსწავლეთა სტილის გამართვა, გალამაზება და ყურადღებას გავამახვილებ ზოგიერთ ენობრივ და სტილურ შეცდომაზე, რომლებიც ხშირად მოსდით ბავშვებს. ეს შეცდომები ვლინდება შემდეგ ძირითად საკითხებში:
- მოსწავლეთა წერისა და მეტყველების ფორმები პრიმიტიულია, წიგნისადმი ზედმეტი მიბაძვა ზღუდავს მათ შემოქმედებით უნარს – დამოუკიდებლად შეარჩიონ სწორი, მოხდენილი სიტყვები (სინონიმები, ანტონიმები და სხვა).
- ხშირია სიტყვათა უაზრო გამეორება;
- შეიმჩნევა ზმნისწინთა არასწორი ხმარება;
- შეცდომებია ქვემდებარისა და შემასმენლის რიცხვის შეთანხმებაში;
- თვალშისაცემია ნაცვალსახელთა და ,,რომ“ კავშირის ხშირი, უადგილო ხმარება და სხვა.
სინონიმების, ანტონიმებისა და ომონიმების სწავლებისთვის სავარჯიშოდ ცალკე საათი უნდა გამოვყოთ. ბავშვების მეხსიერებაში წინ უნდა წამოვწიოთ ისეთი სიტყვები და ფრაზები, რომლებიც მათ პასიურ მარაგში აქვთ. ყველა ბავშვმა იცის სიტყვა ,,მშვენიერის“ შინაარსი, მაგრამ როცა საჭიროა ,,ლამაზი“ ჩაანაცვლოს, უკვე აღარ ახსენდება და იმეორებს ერთსა და იმავე სიტყვას. საშინაო დავალებად ვაძლევ ისეთ სავარჯიშოს, სადაც სინონიმური, ანტონიმური და ომონიმური სიტყვები უნდა გამოიყენონ. ამავე დროს ვაკონტროლებ წერით ნამუშევრებს და ვასწორებ შეცდომებს.
განვიხილოთ მოსწავლეთა ნაწერებში დაშვებული შეცდომები.
მაგალითად:
- ,,ეს სოფელი თავისი ადგილმდებარეობის გამო ჩამორჩენილი ადგილი იყო“. განა ბავშვმა არ იცის, რომ არსებობს სიტყვები – ,,კუთხე“, ,,მხარე“, მაგრამ სიტყვათა აქტიური მარაგის სიმცირის გამო ვერ შეძლო მათი გამოყენება. ეს წინადადება ასე უნდა გასწორდეს: ,,ეს სოფელი თავისი ადგილმდებარეობის გამო ჩამორჩენილი მხარე იყო“;
- მას ძალიან ეხერხება პორტრეტის ხატვა“. ეს წინადადება გრამატიკულად სწორია, სტილისტურად გაუმართავი. ,,ძალიან“ სიტყვა სემანტიკურად დაკავშირებულია ფიზიკურ ძალასთან. ხატვას, აღწერას ძალა არ სჭირდება, ამიტომ მოსწავლეებს უნდა მოვაძებნინოთ სხვა სიტყვები, მაგალითად, ,,მშვენივრად“, ,,კარგად“. მაშასადამე, გვექნება: ,,მას მშვენივრად ეხერხება პორტრეტის ხატვა“.
ასეთი ვარჯიში ხელს უწყობს ბავშვის მეტყველების განვითარებას.
ყურადღება უნდა გამახვილდეს ისეთ სიტყვებზე, რომლებსაც ესა თუ ის მწერალი ხმარობს და მათი გამოყენება ახალ ელფერს სძენს სათქმელს. მაგალითად, მოსწავლეს ესეის დაწერის დროს გამოუყენებია ალ. ყაზბეგის სიტყვები: ჰაერი დაიფარა მედიდური, ძლიერი და ამ ერთადერთი სავაჟკაცო სიმღერის ხმით. დღეს,, სავაჟკაცოს“- ურ სუფიქსით ვხმარობთ.
ზოგჯერ ენის ხატოვნებისათვის შეიძლება ასე ვიხმაროთ: ,,სავაჟკაცო საქმე გააკეთა“, ,,სავაჟკაცო ამბავი გვიამბო“.
მოსწავლეთა მეტყველების ნაკლოვან მხარეს წარმოადგენს სიტყვათა ზედმეტი განმეორება. ბავშვებს ვასწავლით: სიტყვათა განმეორება რომ არ მოხდეს, ჩავანაცვლოთ ის ნაცვალსახელით.
როცა არსებითი სახელის მრავლობით რიცხვს ვასწავლით, არ შეიძლება არ გამოვყოთ თუნდაც ერთი გაკვეთილი – ებ- და ნართანიანი მრავლობითის სტილური განსხვავების ახსნა-შესწავლისათვის. როდის არის ებიანი მრავლობითი სტილისტურად უკეთესი ნართანიანზე და, პირიქით? მაგალითად: ,,მისი საქციელი მისაბაძია და დაუვიწყარი საუკუნეების მანძილზე“.
უნდა ვეცადოთ, რომ ბავშვებმა გაარკვიონ ამ წინადადების პოეტური, ამაღლებული ტონი და შემდეგ დავსვათ კითხვა: რომელი მრავლობითის გამოყენება სჯობს აქ? ვფიქრობ, ნართანიანისა. წინადადება ასე გასწორდება: ,,მისი საქციელი მისაბაძია და დაუვიწყარი საუკუნეთა მანძილზე.
ნართანიანის გამოყენებამ ახალი ელფერი შესძინა წინადადებას, რაც გასათვალისწინებელ ნიუანსს წარმოადგენს სტილზე მუშაობის დროს. ვფიქრობ, თუ ასე დავაყენებთ საკითხს ორივე მრავლობითის გამოყენების შესახებ, მოსწავლე ყოველთვის შეეცდება, შეარჩიოს მრავლობითი რიცხვის სათანადო ფორმა.
ქართული ზმნა რთული და საინტერესოა. მისი შესწავლის დროს მოსწავლეთა ყურადღება უნდა მივაქციოთ სტილისტურ საკითხებსაც. ზმნისწინის სწავლების დროს კონტროლი უნდა გავუწიოთ არა მარტო მის სწორად ხმარებას, არამედ სად, რომელი ზმნისწინის გამოყენება სჯობს. მაგალითად, აი ასეთი წინადადება: ,,სტუმრები შევიდნენ ხალხით გამოჭედილ სახლში, რომელთაც წინ მოეგებნენ კაცები“. ამ წინადადებაში მოსწავლემ დაუშვა ორი სერიოზული შეცდომა.
პირველი – არასწორად დაალაგა წინადადება, რის გამოც გაჩნდა ორაზროვნება. საზღვრული წევრი ,,სტუმრები“ უნდა იყოს მიმართებით ნაცვალსახელთან ახლოს;
მეორე: არასწორად იხმარა ზმნისწინები. შეაწყვილა შე-(შევიდნენ) და მო-(ეგებნენ). მო- ზმნისწინი ანტონიმურია შე- ზმნისწინისა, ამიტომ ეს წინადადება ასე უნდა გასწორდეს: ხალხით გაჭედილ სახლში შევიდნენ სტუმრები, რომელთაც წინ მიეგებნენ კაცები“.
სტილზე მუშაობა შეგვიძლია წინადადების აგებულებისა და მისი თავისებურებების სწავლების დროსაც.
სინტაქსის სწავლების დროს უნდა გავაღრმავოთ და განვამტკიცოთ სწორი მეტყველების ცოდნა-ჩვევები. სხვა მრავალ საკითხთან ერთად ინტერესს იწვევს ქვემდებარისა და შემასმენლის შეთანხმება მრავლობით რიცხვში. სახელმძღვანელოში წერია: ,,უსულო საგნის აღმნიშვნელი ქვემდებარე შემასმენელს მაშინ ითანხმებს მრავლობით რიცხვში, თუ გაპიროვნებაა ან ზმნა-შემასმენელი მოქმედებითი და საშუალი გვარისაა“. ეს განმარტება ერთგვარ წინააღმდეგობას შეიცავს, განსაკუთრებით, როდესაც გაპიროვნებაზეა ლაპარაკი. გაპიროვნება მხატვრული ხერხია და ამიტომ არ არის თავისუფალი მოვლენის სუბიექტური შეფასებისაგან. უსულო საგნის ერთი და იგივე მოქმედება შეიძლება გამოიხატოს როგორც ნეიტრალურად, ისე გაპიროვნებით (მაგალითად: ,,ხის კენწეროები ქარისაგან მიწისაკენ იხრებოდა“, შდრ. ,,ხის კენწეროები ქარისაგან მიწისაკენ იხრებოდნენ“). ამის გამო ამ საკითხს უფრო ღრმად და მკაფიოდ ახსნა ესაჭიროება.
რაკი უსულო საგნის აღმნიშვნელი ქვემდებარისა და შემასმენლის რიცხვში შეთანხმებაზე არა გვაქვს მტკიცედ დაკანონებული ნორმა, თანაც ენაში აშკარად იგრძნობა ტენდენცია შეთანხმებისაკენ, შეცდომების გასწორების დროს უნდა გამოვიჩინოთ ყურადღება. ემოციურობის თვალსაზრისით ,,მთას დაეკიდნენ წვრილი ვარსკვლავები“ უკეთესია, ვიდრე ,,მთას დაეკიდა წვრილი ვარსკვლავები“. მით უმეტეს, რომ მასალის ასე გაგებას ზურგს უმაგრებს მოსწავლეთათვის კარგად ცნობილი სიტყვები ვაჟა- ფშაველას ,,ბახტრიონის“ დასწყისიდან:
,,დღემ დაიხურა პირბადე,
მთებმა დახუჭეს თვალები,
აღარ შფოთობენ საფლავში
გმირთ ოფლის მღვრელი ძვალები“.
ასე შეპირისპირებითა და ანალიზით ვიყენებ შეცდომების გასწორებას მოსწავლეთა ზეპირი და წერითი მეტყველების დახვეწა-სრულყოფისათვის.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- ესგ საგნობრივი პროგრამა;
- მასწავლებლის წიგნი, 7 ტომი (მასწავლებელთა პროფესიული განვითარების ცენტრი 2017წ).