არჩევანის თავისუფლება – სწავლაში  წარმატების რეალური მოტივი

ცნობილია, რომ  ადამიანს ნებისმიერი საქმის მიმართ გაუჩნდება ინტერესი და გაბედულება, თუ საშუალებას მივცემთ ეს საქმე თვითონ აირჩიოს, მოღვაწეობის პროცესში კი ამ ადმიანის  მთელი ცოდნა და უნარი გამოვლინდება. ის, შეიძლება ითქვას, საკუთარ თავს დაინახავს და საშუალება მიეცემა, როგორც ინდივიდს, თავისივე გადაწყვეტილებების განხორციელების პირობებში საკუთარი პიროვნების ფორმირება მოახდინოს  .

თანამედროვე საგანმანათლებლო ტექნოლოგიები საშუალებას გვაძლევს ხელი შევუწყოთ მოსწავლეს პიროვნული სრულყოფის გზაზე. მაგრამ ასეთი პირობების შექმნა მაინც არაა ადვილი, რადგან  მასწავლებელს შეიძლება გაუჭირდეს მოსწავლის განვითარებისათვის საჭირო სიტუაციის სწორად შერჩევა,  ან მოსწავლეები შეიძლება არ აღმოჩნდნენ  მზად ადექვატური ქმედებებისათვის. ფაქტი ისაა, რომ თუ მოსწავლეს გავუღვივებთ შემოქმედებით სიხარულს,  ისეთ პირობებს შევუქმნით, სადაც ის თავს საჭიროდ და მნიშვნელოვანად ჩათვლის, მას აუცილებლად გაუჩნდება პოზიტიური დამოკიდებულება შესასრულებელი სამუშაოს მიმართ.

ასეთი წინაპირობის შექმნისთვის ეფექტურია ემოციაზე გათვლილი მოტივატორების გამოყენება, რომელთა შორისაა „მოსწავლის მიერ დავალების დამოუკიდებლად  არჩევის,  ანუ სიტუაციის არჩევანის  მეთოდიც“,  რომელიც ეფექტური ემოციური მოტივატორია სწავლაში რეალური წარმატების მისაღწევად.

გაკვეთილზე  სიტუაციის   შემთხვევითი   არჩევა   არ ხდება.  მას   მასწავლებელი აგებს, ის წინასწარ აკეთებს მის  მოდელს და შემდეგ ახორციელებს მას,   ანუ  არჩევანის  სიტუაციის  შექნა –  ესაა მოტივაციური  სამუშაო, რომელიც „მიბმულია“ მასწავლებლის  მიერ  დაგეგმილ  გაკვეთილის   ეტაპზე, ესაა სიტუაცია, როდესაც მოსწავლეები დგანან უცილებლობის წინაშე – მიანიჭონ უპირატესობა რომელიმე   სასწავლო ამოცანას, შეარჩიონ კონკრეტული დავლება და  აიღონ პასუხისმგებლობა   მისი  გადასაწყვეტისთვის.   ასეთი  არჩევანის  გაკეთება  მარტივი არაა – გადაწყვეტილების მიღებისას გამოვლინდება მათი   ცოდნა  და უნარები და ამიტომ   მოსწავლეები სიფრთხილეს  იჩენენ და  ერიდებიან საკუთარი  აქტივობის,  აზროვნების,  ინდივიდუალური  სტილის,  დამოუკიდებლობის  უნარის  წარმოჩენას.

 „მოსწავლის თავისუფალი   არჩევანი“   ბევრ ბარიერს უხსნის მოსწავლეს სწავლის გზაზე და ცოდნისა და უნარის კონცენტრაციაში ეხმარება. საგანამანათლებლო მეთოდის   წარმატებისთვის  უმნიშვნელოვანესია, რომ  მოსწავლეებს:  კარგად ავუხსნათ  რას გულისხმობს „თავისუფალი არჩევანი“; შევქმნათ გაკვეთილზე თავისუფალი არჩევანის საშუალება; შევიმუშაოთ გარკვეული სქემა მოსწავლეთა თანმიმდევრული მუშაობისთვის; სასწავლო ამოცანებიდან გამოვყოთ ის აუცილებელი, რომელიც  გაკვეთილზე ასეთი  სიტუაციის  შექმნაში დაგვეხმარება.

არჩევანის სიტუაციის სწორად დაგეგმვით მოსწავლე თავს იგრძნობს  შემომქმედ და „საქმიან“ ადამიანად,  ჩამოუყალიბდება საკუთარი კომპეტენციის  განცდა  და განვითარდება როგორც პიროვნება. რაც შეეხება საგნობრივ განსხვავებებს,   ცალკეული სასწავლო  დისციპლინების   სპეციფიურობის  მიუხედავად   მაინც შეიძლება გამოიყოს  საერთო ეტაპები  სხვადასხვა  გაკვეთილებზე ასეთი სიტუაციების შექმნისთვის.

გაკვეთილზე  თავისუფალი არჩევანის სიტუაციის   ეტაპებია:   

• მიზნის (ამოცანის) ჩამოყალიბება;
• გაკვეთილზე მიზნის შესაბამისი სათანადო ქმედების განსაზღვრა;
• განსაზღვრული დროის გამოყოფა (რადგან ის გაკვეთილის კონკრეტულ, რომელიმე ეტაპს მოიცავს);
• კონკრეტული სასწავლო მასალის მითითება, რომლის შესწავლაც არის დაგეგმილი;
• საყრდენი ცოდნისა და უნარების გარკვეული ხარისხის  არსებობა, მოსწავლეთა შესაძლებლობების გათვალისწინება;
• შემოქმედებითი ინტერესის გააქტიურება;
• ამოცანების ვარიანტების მომზადება (რომელთა გადაჭრის გზებსაც თვითონ, საკუთარი სურვილით აირჩევენ მოსწავლეები);
• სასწავლო ამოცანების წინასწარი ანალიზი;
• საკუთარ ქმედებებზე მოსწავლეთა პასუხისმგებლობის მზაობა;
• მოსწავლეებისათვის (ინდივიდუალურად და ჯგუფურად) არჩევანის თავისუფლების შეთავაზება;
• თითოეული მოსწავლის აქტიურობის უზრუნველყოფა არჩეული მიზნის მისაღწევად.

იმისათვის  რომ  მოსწავლეებს  ვასწავლოთ საკუთარი შესაძლებლობების მიხედვით არჩევანის გაკეთება,  მასწავლებელმა წინასწარ, დრო და დრო უნდა გამოსცადოს მეთოდი და შექმნას  ადექვატურად მუშაობის პირობები,  გაკვეთილიდან გაკვეთილამდე გაზარდოს არჩევანის ვარიანტები, გაართულოს მოსწავლეთა გადასაჭრელი ამოცანები, შედეგად  კი თანდათან გაიზრდება მოსწავლეთა დამოუკიდებლობის ხარისხიც  და  კომპეტენციაც.

როდის მიდის მასწავლებელი ამ  კონკრეტულ  ნაბჯზე? დავალების არჩევის  სიტუაცია უნდა შეიქმნას მაშინ, როდესაც გამოიკვეთება  მოსწავლეთა აქტუალური მოთხოვნილებების,  მათ  ინტერესების შესრულების აუცილებლობა და მასწავლებელი მოამზადებს  პირობებს, სადაც მოსწავლეს შეეძლება დამოუკიდებლად განსაზღვროს თავისი პრობლემების გადაჭრის გზები და საშუალებები  და   პასუხისმგებლობაც   შედეგებზე.  ამავე  დროს  არჩევანის გაკეთებამ  უნდა გამოიწვიოს  მოსწავლის ინტელექტუალური წინსვლა,   მისი ცოდნისა და უნარების გაზრდა, მოსწავლემ რეალურად უნდა განიცადოს საქმის მსვლელობის თითოეული დეტალი, თავისი გადაწყვეტილების, თავისი არჩევანის შედეგები,  რაც მას მისცემს   საკუთარი ფასეულობების ჩამოყალიბების   და სრულყოფის გამოცდილებას.

გასათვალისწინებელია  ისიც რომ, მსგავს სიტუაციებში   მოსწავლე-მასწავლებლის ხარისხობრივი განსხვავება  მოსწავლეს  არათანაბარ სიტუაციაში აყენებს, ამიტომ მასწავლებელმა წინასწარ უნდა შეიმუშაოს მოსწავლის საკუთარი შეცდომებიდან დაცვის მექანიზმი, რათა  არ   შეექმნას წარუმატებლობის  განცდა,  არ  დაიხიოს  უკან და ხელი არ ჩაიქნიოს.  თუ  ყველა ეს ეტაპი მზად არაა, მასწავლებელმა თავი უნდა შეიკავოს მისი განხორციელებისაგან.

არჩევანის სიტუაციის პროცედურები:

1. არჩევანის სიტუაციის  მიზანმიმართულების გამოკვეთა (მოცემულ სიტუაციას მასწავლებელი ქმნის არა ვალდებულების გამო, არამედ განსაზღვრული მიზნით. მასწავლებელმა თავად უნდა განსაზღვრონ, დასახული მიზნის შესაბამისად, გაკვეთილის რომელ ეტაპზე და რა მასალის შესწავლისას უნდა მისცეს მოსწავლეს არჩევანის თავისუფლება);
2. არჩევანის გაკეთებისთვის მოსწავლეთა სტიმულაცია (ამის მიზნით მასწავლებელი გარკვევით გაანალიზებს თითოეული ვარიანტის შინაარსს, დაანახებს მისი შესრულების მნიშნელობას, გააცნობს შეფასების კრიტერიუმებს);
3. დავალების არჩევა – მოსწავლეების მიერ დავალების სირთულის დამოუკიდებლად არჩევა;
4. არჩევანის არგუმენტირება (მოსწავლემ უნდა შეძლოს საკუთარი არჩევანის დასაბუთება, არგუმნეტირება – რატომ მიანიჭეს ამათუ იმ არჩეულ ვარიანტს უპირატესობა);
5. თავისუფალი არჩევანის   ხარისხის განსაზღვრა  (მასწავლებელმა მკვეთრად უნდა განსაზღვროს თავისუფლების ხარისხი: მუშაობის პროცესში რამდენად იქნება (თუ არ იქნება) ის  მკაცრად რეგულირებული);
6. „ერთად გავიმარჯვოთ“ – წარმატებული  და „ჩამორჩენილი“  მოსწავლეების ერთად მუშაობის შეთავაზება;
7. არჩევანის წარმატება (სასწავლო ამოცანების შეთავაზებით, მასწავლებელი დარწმუნებული უნდა იყოს, რომ მოსწავლეები ფლობენ საკმარისი რაოდენობის ცოდნას და  უნარებს, რომელიც აუცილებელია მათი წარმატებული  გადაჭრისათვის);
8. საკუთარი შეცდომებისგან  მოსწავლეთა  დაცვის მექანიზმის  შემუშავება (მოწავლეები დარწმუნებული უნდა იყვნენ, რომ აქვთ წარმატების და  წარუმატებლობის უფლება. მასწავლებელმა მთლიანი პროცესის,  მოსწავლის თითოეული ქმედების გაანალიზება უნდა შეძლოს და კორექტურად აუხსნას წარუმატებლობის მიზეზები და აუცილებლად აღნიშნოს ის, რაშიც მოსწავლემ მიაღწია წარმატებას).
9. არჩეული ვარიანტის  შედეგების  შეფასება  (ამავე დროს მასწავლებელი შეაფასებს მთლიანად შესრულებულ სამუშაოს შედეგს. მნიშვნელოვანია, რომ არამარტო შეაფასოს საბოლოო შედეგი, არამედ გაანალიზოს მთლიანი პროცესი);

1. უკუკავშირი  – გაწეულ შრომასა და მიღწეულ შედეგებს შორის კავშირის წარმოჩენა;
2. მოსწავლეთა გამოკითხვა –  რა სირთულეების გადალახვა დაჭირდათ არჩევანის შესრულებისთვის და როგორ  დაძლიეს ის.

  გაკვეთილზე  თავისუფალი  არჩევანის  სავარაუდო   სიტუაცია,   მაგალითად, შეიძლება ასეთი იყოს:

• ისტორიის მასწავლებელი ბევრ დავალებას აძლევს მოსწავლეს და ისინი თვითონ ირჩევენ, მათგან რომელი შეასრულონ;
• ინგლისურის მასწავლებელი საშუალებას აძლევს მოსწავლეებს, თავად აირჩიონ, რომელი სიტყვები ჩამოწეროს მასწავლებელმა დაფაზე სასწავლად;
• ლიტერატურის მასწავლებელი მოსწავლეებს ავალებს მხოლოდ რეფერატს, მაგრამ მოსწავლეები თავად განსაზღვრავენ, რომელი მასალის მიხედვით დაწერონ ის;
• VII კლასის მოსწავლეებს  საშუალება მისცეს, თავად აერჩიათ რომელ საგნებს მოამზადებდნენ ხვალისთვის;
• ფიზიკის მასწავლებელმა თავად აარჩევინა მოსწავლეებს საკითხები, რომელზეც საკონტროლოს დაწერენ
• და ა.შ.

მრავალფეროვანია  ის  პედაგოგიური  მიდგომები,   რომელიც საშუალებას აძლევს მოსწავლეს რეალურად  ისარგებლობს „თავისუფალი არჩევანით“. ძირითადად ესაა:

• სხვადასხვა ხარისხის სასწავლო დავალებების შეთავაზება -(რეპროდუქტიული, პროდუქტიული, პრობლემური);
• ორი დავალებდან ერთ-ერთის არჩევა, სადაც ერთ ვარიანტში რამდენიმე საშუალებაა ამოცანის გადაჭრისთვის, მეორეში კი – სწრაფი გადაჭრის მექანიზმი;
• სოციალური მოტივის მიხედვით შერჩევა;
• შემეცნებითი ინტერესის მიხედვით არჩევა;
• ზნეობრივი კრიტერიუმის მიხედვით არჩევა;
• და სხვ.

ზოგადად  თავისუფალი  არჩევანის  სამუშაოს ვარიანტები შესაძლებელია იყოს:

• ტესტი;
• ამოცანის ამოხსნა;
• შემოქმედებითი ხასიათის დავალების შესრულება.

განვიხილოთ გაკვეთილზე სიტუაციური არჩევანის რამდენიმე მაგალითი:

ა)  IX  კლასში  ისტორიის  გაკვეთილზე ახალი მასალის ათვისების ეტაპზე, როდესაც შეისწავლება   XX ს-ს  დამდეგის  პოლიტიკური  პროცესები  რუსეთის იმპერიაში, მასწავლებელი სთავაზობს მოსწავლეებს, გაარკვიონ, როგორ მოხდა საქართველოს მიერ  დამოუკიდებლობის  გამოცხადება. დავალების  შესრულებისთვის  შეუძლიათ  გამოიყენონ   სახელმძღვანელოს  ტექსტი.  მასწავლებელი დაფაზე  ჩამოწერს   საკითხების ორ  ვარიანტს:

I  ვარიანტის  პასუხისთვის საკმარისია მითითებული ლიტერატურა;

II ვარიანტის პასუხები   მოსწავლისგან  ითხოვს  გაცილებით მეტის ცოდნას და უნარს, როგორიცაა მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების დამყარება, ადრე ნასწავლ მასალასთან უკუკავშირი და სხვ.

შედეგების შემოწმების   დროს  მასწავლებელი   ჯერ    შეაფასებს  I  ვარიანტის  შედეგებს, შემდეგ  მოუსმენს II ვარიანტს  და   შეაფასებს  შედეგებს.

ბ) ისტორიის გაკვეთილის თემაა „მეორე მსოფლიო ომი“.  მასწავლებელი  მოსწავლეებს   სთავაზობს, უპასუხონ    შეკითხვას: „როგორ მიმდინარეობდა ბრძოლა ფაშიზმის წინააღმდეგ?“  მოსწავლეებს  შეუძლიათ პასუხის მისაღებად გამოიყენონ ოთხი სახის წყარო:

• სასწავლო მასალა (სახელმძღვანელო);
• ისტორიული დოკუმენტების და მასალების კრებული;
• დამხმარე ისტორიული მასალა „ისტორიის  ნარკვევები“;
• ისტორიული რუკები.

პასუხის მოსამზადებლად მოსწავლე თვითონ ირჩევს წყაროს ტიპს.

გ) დაწყებით კლასებში ბუნების გაკვეთილზე  მოსწავლეები შეისწავლიან თემას „ფრინველები“,  პრობლემის  გადაჭრისთვის მოსწავლეებს სთავაზობენ:

• დაწერონ შესაფერისი  ფრაზები, გამონათქვამები, რომელიც უკავშირდება ფრინველებს;
• შეადგინონ კროსვორდი;
• დაწერონ მოთხრობა ფრინველებზე.

მოსწავლეები, თავიანთი ცოდნისა და უნარების შესაბამისად, თვითონ აირჩევენ დავალებას.

 რაც  შეეხება  შეფასებას, პედაგოგიკის მეცნიერებაში აღიარებულია მსგავს სიტუაციებში შეფასების მხოლოდ ინდივიდუალური ნორმების გამოყენება  (Heckhausen, H. Hoffnung und Furcht in der Leistungsmotivation. Meisenheim Glan: Hain, 1963. (b). რადგან  მუშაობისას ძლიერი და სუსტი მოსწავლეები თანაბარი   ძალისხმევით მუშაობენ, ორივეს საკლასო ჟურნალში ჩაეწერებათ  მაღალი შეფასება, თუმცა რეალური დონე ამ მოსწავლეებისა სრულიად განსხვავებული იქნება.  ამ მომენტმა  მოსწავლეების გარკვეული გაღიზიანება რომ არ გამოიწვიოს და, ზოგადად,  არცერთი მოსწავლის  მოტივი არ ჩაქრეს,   გამოსავალია  მასწავლებელის მიერ   მიმდინარე შეფასების   სისტემის გამოყენება (თემის შესწავლის  პროცესის განმსაზღვრელი შეფასება), ხოლო თემის დასრულების შემდეგ მოსწავლეები შეასრულებენ   შემაჯამებელ  დავალებას და მასწავლებელიც შესაბამისად შეაფასებს. ამავე დროს  სავალდებულო  არაა თითოეული მოსწავლის  შეფასების ქულის  კლასში ხმამაღლა გამოცხადება. ასეთი დამოკიდებულებით  „სუსტი“ მოსწავლე შეეცდება „შემაჯამებელი“  დავალების შედეგები აწიოს  „მიმდინარე“ შეფასების ქულამდე  (მნიშვნელობა  არ აქვს, რამდენად დაბალი იყო „შემაჯამებელი“ დავალების ქულა), მას აქვს უკვე იმის  განცდა, რომ წინსვლა და მეტის გაკეთება შეუძლია,  ძლიერ მოსწავლეს კი კიევ უფრო აუმღლდება კომპეტენციის  გრძნობა.

გაკვეთილზე არჩევანის სიტუაციის შექმნა მოსწავლის ინდივიდუალური სრულყოფისათვის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანესი მეთოდია, რომლის დროსაც    მოსწავლეს არამარტო  რეალურად ირჩევს სასურველ დავალებას,   არამედ მასწავლებელიც რეალურად,  კონკრეტულად ეხმარება თავისი განუმეორებლობის ფორმირებაში, ამიტომ სასწავლო პროცესში მსგავსი ტიპის  მეთოდების გამოყენება ეფექტური და სასარგებლოა.