XX საუკუნის პირველ ნახევრში პოლონეთში მოღვაწე არქიმანდრიტისა და პროფესორის, მამა გრიგოლ ფერაძის ცხოვრებისა და ღვაწლის შესახებ მეტ-ნაკლებად ყველა იმ ადამიანისთვისაა ცნობილი, ვინც ოდესმე დაინტერესებულა ამ ორი ქვეყნის ურთიერთობით. არც ის ფაქტია დამალული, რომ ვარშავის უნივერსიტეტში სწორედ მამა გრიგოლის მუშაობის დაწყების შემდეგ მოექცა ყურადღების ცენტრში როგორც ძველი ქართული ენა, ისე რუსთაველის „ვეფხისტყაოსანი“. მაგრამ მეორე მსოფლიო ომმა და ოსვენციმის ბანაკში მისმა ტრაგიკულმა დაღუპვამ, პოლონეთში ქართველოლოგიის დარგის განვითარება ფაქტობრივად შეწყვიტა. ასე გრძელდებოდა წლები, სანამ არ გამოჩნდა მამა გრიგოლის საქმის ღირსეული მემკვიდრე და ქართულ ენასა და საქართველოზე შეყვარებული ადამიანი, პროფესორი იან ბრაუნი – თბილისის უნივერსიტეტის საპატიო დოქტორი, საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის საპატიო წევრი, ენათმეცნიერი – შუმეროლოგი, ბასკოლოგი და ქართველოლოგი, აზიის იშვიათი ენების მკვლევარი და და წმ. გრიგოლ ფერაძის ორდენის კავალერი.
ამას წინათ ჩემმა მეგობარმა, რომელიც წლების წინ ვარშავის უნივერსიტეტში სწავლობდა, საუბარში შემთხვევით მითხრა, რომ პირადად იცნობდა იან ბრაუნს და უნივერსიტეტის მყუდრო კაფეში მჯდომს, არაერთხელ უსაუბრია მასთან. ბოლოს კი იმაშიც გამომიტყდა, რომ ამ საუბრების ჩანაწერებიც შენახული აქვს. ასეთი განძი თუ გაქვს, ხელი შეავლე და გამოაქვეყნე, რაღას ელოდები-მეთქი, ვუთხარი. ისეთი არაფერიაო, დაიმორცხვა, ამას ჩემთვის ვაკეთებდი, თანაც, არც მახსოვს სად მაქვს შენახულიო. ორი დღის შემდეგ კი მიგზავნის ამ ჩანაწერებს და მეუბნება, რომ „მჩუქნის“ და მათი წერილად ქცევის უფლებასაც მე მაძლევს. მიხვდებით, რა მდგომარეობაში აღმოვჩნდებოდი – ცალკე უხერხულობისა და სიხარულისგან, ცალკე კი პასუხისმგებლობისგან – მაგრამ დავთანხმდი.
წერილში, სადაც, ჩანაწერების შინაარსიდან გამომდინარე, შეგნებულად ავარიდე თავი იან ბარაუნის სამეცნიერო მიღწევებზე საუბარს, პროფესორი გვიყვება საქართველოსა და ქართველებზე თავისი პირველი შთაბეჭდილებების შესახებ. აქვე უნდა აღვნიშნო, რომ სამუშაო მასალა დიდი მოცულობის არ ყოფილა და, შესაბამისად, წერილიც მომცრო გამოვიდა, ალბათ ზედმეტად მოკრძალებული და უმნიშვნელოც კი ქართულ-პოლონური მრვალსაუკუნოვანი ურთიერთიერთობებისა და იმ დიდი თუ დიადი საქმეების ფონზე, რაც იან ბრაუნმა საქართველოსთვის გააკეთა; მაგრამ, სამაგიეროდ, კარგად ჩანს, რამხელაა სიყვარული, რომელიც ჩემმა მეგობარმა წლობით შეინახა თავის გულსა და ჩანაწერებში ამ უდიდესი მეცნიერისა და ადამიანის პატივისცემის ნიშნად.
დაბოლოს, მიუხედავად იმისა, რომ ჩანაწერებს მოჰყვა თხოვნაც, არ გამემხილა მათი ავტორის ვინაობა, მე ამ თხოვნას, ცხადია, ვერ შევასრულებ და მადლობასთან ერთად ვიტყვი, რომ ჩანაწერები მომაწოდა გერმანიაში მცხოვრებმა მწერალმა და მთარგმნელმა კატია ვოლტერსმა.
* * *
კატია ვოლტერსი: პროფესორ იან ბრაუნს პირველად 1994 წელს შევხვდი. ვარშავაში რამდენიმე დღის ჩასულსა და პოლონური ნოემბრის რუხი ფერითა და სიცივით დაზაფრულს, უნივერსიტეტის კლუბში ჩაითა და ტრადიციული პოლონური ნამცხვრით, შარლოტკათი გამიმასპინძლდა. თან საქართველოს ამბებს მეკითხებოდა. ვწვალობდი ლაპარაკის დროს, ვნერვიულობდი. ჩემი მაშინდელი საყველპურო პოლონური ვერ სწვდებოდა ჩემს სათქმელ-საამბობს. ცოტა ხანს მისმინა და კეთილი ღიმილით ქართულად მითხრა: „ნუ წვალობ, შვილო, მშობლიურ ენაზე ილაპარაკე, მე ქართული ვიცი“. გამაკვირვა ამ ამბავმა, რადგან მაშინ, არც მის შესახებ ვიცოდი ბევრი არაფერი, სამშობლოდან შორს მყოფს კი ძალიან მეამა პოლონელი მეცნიერისგან ჩემი ენის გაგონება. თან როგორი ქართულით საუბრობდა – მდიდარი, დახვეწილი, უზადო; ხოლო როდესაც საუბრისას „შუშანიკის წამებიდან“ და „ვეფხისტყაოსნიდან“ციტატების მოყვანა დაიწყო, აი, მაშინ კი, კინაღამ საერთოდ წამერთვა მეტყველების უნარი.
მე და პროფესორი დავმეგობრდით. ერთმანეთს არცთუ იშვიათად ვხვდებოდით, მაგრამ მცირე ხნით, გულითადი და ხანგრძლივი ურთიერთობისთვის ვერ ვიცლიდით, ორივე დაკავებული ვიყავით. ამიტომ მხოლოდ თბილი მოკითხვითა და მოკლე საუბრით შემოვიფარგლებოდით ხოლმე. წლები კი მიქროდა.
* * *
კ.ვ.: მართლა არ ვიცი, როგორ გაირბინა ათმა გრძელმა წელიწადმა. და ერთ დღესაც მე და ბატონი პროფესორი კვლავ შევხვდით ერთმანეთს. ისევ უნივერსიტეტის კაფეში, ისევ შემოდგომის ცივ და მოღრუბლულ დილას. პოლონური ენა უკვე მშობლიურივით ვიცოდი, აღარც კომპლექსები მაწუხებდა. ამიტომ მტკიცედ გადავწყვიტე, პროფესორისთვის დაწვრილებით გამომეკითხა, თუ რამ გადააწყვეტინა, თავისი ბედი და საქმიანობა ასე შორეული პატარა ქვეყნისათვის დაეკავშირებინა. მაგიდაზე კვლავ მისი ნაყიდი ორი ნაჭერი შარლოტკა იდო. ფინჯნებში ჩაი ცივდებოდა. პროფესორმა კი, აი, რა მიამბო:
იან ბრაუნი: ლოძის უნივერსიტეტის კლასიკური ფილოლოგიის ფაკულტეტის დამთავრების შემდეგ არჩევანის წინაშე დავდექი. ან ლათინური და ბერძნული უნდა მესწავლებინა სკოლაში, ან მეცნიერება უნდა ამერჩია. შემთხვევამ ყველაფერი თავად გადაწყვიტა. სადღაც ამოვიკითხე, რომ კავკასიური ენები ერთ-ერთ უძველეს ცოცხალ ენებს მიეკუთვნებოდა. ახლგაზრდა და მეოცნებე ლინგვისტმა, ეს ენები უძველეს და თანამედროვე სამყაროთა შორის გადებულ ხიდად წარმოვიდგინე და მათი შესწავლა გადავწყვიტე. ამ დროს, ბედად, საბჭოთა კავშირში ასპირანტურაში სწავლის გაგრძელების შესაძლებლობაც გამოჩნდა და ბევრი აღარ მიფიქრია, სასწრაფოდ მოსკოვში გავემგზავრე. ვფიქრობდი, განათლების სამინისტროც დამეხმარებოდა და კავკასიური ენების განხრით ასპირანტურაში ადგილს მოვძებნიდი. თუმცა ეს არც ისე იოლი აღმოჩნდა.
მოსკოვში დამხვდა პოლონელ ასპირანტთა ჯგუფი. ამ ადამიანებს, როგორც უფროს კოლეგებს, ჩემნაირი ახალბედების იმ დროისათვის შესაფერისი სულისკვეთებით „აღზრდა“ ევალებოდათ. მათ მირჩიეს, უარი მეთქვა კავკასიური ენებზე და მის ნაცვლად საფუძვლიანად შემესწავლა მარქსიზმ-ლენინიზმი. ახალგაზრდა ბიჭი ვიყავი, შეუპოვარი, უკომპრომისო. თანაც კარგად ვიცოდი, რაც მინდოდა. ამიტომ პირობა წავუყენე სამანისტროში, ან საქართველოში გამიშვებთ, ან არადა, პოლონეთში ვბრუნდები-მეთქი. განათლების სამინისტროს მოხელეები დიდხანს ცდილობდნენ ჩემს მოდრეკას. უნდოდათ, ჩემთვის „თავნება“ რესპუბლიკაში – ასე ეძახდნენ საქართველოს – გამგზავრება გადაეთქმევინებინათ. მერე თითქოს დათმეს და, მითხრეს, თუ როსტოვში წახვალ, იქ მოგიჩენთ რუს მეცნიერს, რომელიც ქართულ ენას შეგასწავლისო, მაგრამ მაინც ვერ გადამიბირეს. საბუთები თბილისში გაიგზავნა და როგორც კი თბილისის უნივერსიტეტმა ასპირანტის მიღების შესაძლებლობა დაადასტურა, ჩავჯექი მატარებელში და ჩემთვის უცნობი, შორეული საქართველოსკენ გავწიე.
* * *
ი.ბ.: მატარებელში ერთი კარგი ქართველი ვაჟკაცი, ტარას ალავიძე დამემგზავრა. მოცეკვავე იყო და ქართული ხალხური ცეკვისა და სიმღერის ანსამბლის სხვა წევრებთან ერთად გასტროლებიდან შინ ბრუნდებოდა. სამი დღე და ღამე მიდიოდა მატარებელი. სამი დღე და ღამე არც ისე ცოტა დროა კაცის გასაცნობად. მარტო გაცნობა კი არა, დამეგობრებაც კი შეიძლება ამ დროში და მე და ტარასიც დავმეგობრდით. ლაპარაკში დრო მალე გადიოდა. თანდათან ვშორდებოდით თოვლით დაფარულ რუსეთს. მხოლოდ რუხი და სევდიანი ცა მოჩანდა მატარებლის ფანჯრიდან. მაგრამ როგორც კი ორთქლმავალმა საქართველოს მიწას მოაკივლა, ფანჯრიდან მაშინვე გამოჩნდა, როგორ გვიღიმოდა უმანკო ყვავილებით გადაპენტილი გაზაფხული. ყვავილებით მოჩითული კორდების გარდა, მაღალ ხის ფეხებზე კოხტად შემოდგმულ ოდებს ვხედავდი. ყველაფერი განსხვავებული, თბილი და ჩემ მიმართ კეთილგანწყობილი იყო.
* * *
ი.ბ.: მოსაღამოებულზე ჩამოვაღწიეთ თბილისში. ალავიძემ სახლში მიმიპატიჟა, მოისვენებ, დანაყრდები და მერე შენს საქმესაც უკეთესად გაარკვევო. კამოს ქუჩაზე ცხოვრობდა ტარასი. ეს იყო ნამდვილი ქართული ოჯახი – შავთვალება მოფუსფუსე დიასახლისით და ორი კარგად აღზრდილი მოწიფული ვაჟით. მშვენიერი სუფრაც გამიშალეს. მერე კი, დაღლილს, ტახტზე დამიგეს ლოგინი. როცა ჩათვლემილს საიდანღაც დოლისა და ზურნის ხმა შემომესმა, გავიფიქრე, თბილისმა თავის საიდუმლოს ფარდა ახადა, უკვე ნამდვილად საქართველოში ვარ-მეთქი და ტკბილად ჩამეძინა. ტარასმა ერთ ღამეში მოახერხა, ეჩვენებინა ჩემთვის მთელი საქართველო.
მეორე დილას ჩემი მასპინძლის ერთ-ერთმა ვაჟმა უნივერსიტეტამდე მიმაცილა. გამაოცა თბილისის უნივერსიტეტის სილამაზემ. შენობაში შესული კი უნივერსიტეტის პრორექტორმა რთული არჩევნის წინაშე დამაყენა: შემეძლო შემესწავლა ახალი ქართული ენა ვარლამ თოფურიას ხელმძღვანელობით, ან ძველი ქართული და კავკასიური ენები აკაკი შანიძისა და არნოლდ ჩიქობავას ხელმძღვანელობით. მე ძველი ქართული ავირჩიე და, შესაბამისად, აკაკი შანიძესთან მოვხვდი.
მშობელი მამასავით იყო ჩემთვის ბატონი აკაკი. პირველი შეხვედრისას მკითხა, სადაური ხარო. „ია პოლიაკ“, – ვუპასუხე რუსულად. „პოლიაკი კი არა, პოლაკი ხარ!“ – რუსული სიტყვა პოლონურით შემისწორა ბატონმა აკაკიმ. შემდეგ წამიყვანეს სტუდქალაქში და ჩემი თანაოთახელი და მეზობელიც გამაცნეს. ეს იყო მაშინდელი ასპირანტი და მომავალში ცნობილი პროფესორი ზურაბ ჭუმბურიძე, ჩემი ძვირფასი კოლეგა და მეგობარი.
* * *
ი.ბ.: ძველი ქართული ენის საიდუმლოებებს ჩემი მასწავლებლის მიერ მითითებული სახელმძღვანელოებიდან ვეუფლებოდი, თანამედროვე სასაუბრო ენას კი სტუდქალაქში მცხოვრები ახალგაზრდებისაგან ვსწავლობდი. ზურაბ ჭუმბურიძესთან ერთად მთელი საქართველო ფეხით მაქვს შემოვლილი. ვიყავი რაჭაში, სვანეთში, ქართლსა და კახეთში, მესხეთ-ჯავახეთში. შოთა რუსთაველის კვალსაც მივყევით და მესხეთის რუსთავიც მოვინახულეთ. მინდოდა მენახა, რა მიწამ შვა ეს გენიოსი. დავდიოდით მე და ზურაბი და თან ტოპონიმებს ვიკვლევდით, რაც ზურაბის უშუალო კვლევის საგანი იყო. „ხერთვისი“, „ბირთვისი“… ხომ გაგიგონია ეს სახელები?“… რა ლამაზად ჟღერს…ყველა ქართული სიტყვა მიყვარს, მათი წარმოშობა, მათი ძირები… ლამაზი ენა გაქვთ, ძალიან ლამაზი…
* * *
კ. ვ.: ერთხელ დიდხანს ვუკირკიტებდი მის ბასკურ ჩანაწერებს – სხვადასხვანაირი მათემატიკური სიმბოლოებით ჩაწერილ ასოებს, მარცვლებს, ფუძეებს, წინსართებს და ბოლოსართებს. რა თქმა უნდა, ბევრი ვერაფერი გავიგე. მერე გავბედე, მორცხვად დავადე თითი ერთ-ერთი ზმნის შუაში ჩაქარგულ ფესვის სიმბოლოს და ვკითხე, ეს ხომ ფესვის ნიშანია-მეთქი. თანხმობის ნიშნად თავი დამიქნია და მითხრა: დიახ, თქვენი საერთო კავკასიური ფესვის ნიშანია, თქვენი საერთო საამაყო წარსულისა. ენას, რომელზეც თქვენ, ქართველები, მეტყველებთ, დაახლოებით 50-საუკუნოვანი ისტორია აქვს და თვალისჩინივით უნდა უფრთხილდებოდეთ ამ საუნჯესო. საუნჯის ხსენებამ კი ზურაბ ჭუმბურიძესთან ერთად სამცხე-ჯავახეთის შემოვლისას კლდიდან გამონაჟური წყლისგან გადარეცხილი უძველესი ფრესკები გაახსენა და გულისტკივილით მითხრა: გევედრებით, იღონეთ რამე, წყალს ნუ გაატანთ იმას, რაც თქვენმა წინაპრებმა სისხლის ფასად შემოგინახესო.
* * *
კ.ვ: ბოლოს პროფესორი 2007 წელს ვნახე. ივნისში იგი კვლავ ეწვია თბილისს საინტერესო რეფერატით, რომელიც პროტოქართველურ ენას (ქართული ენის უძველეს ფორმას) შეეხებოდა. უფლება მომცა, თვალი გადამევლო მისი რეფერატისთვის და რამდენიმე კითხვაც დამესვა თემის გარშემო. კითხვებზე ამომწურავი პასუხი გამცა. მერე კი, უკვე საკმაოდ მხცოვან მეცნიერს, თვალში ცრემლი აუკიაფდა და თავად დამისვა კითხვა: „ნუთუ ქართველი ახალგაზრდებიდან არავინ მოისურვებს, რომ ჩემი ცოდნა და გამოცდილება გადავცე, გადავცე ის ყველაფერი, რაც თქვენ, ქართველებს, თქვენი ჭეშმარიტი ფესვების პოვნაში დაგეხმარებათ, რომ მერე მეც ბედნიერი წავიდე იმქვენად, დამშვიდებული იმით, რომ ტყულიად არ დავშვრი და ამაოდ არ ჩაიარა საქართველოსადმი ჩემმა სიყვარულმა?“ – ვერაფერი ვუთხარი დასაიმედებლად და ასევე ცრემლმორეულმა, თავი ჩავღუნე.
სხვა რომ არაფერი გაეკეთებინა დიდ მეცნიერს, მარტო პოეტ იეჟი ზაგურსკისთან ერთად ბრწყინვალედ თარგმნილი „ვეფხისტყაოსნიც“ წარმოაჩენდა მას. თუმცა ის ამ შემთხვევაზეც ჩვეული თავმდაბლობით, მორცხვად ამბობდა: „მე პოეტი არა ვარ“, და თუ რამე წვლილი მიმიძღვის ამ საქმეში, ეს ძველქართულიდან პოლონურად სიტყვა–სიტყვითი თარგმანიაო. ბრაუნის მიერ ნათარგმნი „ვეფხისტყაოსანი“ 1975 წელს კრაკოვში გამოიცა და მას დღესაც უამრავი მკითხველი ჰყავს.
იან ბრაუნი გარდაიცვალა 2015 წლის 29 ივნისს, ღრმად მოხუცებული, 89 წლის ასაკში. დაკრძალულია პოლონეთში, პოვონზსკის სასაფლაოზე.
