რა პროცესების მეშვეობითაც ამცირებენ ადამიანები საკუთარ წარმოდგენას სამყაროს შესახებ, იმავენაირად ამცირებენ ისინი თავიანთი სამყაროს რეპრეზენტაციას მისი გამოთქმისას.
ჯ. გრინდერი, რ. ბენდლერი
ლინგვისტურ ლიტერატურაში აქამდე ვკითხულობდით, რომ ენა თავისი გამოხატვის, საურთიერთო, და აზრის დანაწევრების ფუნქციებით მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანის კუთვნილებაა, რომ ფუტკარი თავის თანატომელებს კედელზე ცეკვით ნექტრამდე გავლილ გზას რომ უხაზავს და ასე ასწავლის იქამდე როგორ იფრინონ, – მათ გონებაში მხოლოდ ვიზუალური ხატების გადატანაა და არა ენა, ისევე როგორც თუთიყუშის მიერ ჩვენი ფრაზების გამეორება აკუსტიკური ხატების გადატანაა და არა ენა და რომ ცხოველები ენას ვერ ეუფლებიან, რადგან მათ ენა არ გააჩნიათ.
ენის დაუფლების შესახებ ეს წარმოდგენა მნიშვნელოვნად შეცვალა ჰარვარდის უნივერსიტეტის პროფესორის, ირენ პეპერბერგის დაკვირვებამ. იგი ხანგრძლივად აკვირდებოდა რუხი თუთიყუშების სახეობის (Psittacus arithacus) თუთიყუშ ალექსის ინტელექტუალურ შესაძლებლობებს ჰარვარდის უნივერსიტეტის ლაბორატორიაში. ალექსმა 2007 წლამდე – 31 წელი იცოცხლა და მისი ქცევით დაადასტურა, რომ თუთიყუშების მეტყველება სიტყვების მხოლოდ ავტომატური გამეორება არ არის, არამედ ისინი სიტყვებს თავიანთი მნიშვნელობებით და აბსტრაქტული ცნებებით მანიპულირებისთვის იყენებენ, რომ მათ აქვთ ენა, რომელიც შრომის შედეგად აითვისეს და დაეუფლნენ.
ალექსის გაცნობა ნამდვილად ღირდა. მისი შემთხვევა არღვევს სტერეოტიპებს, რომ „ჩვენთან ყველაფერი სხვაგვარადაა“, რომ „ჰარვარდში კი არ ვცხოვრობთ, ვსწავლობთ ან ვმუშაობთ“. ისინი ხომ ვერაფერი გამართლებაა თუნდაც ერთი შემთხვევისა, რომლის შესახებ მოყოლა ნამდვილად ღირს.
წარმოვიდგინოთ, ჩვენს კლასში მოვიდა კოხლეარული იმპლანტით მოსარგებლე 14 წლის გოგონა (პირობითად, ანიტა), მეოთხე ხარისხის სმენადაქვეითებით, რომელმაც არ იცის ჟესტური ენა, ვერც მშობლიურ ენაზე მეტყველებს და, შესაბამისად, ადამიანებთანაც ვერ ურთიერთობს?! მისი პრობლემის წინაშე დგას სკოლა, რომელიც მშობელს ურჩევს, ბავშვმა ისარგებლოს დღის ცენტრების მომსახურებით. იქ ხომ უფასოდ მიიღებდა სმენისა და მეტყველების სპეციალისტების დახმარებას, სურვილის შემთხვევაში, შეასწავლიდნენ ჟესტურ ენას, თუმცა ამაზე მშობლის კატეგორიულ უარს აწყდება. პრობლემის წინაშე დგანან ცალკეული საგნის მასწავლებლები, რომლებსაც არ აქვთ მსგავს შემთხვევაში მუშაობის გამოცდილება. პრობლემის წინაშე დგას სპეცმასწავლებელი, რომლის რჩევებს ყველა სკეპტიკურად უყურებს. პრობლემის წინაშეა მშობელი, რომელსაც სხვა ტიპური განვითარების, ე. წ. „საღი“ შვილები უყურადღებოდ დარჩება, ანიტას „თუ გადაჰყვა“. პრობლემის წინაშეა თავად ანიტა, რომელიც მექანიკურად ასრულებს ოჯახის წევრების მარტივ ინსტრუქციებს – იღვიძებს დილით, საუზმობს, სკოლაში მიჰყვება ძმას, რომელმაც საკლასო ოთახამდე უნდა მიაცილოს; შემდეგ ზის გაკვეთილებზე ოთახში, რომლის იატაკზე არც ხალიჩაა, არც შალითები ამაგრია სკამების ბოლოებს, ფონური ხმაურის დამხშობი არანაირი სპეციალური სისტემა, ნივთი ან ხელსაწყო, არც უსაფრთხოების ვიზუალური მიმანიშნებლები, არც სმარტდაფა… რესურსოთახი სადღაც სკოლის შენობის გარეთ, ძველ, ცივ, ბნელ და შორეულ ოთახში, რომელსაც ანიტა სკოლად ვერ აღიქვამს. იქ ხომ მისი კლასელები არ სწავლობენ, რომ მექანიკურად ზარისთანავე გაჰყვეს და გამოჰყვეს. იქ ხომ გარკვეული ძალისხმევა უნდა დახარჯოს, რათა სპეცმასწავლებლის მიერ მომზადებულ რესურსებს გაეცნოს და მითითებული ამოცანები შეასრულოს. იქ სწავლა ნამდვილად არ ჰგავს კლასში გატარებულ დროს, სადაც უქმად ზის, ამხანაგების ქცევას დააკვირდება, შესვენებაზე მათთან ერთად გაირბენ-გამოირბენს, გაკვეთილზე კი კვლავ მექანიკურად გადაიხატავს წიგნებიდან ასოებს და აბზაცებს, რომლებსაც ვერც კი ამოიკითხავს, თუმცა შრომად მაინც ჩაუთვლიან, მერე ზარიც იქნება, ძამიკო შემოუვლის და შინ ერთად წავლენ. რატომ უნდა აიტკიოს აუტკივარი თავი, რატომ გავიდეს კლასიდან იქ, სადაც მშობლიურს უცხო ენასავით შეასწავლიან?! რატომ დაძაბოს ყელი, თვალი, გონება და მთელი სხეული ყოველდღე ახალი სიტყვების ასათვისებლად?! – ეს ხომ ანიტას სხეულის ენაზე გამოთქმული პასუხებია, რომელსაც სპეცმასწავლებლის დანახვაზე სახეზე დაიწერს, თავს ორჯერ გადაიქნევს, სახეს ხელზე ჩამოიდებს და ჭერზე ერთ წერტილს მიაჩრდება მანამ, ვიდრე „სპეცი“ კლასიდან არ გავა და ყველაფერი ჩვეულ რიტმს დაუბრუნდება.
რა მოვიმოქმედოთ? ეს ჟესტები ხომ ანიტასთვის მთელი ენაა, მის მიერ სამყაროს შემცირებული წარმოდგენა და სამყაროს რეპრეზენტაციის შემცირებული გადმოცემა. მისი ენის სიღრმეში იმაზე ბევრად დიდი ნაწილია გაუცნობერებელი, სიტყვებით აღწერის შესაძლებლობის ზღვარს მიღმა, ვიდრე ჩვენი ენის ღრმა სტრუქტურებში. ანიტას ენის შეგრძნება – სიღრმის სტრუქტურა – ის, რის შეტყობინებასაც ცდილობს, უმარტივესია, ხოლო მის მიერ არასწორად წარმოთქმული მცირერიცხოვანი სიტყვები და მარტივი წინადადებები ზედაპირის სტრუქტურაზე გვთავაზობს ენის იმდენად შემცირებულ რუკას, რომ შეუძლებელია, მას დავეყრდნოთ, ვენდოთ ან თავად გოგონა სადმე წაიყვანოს.
ენის მეშვეობით ისედაც შეუძლებელია სრულად გადმოიცეს ჩვენი შინაგანი შეგრძნებები. ჩვენ ხომ მეტყველებისას საკმაოდ ვამცირებთ ინფორმაციას. ანიტას ენის სიღრმის სტრუქტურის აღწერა კი ხანდახან „შემცირების” პროცესში ისე იცვლის სახეს, რომ შეიძლება ძლიერ გაურკვევლობაში შეიყვანოს სხვა ადამიანები და თვითონ მოსაუბრეც. ზოგჯერ ანიტა რაღაცას ითხოვს, მისი ენა კი ყველასთვის გაუგებარია. მისი მეტყველება სასიცოცხლო ძალას კარგავს და გოგონას ენა მკვდარი ბგერების სასაფლაოდ გადაიქცევა. ცნობილია, ენობრივი მოვლენის შინაგანი, „იმანენტური საზომი“ სწორედ მის შინაყოფაში აღიწერება. თუმცა ანიტას ენის დახასიათებისას ესეც ვერ მოიაზრება საკმარ ფაქტორად, რადგან თავის დროზე ყურადღების მიღმა დარჩა მისი მეტყველებისა და მისი ენის შინაფორმის მიმართების საკითხი, ანუ მისი ენის სპეციფიკური თვისებები, რაც ვერ დაინახა/დაანახვეს და ენობრივი მონაცემების ფუნქციები, რომლებიც ვერ გაითავისა/გაათავისებინეს.
სხვა შემთხვევა: ოთხი წლის პატარამ გატეხა ჭიქა. მას გაუბრაზდნენ და უთხრეს, რომ ჭიქის გატეხვა ცუდი საქციელია. პატარამ მეორე დღეს სხვა ჭიქა გატეხა და ძალიან გაუკვირდა, კვლავ რომ გაუბრაზდნენ. პატარას გაუკვირდა, რადგან პირველ დღეს გატეხილი ჭიქა იყო ვარდისფერი, მეორე დღეს გატეხილი კი – მწვანე. პატარას ტვინმა ვერ მოახერხა სხვადასხვა ჭიქის გაერთიანება ერთ აბსტრაქტულ, თუმცა ენობრივ ცნებაში – „ჭიქა“. მისთვის არსებობდა სხვადასხვა ჭიქები: ვარდისფერი, ცისფერი, ამ ფორმის, სხვა ფორმის და სხვ. ამიტომ, ჭიქის გატეხვის აკრძალვაც მხოლოდ ვარდისფერ ჭიქას ეხებოდა[1].
ეს უკანასკნელი შემთხვევა პირველს მხოლოდ რამდენადმე მიემართება. წარმოვიდგინოთ, რომ ოთხი წლის პატარა ანიტა იყო, გოგონა, რომელსაც კოხლეარი უკვე ორი წლის გადანერგილი ჰქონდა, თუმცა არასდროს უცდია, წარმოეთქვა „ჭიქა“ ან „ვარდისფერი“ ან თუნდაც „მწვანე ჭიქა“.
კითხვაზე, თუ რა იწვევს ენა-მეტყველების პრობლემას ბავშვებში, – სპეციალისტები უმთავრეს მიზეზად მშობელთა მოუცლელობას ასახელებენ. სათანადო კომუნიკაციის ნაკლებობა აფერხებს ენის განვითარებას. ენით გაშუალებული კომუნიკაცია, იქნება ეს ზეპირმეტყველება, წერილობით გადმოცემული ინფორმაცია, ჟესტური თუ მთლიანად ნიშანთა ენა – ენობრივი განვითარებაა, რაც ადამიანის განვითარების ყველაზე მნიშვნელოვან კომპონენტად მოიაზრება, რადგან სწორედ ენობრივ განვითარებაზეა დამოკიდებული ბავშვის შემდგომი განვითარება განათლებისა თუ ინფორმაციის მიღებისას.
ენობრივი განვითარება ენობრივი კომპეტენციის[2] შეძენას მოიაზრებს და, შესაბამისად, ენობრივი ინტელექტის განვითარების საფუძველია. მნიშვნელოვნად გვესახება, ენობრივი კომპეტენციები შემდეგი თანმიმდევრობით გამოვყოთ, კერძოდ:
- სამეტყველო ინტერაქცია
- მოსმენა
- ლექსიკური
- წარმოთქმა
- კითხვის უნარ-ჩვევები
- წერა
- გრამატიკული
- ორთოგრაფიული
- ინტერკულტურული
- სოციოლინგვისტური
- პარალინგვისტური კომპეტენციები და სხვ.
რა შეიძლება გაკეთდეს სკოლაში ანიტას ტიპის ბავშვებთან მუშაობისას?
ანიტა ჯერ სამეტყველო ინტერაქციის დაუფლების ფაზაშია, ამიტომ, უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია საკლასო ოთახში კომუნიკაციის სოციალურ ურთიერთობათა ლინგვისტური მარკერების გამოკვეთა. კერძოდ,
- ზრდილობის ნორმების გაცნობა;
- ურთიერთობის რეესტრებისდადგენა;
- სოციალურ ურთიერთობათა ლინგვისტური მარკერების გამოკვეთა.
ზრდილობის ნორმების გაცნობისას კლასის დამრიგებელი, მშობლიური ენის პედაგოგი, სპეცმასწავლებელი, ასევე სხვა პედაგოგებიც ენისა და მეტყველების მქონე ბავშვს აჩვევენ მისალმების ფორმების შერჩევასა და გამოყენებას. თითოეული აქტივობა ხორციელდება ყოველდღიურად, სიმულაციურად სხვადასხვა როლში, ასევე მსგავსი ბარათების გამოყენებით:
- შეხვედრისას, მაგალითად: „გამარჯობა“, „სალამი“…
ან „დილა მშვიდობისა!“
- მოკითხვისას, მაგალითად, „– როგორ ხარ? – კარგად და შენ?“…
- გაცნობისას, მაგალითად, მისალმება ხელის ჩამორთმევით: „ – მე ვარ ანიტა“, „ – მე ლუკა ვარ“…
- დამშვიდობებისას, მაგალითად: „კარგად“, „ნახვამდის“…
მნიშვნელოვანია, მოსწავლეს ყოველ ჯერზე მოეთხოვოს პასუხი (ღიმილიან) მისალმებაზე, გაცნობისას თუ დამშვიდობებისას.
სამეტყველო ინტერაქციის კომპეტენციის გასამყარებლად ასევე აუცილებელია ურთიერთობის ფორმების შერჩევა და გამოყენება:
- ოფიციალური, მაგალითად: „მასწავლებელო“, , „ქალბატონო/ბატონო“…
- არაოფიციალური, მაგალითად: „ძია“, „დეიდა“, „გოგონა“, ან მხოლოდ სახელით: „ლუკა!“, „ნიკა!“ – მიმართვის განსაზღვრული ფორმის გარეშე;
- მეგობრული, მაგალითად: „ძვირფასო“, „ჩემო კარგო“, „ჩემო კეთილო“…
- შინაურული, მაგალითად: „მიყვარხარ“, „შენ გენაცვალე!“…
- ბრძანებითი, მაგალითად, ბრძანების ტონით სახელით მიმართვა ან მხოლოდ გვარით: „ნიკა!“ „აბესაძე!“, „დარსაძე!“…
- შეურაცხმყოფელი, მაგალითად: „გიჟო“, „სულელო“, „გადარეულო“ (ხშირად სიყვარულით);
მოკითხვის შერჩევა და გამოყენება, მაგალითად: „– როგორ ხარ? – გმადლობ, კარგად. თავად როგორ?“…
შეძახილის შერჩევა და გამოყენება, მაგალითად: „ვაჰ!“, „ღმერთო!“, „მაგარია!“, „გაიხარე!“….
ზრდილობის ნორმების დაუცველობა თანამშრომლობის პრინციპის პირდაპირი გამოყენებიდან გადახვევის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი პრინციპია. მნიშვნელოვანია, ანიტას ტიპის ბავშვების კლასში ენობრივი ტრანზიცია აქედან დაიწყოს და მათ სიმულაციური მუშაობით ვაჩვენოთ, რომ ქცევის ნორმათა თავისებურებების უცოდინრობა ადამიანებს შორის გაუგებრობას იწვევს. ასევე მნიშვნელვანია, სიმულაციური თამაშების თუ ფერადი ბარათების მეშვეობით სადამრიგებლო საათზე, საგაკვეთილო თუ არასაგაკვეთილო დროს ანიტასთან ერთად სხვა ბავშვებიც გაეცნონ პოზიტიური და ნეგატიური ზრდილობის არაენობრივ თუ ენობრივ ფორმებს. მათ კარგად უნდა იცოდნენ, რა არის:
პოზიტიური ზრდილობა
- ადამიანის ცხოვრებისადმი ინტერესის გამოვლენა;
- განცდებისა და საზრუნავის ურთიერთგაზიარება (გულითადი საუბარი);
- აღფრთოვანების, მადლიერების გამოხატვა;
- საჩუქრის გადაცემა, სტუმართმოყვარეობა.
ნეგატიური ზრდილობა:
- არასასურველი ქცევისაგან თავის არიდების ცდა (დოგმატიზმი, მაგალითად: „ეს ჩემი მერხია/ადგილია და სხვა ვერ დაჯდება!“, ბრძანება და ა.შ.);
- სინანულის გამოხატვა, ბოდიშის მოხდა უსიამოვნო ქცევის გამო (უთანხმოება, აკრძალვა და ა.შ.);
- კატეგორიულობის შემარბილებელი გამოთქმები („მგონია“, „ვფიქრობ“, „სჯობია“…);
მადლობის გადახდისა და ბოდიშის მოხდის წესები („გმადლობთ!“, „დიდი მადლობა!“ „ბოდიში!“, „მაპატიე/მაპატიეთ“…);
უზრდელობა (ზრდილობის ნორმების წინასწარგანზრახული დარღვევა):
- უკმაყოფილების, არაკეთილმოსურნეობის გამოხატვა;
- ჩივილი, საყვედური;
- მოუთმენლობის, სიბრაზის გამოხატვა;
- საკუთარი უპირატესობის გამოხატვა;
- გადაჭარბებული გულახდილობა.
აღნიშნული ტიპის აქტივობები მოსმენისა და ლექსიკური კომპეტენციების გაფართოებასაც შეუწყობს ხელს. თუმცა შედეგი მნიშვნელოვნად გაიზრდება, თუ ამავდროულად წერით კომპონენტსაც შემოვიტანთ. კერძოდ, ყველა ფრაზას გაჟღერებისთანავე დაფაზე/სმარტდაფაზე გამოვსახავთ, რამდენჯერმე ამოვიკითხავთ, ხოლო დავალებად ბავშვებს შევთავაზებთ მისალმება-დამშვიდობებისა და სხვა ურთიერთობის ფორმების, მოკითხვის, შეძახილის, მადლობის გადახდისა და ბოდიშის მოხდის წესებითა და ფრაზებით ელექტროკომუნიკაციას.
ენობრივი კომპეტენციის სხვა დონეზე მნიშვნელოვანია მოსწავლეს შევაძლებინოთ:
- ქართული ანბანური სიმბოლოების უკეთ გაცნობიერება და ერთმანეთთან დაკავშირება;
- ანბანის რიგზე დალაგებული, წინასწარ შერჩეული ქართული ანბანური მასალის, კონკრეტულად კი არსებითი სახელების მისადაგება შესაბამის ვიზუალურ მასალასთან;
- მართებული პასუხის გამოცნობა და საგანთან არსებითი სახელის წერილობით დაკავშირება.
ენობრივი კომპეტენციის ამ და სხვა დონეების განვითარების შესახებ ჩვენს მომდევნო წერილებში ვისაუბრებთ. თუმცა მანამდე წერილის დასაწყისში დასმულ შეკითხვას დავუბრუნდები. ანიტასთან მომუშავე ყველა სპეციალისტმა თუ მშობელმა აუცილებლად უნდა გაითავისონ, რომ არ შეიძლება ფარ-ხმლის დაყრა და ამ გზაზე მასთან მუშაობისთვის ყველა ბარიერი უნდა მოიხსნას! გოგონა ხომ ენის განცდის, ენის სამყაროს ისეთივე მატარებელია, როგორიც – თითოეული ჩვენგანი. იგი ადამიანია და სხვაგვარად შეუძლებელია.
[1] სხვათა შორის, თუთიყუშ ალექსის, რომელზეც ზემოთ მოგახსენებდით, საგანთა გაერთიანება სხვადასხვა ენობრივ ცნებებში არ გასჭირვებია!
[2] ამასთან დაკავშირებით იხ.: https://natiakentchiashvili.wordpress.com/2014/01/31/%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%A3%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%99%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%A3%E1%83%A0%E1%83%98-%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98-%E1%83%99/
[3] ბარათების ქართული ვერსიების დასამზადებლად შეიძლება გამოიყენოთ შემდეგი ელ-გვერდი: https://www.bingobongokids.com/free-esl-efl-english-flashcards/
