შემეცნება შეგრძნების, აღქმის, წარმოდგენისა და აზროვნების პროცესებს აერთიანებს. გარდა ამისა, მოიცავს ყურადღებას, მეხსიერებას და სხვ. მაკონტროლებელ-ემოციურ თუ თვითრეგულაციურ ფუნქციებს. რაკი თითოეული მათგანი სინამდვილის ასახვის მიზანს ემსახურება, მიჩნეულია, რომ შემეცნება არის ცოდნის მიღებისა და სამყაროს მოვლენების შესახებ წარმოდგენების შექმნის, მათი თანაარსებობისა და თანმიმდევრობის პროცესი, რომელსაც ახასიათებს ეტაპობრიობა, კერძოდ, განვითარების ყოველი შემდგომი ეტაპი წინა ეტაპზე მიღებულ გამოცდილებას ეფუძნება.
მიჩნეულია, რომ შემეცნების პირველად პროცესს წარმოადგენს აღქმა, როგორც გარესინამდვილის განცდა, ხოლო აზროვნება შემეცნების მეორადი პროცესია და მას საფუძვლად გაკვირვება უდევს. იქ, სადაც აღქმული სინამდვილე ასეთ განცდას არ იწვევს, აზროვნების განვითარებას არავითარი აზრი არ ექნებოდა. გაკვირვების ფენომენზე მსჯელობისას დიმიტრი უზნაძე პლატონს იხსენებს და აღნიშნავს, რომ გაკვირვება ჯერ კიდევ ძვ. წ. მე-4 საუკუნეში გამოუცხადებია ფილოსოფიური აზროვნების სტიმულად. თუმცა ქართველი მეცნიერი აზროვნების ძირითად სტიმულად არა გაკვირვებას, არამედ მოთხოვნილებას მიიჩნევს და აღნიშნავს, რომ რაც უფრო ძლიერია მოთხოვნილება, რაც უფრო მნიშვნელოვანია იგი სუბიექტისათვის, მით უფრო ენერგიულ აქტივობას იწვევს. ხოლო როდესაც მოთხოვნილების დაკმაყოფილება ვერ ხერხდება, მაშინ ჩნდება გაკვირვების გრძნობა და იწყება აზროვნების პროცესი. აზროვნების ამოქმედების პროცესს შეიძლება ყოველი ახალი მოთხოვნილება დაედოს საფუძვლად, ოღონდ გადამწყვეტი როლი აქვს იმას, რამდენად მნიშვნელოვანია ეს მოთხოვნილება პიროვნებისთვის. აზროვნების აქტუალიზაციის გარეპირობას სიტუაციის ორი მომენტი – სიახლე ან უჩვეულობა და მისი პერსონალური ღირებულება შეადგენს.
ადამიანს სამყაროს შესახებ წარმოდგენა ადრეული ასაკიდანვე ექმნება. დასაწყისში ეს გამოიხატება მხოლოდ ხმაზე ან მხედველობით გამღიზიანებელზე რეაქციით, თანდათან შემეცნებითი პროცესები ვითარდება, ადამიანი აღიქვამს, იმახსოვრებს გარესინამდვილეს, წარმოიდგენს და აანალიზებს მას. შემეცნებითი უნარების, შესაძლებლობის განვითარებისათვის მეტად მნიშვნელოვანია ბავშვის განვითარების პირველი წლები. ბავშვს ცოდნის შეძენასთან ერთად უვითარდება ის ფუნქციები, რომელთა მეშვეობითაც ამ ცოდნას იძენს.
შემეცნებით განვითარებას საციცოცხლო მნიშვნელობა ენიჭება როგორც ყოველდღიური ფუნქციონირებისათვის, ასევე წარმატების მისაღწევად. შემეცნებითი განვითარებისათვის საჭიროა, ბავშვს განუვითარდეს რაოდენობრივი წარმოდგენები, ჩასწვდეს მოვლენებს შორის სივრცით, დროით და მიზეზშედეგობრივ კავშირებს.
ცოდნის თვალსაზრისით ბავშვი იღებს ინფორმაციას როგორც ფიზიკური, ისე სულიერი სამყაროს შესახებ ადამიანებთან, საზოგადოებასთან ურთიერთობის საშუალებით. ასევე მნიშვნელოვანია, ჩართული იყოს შემოქმედებით პროცესებში და ჰქონდეს თვითგამოხატვის მრავალფეროვანი საშუალება. ყოველივე ეს ხელს უწყობს, რომ ბავშვს შეექმნას წარმოდგენა ადამიანის სპეციფიკურ მახასიათებლებზე, შემოქმედებაზე, ზოგადად კულტურაზე და სოციალურ მახასიათებლებზე – ოჯახზე, საზოგადოებაზე.
შემეცნებითი განვითარება და ზოგადი ცოდნა ოთხ ქვესფეროს აერთიანებს:
- ესთეტიკა და კულტურა;
- ბუნება და ტექნოლოგია;
- რაოდენობრივი წარმოდგენების განვითარება;
- მოვლენებს შორის მიმართებების წვდომა.
ესთეტიკა და კულტურა მოიცავს ბავშვის უნარს, გამოხატოს და წარმოადგინოს საკუთარი თავი, მისი შინაგანი სამყარო მუსიკის, ცეკვის, ხატვისა და სხვა ვიზუალური და გამომსახველობითი ხელოვნების საშუალებით. ეს კი, თავის მხრივ, გულისხმობს ბავშვის მიერ ხელოვნების სხვადასხვა მიმართულების სწორ აღქმას, გაგებასა და დაფასებას.
ამ ქვესფეროში ასევე დიდი ყურადღება ეთმობა იმას, თუ როგორია ბავშვის მიერ საკუთარი თავის აღქმა სხვებთან მიმართებით, მისი წარმოდგენა იმ სოციალურ გარემოზე, რომელშიც იზრდება. აქ იგულისხმება გათვითცნობიერებულობა ოჯახის, საზოგადოებისა და კულტურის თვალსაზრისით. ეს ქვესფერო მოიცავს შემდეგ მიმართულებებს:
- შემოქმედების აღქმა და გაგება;
- შემოქმედებითი თვითგამოხატვა;
- ოჯახი, საზოგადოება და კულტურა.
ბუნება და ტექნოლოგია გულისხმობს ბავშვის უნარს, გაიგოს, შეიმეცნოს ფიზიკური გარემო; დააკვირდეს, გამოიკვლიოს, ჩაატაროს ექსპერიმენტები იმ პროცესებზე, რომლებსაც თვალსაჩინო შედეგი მოსდევს. გარემოს შესახებ ცოდნის შეძენით ბავშვი ინფორმაციას იღებს, მაგ. დედამიწისა და ცოცხალი ბუნების შესახებ. ანალიტიკური და კრიტიკული აზროვნების განვითარება ბავშვს ეხმარება, გამოსცადოს და გამოიყენოს მიღებული ცოდნა ასაკის შესაბამის პრაქტიკაში, ექსპერიმენტის დროს. ეს ქვესფერო მოიცავს შემდეგი უნარების განვითარებას:
რაოდენობრივი წარმოდგენების განვითარება მოიცავს ანგარიშს, გაზომვას და კანონზომიერებების დადგენას. ყველა ამ უნარს მნიშვნელოვანი ღირებულება აქვს იმისათვის, რომ ბავშვს შეეძლოს იმ მათემატიკური საკითხების გადაჭრა, რომელიც მას ყოველდღიურ ცხოვრებაში შეიძლება შეხვდეს. ეს ქვესფერო მოიცავს:
- ანგარიშს;
- გაზომვას;
- კანონზომიერების დადგენას.
მოვლენებს შორის მიმართებების წვდომა რამდენიმე სხვადასხვა მიმართულებას მოიცავს. დროითი მიმართებები გულისხმობს, თუ როდის ხდება კონკრეტული მოვლენა წარსულში, აწმყოსა თუ მომავალში; ასევე მოვლენათა თანმიმდევრობას, ხანგრძლივობასა და თანხვედრას. სივრცითი მიმართებები გულისხმობს საგანთა მდებარეობის აღქმას – სად მდებარეობს კონკრეტული საგანი? ჩემ ზევით, ქვევით და ა.შ. – საგანთა ურთიერთგანლაგების აღქმასა და წარმოდგენას. მიზეზშედეგობრიობა გულისხმობს საგნების ან მოვლენების დაკავშირებას ერთმანეთთან; იმის გარკვევას, თუ რა იწვევს ცვლილებას, რაზე მოქმედება განაპირობებს მას.
ძირითადი სტრატეგიები:
- ბავშვებს შევუქმნათ ისეთი გარემო, სადაც დაფასებული იქნება შემოქმედებითობა, ორიგინალურობა და მრავალფეროვნება;
- შევუქმნათ საკუთარი იდეების, გრძნობების, ემოციების სხვადასხვა საშუალებებით გამოხატვის პირობები;
- გამოვყოთ დრო, რათა შეისწავლოთ თითოეული ბავშვის ყოველდღიური გამოცდილება როგორც სახლში, ასევე მის გარეთ;
- გამოვიყენოთ ჩვენი ცოდნა და გავაფართოვოთ ბავშვის წარმოდგენები, შეხედულებები, გამოცდილება სამყაროს შესახებ;
- ჩვენი სწავლების მეთოდები და მექანიზმები უნდა ითვალისწინებდეს თითოეული ბავშვის ინდივიდუალურ თავისებურებებს.
გამოყენებული რესურსები:
- უზნაძე, დ., ზოგადი ფსიქოლოგია, ტ. ΙΙΙ-ΙV, თბ. 1981.
- https://sharpbrains.com/blog/2006/12/18/what-are-cognitive-abilities/
3.https://ncp.ge/ge/preschool-education/general-part/brief-review-of-learning-and-development-fields/shemetsnebiti-ganvitareba-da-zogadi-tsodna