„წერისას იმას მივხვდი, რომ საიდანღაც უკიდეგანო აგრესია მოდიოდა. არც მიცდია, რომ მოვრეოდი, ვერც მოვერეოდი“. 

აკა მორჩილაძე, „გასეირნება ყარაბაღში“

ბუნებრივი კატაკლიზმები, ვირუსები, უბედურების გახშირებული შემთხვევები სოციუმზე, კერძოდ კი განათლებაში ჩართულ საზოგადოებაზე, ნეგატიური კვალს ტოვებს. ბავშვებსა და მათ სწავლაში ჩართულ პირებში იმატებს ტრავმები, ამ ფონზე კი აქტუალურობას იძენს ტრავმის შესახებ ინფორმირების განათლების საკითხები.

ალბათ, ყველას გვინახავს მოსწავლე ან სტუდენტი სხვადასხვა ტრავმით, მაგალითად, საზღვრისპირა რეგიონიდან ჩამოსული, ათრთოლებული გოგონა, რომელიც მთელი ტანით მხოლოდ იმის გამო ცახცახებს, რომ შინ პირადობა დარჩა, შუალედური გამოდის წინ პირადი ნომერი კი ზეპირად არ ახსოვს; გვინახავს მოსწავლეც, რომელიც ყველას ბრაზით და აგრესიით პასუხობს, თანაკლასელებს და მასწავლებლებს უსამართლოდ ექცევა; მოსწავლე, რომელსაც მიღებული ნიშნის ისტერიული შიში აქვს ანაც მოსწავლე, რომელიც მთელი გაკვეთილები კლასის ბოლოში, თავჩაქინდრული ზის.

ალბათ, გიცდიათ მათთვის უკეთესი რეალობა გეჩუქებინათ და ყურადღების სხვა, ხალისიან სასწავლო ასპექტებზე გადატანით ტრავმის დაძლევაშიც დახმარებიხართ.

თუ ასეა, იქნებ გსმენიათ კიდეც, რომ ტრავმის შესახებ ინფორმირების პოზიტიური განათლება თანამედროვე განათლების ფსიქოლოგიაში ფსიქო-სოციალურად დაუცველი მოსწავლეების/სტუდენტების მხარდამჭერ ნაკადად ჩამოყალიბდა და, რომ თანამედროვე სასკოლო ფსიქოლოგიის უცხოურ პერიოდიკაშიც მოხშირდა სამეცნიერო თუ პოპულარული პუბლიკაციები აღნიშნული მიმართულებით[1]. მკვლევრები შეისწავლიან პოზიტიური განათლების პარადიგმის როლს ზოგადი თუ სპეციალური განათლების საკლასო ოთახებში იმ მოსწავლეთათვის, რომელთაც გადაიტანეს კომპლექსური ტრავმა[2]. უწყვეტი კვლევის შედეგად, იდენტიფიცირებული უარყოფითი გამოცდილების ძირითადი ჩამონათვალი მოიცავს გამოცდილებას, როგორიცაა: ბულინგი/ჩაგვრა, საყვარელი ადამიანის სიკვდილი, დეპორტაცია ან მიგრაცია, სამედიცინო ტრავმა, საზოგადოებაში ძალადობის მოწმე ან სახლის გარეთ რაიმე სახის ძალადობა და დისკრიმინაცია, რასა, სქესი, სექსუალური ორიენტაცია, დაბადების ადგილი, შესაძლებლობები ან რეგიონი/ეთნიკურობა.

ტრავმის შესახებ ინფორმაციული განათლება ყურადღებას ამახვილებს მარეგულირებელი შესაძლებლობების პოზიტიურ ცვლილებებსა და მოსწავლეებში დარღვეული მიჯაჭვულობის აღდგენაზე.

თუმცა, მენტალური ჯანმრთელობის ორშრიანი მოდელი მიგვანიშნებს, რომ ბალანსის აღდგენა განათლების რეაგირების ნაწილია და ეს აუცილებელია ტრავმით დაზარალებული მოსწავლეების კეთილდღეობის ზრდისთვის. ამდენად,  ტრავმის შესახებ განათლებაზე საუბრისას ამოდიან შემდეგი პერსპექტივებიდან. ესენია:

• დეფიციტისა (მაგალითად, რა სირთულის, ხარვეზის თუ განვითარების შეფერხების წინაშე დგას მოსწავლე) და
• გაძლიერების (მაგალითად, რა ფსიქოლოგიური რესურსები უნდა დააშენოს მოსწავლემ მომავალი წარმატების მისაღწევად).

ტრავმის შესახებ ინფორმირების პოზიტიური განათლება მოსწავლეებისთვის/სტუდენტებისთვის განვითარების სამ დონეს გვთავაზობს. ესენია:

• მარეგულირებელი შესაძლებლობების აღდგენა
• ჩაშლილი მიჯაჭვულობის აღდგენა და
• ფსიქოლოგიური ინსტრუმენტების/რესურსების გაძლიერება.

კვლევებით მტკიცდება, რომ აღნიშნულ დონეებს ახასიათებს სინერგიულობა, ინტერაქციულობა, ურთიერთმხარდაჭერა და ქმნის პიროვნების მზარდ ფსიქოლოგიურ სპირალებს.  ტრავმის შესახებ ინფორმირების პოზიტიური განათლების (TIPE) მოდელი ხელს უწყობს პოზიტიური განათლების, პოზიტიური ფსიქოლოგიისა და  ტრავმამცოდნეობის განვითარებას და გამოყენებითი კონტექსტებით ეხმარება მასწავლებლებსა თუ სასწავლო პროცესში ჩართულ სხვა პირებს, რათა პოზიტიური მიდგომებით დაამარცხონ მოსწავლეთა რთული ქცევითი, ფსიქიკური და ურთიერთობითი საჭიროებები.

ტრავმის გამომწვევ, ბავშვობიდან მომდინარე არასასურველ გამოცდილებებად მიჩნეულია:

• ბავშვთა ფიზიკური, სექსუალური და/ან ემოციური შეურაცხყოფა;
• ემოციური ან ფიზიკური უგულებელყოფა;
• ფსიქიკურად დაავადებული, დეპრესიული ან სუიციდისკენ მიდრეკილი პირი სახლში;
• ოჯახის წევრების მატერიალური შევიწროება;
• დედაზე ოჯახის სხვა წევრების ძალადობის ფაქტის შესწრება;
• განქორწინების გამო, სიკვდილის ან მიტოვების გამო მშობლის დაკარგვა;
• ან დანაშაულის გამო ოჯახის რომელიმე წევრის დაპატიმრება და სხვ. (Anda 2005).

მიჩნეულია, რომ ტრავმა სკოლებს სერიოზული დილემის წინაშე აყენებს. იგი შემდეგია:

• როგორ დააბალანსოს ძირითადი მისია განათლების რეალობასთან;
• ბევრ მოსწავლეს სჭირდება დახმარება ტრავმულ სტრესთან გამკლავებაში, საგაკვეთილო პროცესებში რეგულარული დასწრებისა და აქტიურად ჩართვისათვის.

ტრავმის შესახებ ინფორმირების საგანმანათლებლო პრაქტიკაში[3] წარმოდგენილია სახელმძღვანელო მითითებები კლასში ტრავმის ინფორმირებული უსაფრთხოების პრინციპის განსახორციელებლად. თუმცა მათ უძღვის ბოლო ორი ათწლეულის განმავლობაში კლინიკური დაკვირვებები და ემპირიული მასალის ანალიზი, რომელიც ცხადყოფს, რომ საშუალო საფეხურის/კოლეჯის მოსწავლეთა 66%-94%-ს აღენიშნება ერთი ან მეტი ტრავმული მოვლენის ზემოქმედება, ხოლო დაახლოებით 9%-12% პირველკურსელებისა აკმაყოფილებს პოსტტრავმული სტრესული აშლილობის კრიტერიუმებს, ასევე ბევრ მოსწავლეს შეიძლება ჰქონდეს ქვესინდრომული სიმპტომები. ისიც ვლინდება, რომ კლინიკურ სასწავლო პროგრამებში ჩარიცხული სტუდენტების/მოსწავლეების დიდი ნაწილი ჰყვება თავისი  ტრავმის ისტორიას [Im, Becher, & Crook-Lyon, 2014 და სხვ.][4].

კლასში უსაფრთხოების ძირითადი სახელმძღვანელო პრინციპები

ტრავმის შესახებ ინფორმირება ნებისმიერ კონტექსტში ნიშნავს იმის გაგებას, თუ როგორ შეიძლება გავლენა მოახდინოს ძალადობამ, ჯაბნამ/ვიქტიმიზაციამ და სხვა ტრავმულმა გამოცდილებამ მონაწილე პირთა ცხოვრებაზე და გამოიყენოს ეს გაგება სისტემების დიზაინისა და მომსახურების გაწევის დასანერგად, ასევე დააკმაყოფილონ ტრავმაგამოვლილთა საჭიროებები, რაც ხელს უწყობს მათი ძალების აღდგენასა და გამოჯანმრთელებას. ტრავმის შესახებ განათლების ფუძემდებლების მიერ განსაზღვრულია ხუთი პრინციპი, რომლებიც ფუნდამენტურია  ტრავმის პარამეტრების შესაქმნელად. თითოეული მათგანი სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ტრავმიდან გადარჩენილთა მოწყვლადობისა და საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად და მათ მკურნალობაში მონაწილეობის გასაადვილებლად. ეს პრინციპებია:

• უსაფრთხოების უზრუნველყოფა;
• სანდოობის დამყარება;
• არჩევანის მაქსიმიზაცია;
• თანამშრომლობის მაქსიმიზაცია;
• გაძლიერების პრიორიტეტი.

მათზე და იმაზეც, თუ როგორ ავარიდოთ პანდემიის შესახებ სკოლაში დაბრუნებული ბავშვების არმიას სწავლასთან დაკავშირებული მოსალოდნელი ტრავმები, სავარაუდოდ, მომდევნო წერილებში შემოგთავაზებთ. მანამდე კი:

• არ დავიშუროთ დრო ონლაინსწავლებიდან კლასებში დაბრუნებული მოსწავლეების ბავშვების გრძნობებსა და შეგრძნებებზე სასაუბროდ;
• ბავშვებმა აუცილებლად უნდა იგრძნონ საკუთარი მნიშვნელოვნება;
• ისაუბრეთ ღიად პანდემიით გამოწვეულ თქვენეულ ტრავმებზეც;
• შევქმნათ პოზიტიური და სახალისო სასწავლო პროცესი;
• რაც შეიძლება გავუმარტივოთ ბავშვებს ასათვისებელი მასალა;
• დავეხმაროთ ბავშვებს, ადგილზე ხალისით დაისწავლონ გაკვეთილები – ეს შესაძლებელია!
• ისაუბრეთ თქვენს საგანმანათლებლო საზოგადოებებში პანდემიით გამოწვეულ რისკებთან დაკავშირებით;
• სასკოლო კოლექტივებში დასახეთ გეგმები არასასურველი გამოცდილებებისა და მათგან გამოწვეული ტრავმის რისკებთან დაკავშირებით.
• აქციეთ სკოლა ტრავმის შესახებ ინფორმირების კოორდინირებულ და კონსტრუქციული გადაწყვეტილების ნაწილად.

გვახსოვდეს, ნებისმიერ შესასწავლ საკითხებზე მნიშვნელოვანი სოციალური პრობლემებით გამოწვეული ფსიქო-ემოციური სტაბილურობაა, რომელსაც აუთვისებელი მასალა, გაუგებარი, ვერ მოსწრებული თუ ნაჩქარევად გადარბენილი საკითხები მოსწავლეებში ზედმეტ ტრავმად იჩენს თავს და კაცმა არ იცის, რა შედეგებამდე მიიყვანს ჩვენს ისედაც ტრავმირებულ საზოგადოებას.

[1] ტომ ბრუნზელის, ჰელენ სტოუკისა და ლეა ვოტერსის Tom Brunzell, Helen Stokes & Lea Waters სტატიაც ანტიტრამვის განათლებას ეხება: Brunzell, T., Stokes, H. & Waters, L. Trauma-Informed Positive Education: Using Positive Psychology to Strengthen Vulnerable Students. Contemp School Psychol 20, 63–83 (2016). https://doi.org/10.1007/s40688-015-0070-x

[2] კოპლექსური ტრავმა აღწერს ბავშვებში როგორც მრავალჯერადი ტრამვული მოვლენების (ხშირად ინვაზიური, პიროვნების ინტერპერსონალური ბუნებისა) ზემოქმედებას, ასევე ამ ზემოქმედების ფართო და ხანგრძლივ ეფექტებს. ეს ზემოქმედება შეიძლება იყოს უგულებელყოფა ან სასტიკი მოპყრობა, გაუპატიურება, ჩაგვრა. ამავდროულად, არის ყოვლისმომცველი და ღრმა შრეების მქონე.

[3]Janice Carello &Lisa D. Butler Pages 262-278. Published online: 01 Jul 2015.

https://doi.org/10.1080/08841233.2015.1030059

[4] ნაშრომში: Brunzell, T., Stokes, H. & Waters, L. Trauma-Informed Positive Education: Using Positive Psychology to Strengthen Vulnerable Students. Contemp School Psychol 20, 63–83 (2016). https://doi.org/10.1007/s40688-015-0070-x-ში

იმ პრობლემათაგან, რომლებსაც მოზარდის პედაგოგები და მშობლები აწყდებიან, სწავლისადმი ინტერესის დაკარგვა ერთ-ერთი ყველაზე სერიოზულია. „არ ვიცი, რა დაემართა ამ ბავშვს. რა კარგი მოსწავლე იყო, ყველა დავალებას კეთილსინდისიერად ასრულებდა, ბოლო ხანს კი საერთოდ აიღო ხელი სწავლაზე, აღარც დავალებებს ასრულებს და სკოლაშიც სრულიად მოუმზადებელი მოდის“, – პედაგოგისგან ამ სიტყვების მოსმენა სასკოლო ცხოვრების გარკვეულ ეტაპზე ბევრ მშობელს უწევს. არცთუ იშვიათად სწავლისადმი ბავშვის დამოკიდებულებაში სერიოზულ ცვლილებებს თავად მშობლებიც დიდი გულისტკივილით აღნიშნავენ.

მოზარდისთვის სწავლისადმი ინტერესის შესანარჩუნებლად უნდა ვიცოდეთ ის მიზეზები, რომლებმაც შეიძლება ეს ინტერესი შეასუსტოს ან საერთოდ გააქროს.

სწავლისადმი ინტერესის დაკარგვას იწვევს:

• ოჯახური პრობლემები – თუ ოჯახის წევრებს შორის ყოველდღიურად ჩხუბი და კონფლიქტია, ეს აუცილებლად უარყოფითად აისახება ბავშვზე – როგორც სწავლისადმი მის დამოკიდებულებაზე, ისე მის ემოციურ სფეროზეც;
• დაძაბული ურთიერთობები თანაკლასელებთან – თუ მოზარდს თანატოლები ჩაგრავენ ან დასცინიან, საეჭვოა, მან სწავლისადმი ინტერესის შენარჩუნება შეძლოს;
• ახალ სკოლაში გადასვლა – სკოლის შეცვლა სერიოზული სტრესია ბავშვისთვის. მან შესაძლოა დაკარგოს საკუთარი თავის რწმენა, ჩაიკეტოს, შებოჭილი და მორცხვი გახდეს. თუ, ამასთან ერთად, დიდხანს ვერ მოახერხა მეგობრების პოვნა, სტრესი ძლიერდება;
• დამოუკიდებლად მოქმედების უნარ–ჩვევების ნაკლებობა – თუ მშობლები ზედმეტად მეურვეობენ ბავშვს, ყველაფერს მის ნაცვლად აკეთებენ, გარკვეულ ეტაპზე მას ძალიან გაუჭირდება სწავლისადმი სწორი დამოკიდებულების ჩამოყალიბება და ინტერესის შენარჩუნება;
• მშობლების გულგრილობა – თუ მშობლები არ ინტერესდებიან ბავშვის სასკოლო ცხოვრებით, არ აქებენ მიღწეული წარმატებების გამო, მას შეიძლება გაუქრეს სწავლის სურვილი;
• ბავშვის შესაძლებლობების გაუთვალისწინებლობა – თუ მოზარდს ისეთი დავალებებით დავტვირთავთ, რომლებიც მისთვის მეტისმეტად რთული ან მეტისმეტად მარტივია, ეს სწავლისადმი მის ინტერესს სერიოზულად შეასუსტებს;
• დარღვევები ბავშვის ფსიქოფიზიკურ განვითარებაში – ფიზიკურ ან ფსიქიკურ ჯანმრთელობასთან დაკავშირებული პრობლემები ხშირად ხელს უშლის სწავლით დაინტერესებას და კარგად სწავლას.

მიზეზის გარკვევის შემდეგ, ვფიქრობ, ძნელი არ უნდა იყოს პრობლემის მოგვარება და იმ სირთულეების დაძლევა, რომლებიც ბავშვისთვის სერიოზულ დაბრკოლებად იქცევა სასწავლო პროცესით დაინტერესების გზაზე.

რეკომენდაციები: როგორ შევუნარჩუნოთ ბავშვს სწავლისადმი ინტერესი

* შევუქმნათ მშვიდი გარემო ოჯახში. მოვერიდოთ ოჯახის წევრებთან ურთიერთობის გარკვევას ბავშვის თანდასწრებით. ნუ ვაქცევთ მას ოჯახური კონფლიქტის მოწმედ.

* დავინტერესდეთ, როგორ ჩაიარა მოსწავლის დღემ, რა ისწავლა ახალი, რა გაიგო საინტერესო. მოვუსმინოთ ყურადღებით და არა ზერელედ, სხვა საქმის კეთებასთან ერთად.

* აღვნიშნოთ მისი თუნდაც მცირე წარმატება და შევაქოთ.

* შევუქმნათ ბავშვს მშვიდი ატმოსფერო კლასში. თანაკლასელებთან გართულებული ურთიერთობის შემთხვევაში დროულად ვიზრუნოთ პრობლემის მოგვარებაზე. ბავშვის ძლიერი მხარეების, ღირსებების წინ წამოწევით  ვცადოთ თანატოლთა წრეში მისი ავტორიტეტის ამაღლება.

* მოვერიდოთ ბავშვის კრიტიკას და დაცინვას. თუ რამე არ გამოსდის, დავეხმაროთ და არა საყვედურებით ავავსოთ.

* ადრეული ასაკიდანვე გამოვუმუშაოთ დამოუკიდებლად მოქმედების უნარ-ჩვევები. სასკოლო პერიოდში მოვერიდოთ საშინაო დავალების შესრულების პროცესში ზედმეტად ჩარევას. მოსწავლემ უნდა იმუშაოს დამოუკიდებლად, მაგრამ თუ რამე უჭირს, ზედმეტად რთულია მისთვის, ვიყოთ მის გვერდით და დავეხმაროთ.

* მივცეთ ისეთი სირთულის დავალებები, რომლებიც მის შესაძლებლობებს ოდნავ აღემატება და რომელთა შესასრულებლადაც მას გარკვეული ძალისხმევის გაღება მოუწევს. ასეთ სიტუაციაში სწავლება მისთვის განმავითარებელი იქნება და ინტერესიც არ გაუქრება. მეტისმეტად მარტივი და მეტისმეტად რთული, მისი განვითარების დონისთვის შეუსაბამო დავალებები ინტერესს ადვილად დააკარგვინებს და სწავლის ხალისსაც გაუქრობს.

* მოვერიდოთ ცუდი შეფასებებისთვის, დაბალი ქულებისთვის ბავშვის დასჯას, განსაკუთრებით მაშინ, როცა თავად ღელავს ამის გამო. უმჯობესი იქნება დამატებითი მეცადინეობების ჩატარება და ამა თუ იმ საკითხში ბავშვის უკეთესად გარკვევა.

* მიზანშეწონილი არ არის ბავშვის შედარება სხვა, უფრო წარმატებულ მოსწავლესთან, მით უმეტეს, როცა ის გრძნობს, რომ ვერასოდეს გახდება კონკრეტულ სფეროში ისეთი წარმატებული, როგორიც მისი თანატოლია, რომელსაც სისტემატურად ადარებენ.

* მოვერიდოთ ბავშვის უნარებსა და შესაძლებლობებზე მსჯელობას მხოლოდ მიღებულ ქულებზე დაყრდნობით. ეს ნამდვილად ვერ დაეხმარება მოზარდს სწავლისადმი ინტერესის შენარჩუნებაში.

* კრიტიკის საგნად ნუ ვაქცევთ ჩვენთვის შესაძლოა უჩვეულო, მიუღებელ, მაგრამ ბევრისთვის მოსაწონ და მისაღებ დამოუკიდებელ აზროვნებას. არცთუ იშვიათად ბავშვები ცდილობენ, რამე ისეთი არ დაწერონ, არ თქვან, რაც შეიძლება ყველას უჩვეულო მოეჩვენოს, მასწავლებელს კი საერთოდ არ მოეწონოს. უნდა წავახალისოთ დამოუკიდებელი აზროვნების, განსჯის, პრობლემის გადაჭრის ახალი, თუნდაც უჩვეულო გზის პოვნის უნარი. ნუ ჩავუხშობთ ბავშვს მისწრაფებას, იაროს საკუთარი გზით. პირადი მაგალითით ვუჩვენოთ, რომ შესაძლებელია განსხვავებული აზრის, განსხვავებული მიდგომის პატივისცემა და დაფასება მაშინაც კი, როცა ის ჩვენთვის მიუღებელია.

* მოვერიდოთ ბავშვის დასჯას სწავლით – „რაკი ასე უხეშად მიპასუხე, ამ ლექსს თავიდან ბოლომდე ზეპირად ისწავლი“; „თანაკლასელებთან ჩხუბის გამო ამ წიგნს წაიკითხავ“; „რაკი ასე დააგვიანე სახლში მოსვლა, დავალებას მეორედ დაწერ“. დავაფასოთ მოზარდის ინტელექტუალური შრომა. ბავშვისთვის სასწავლო პროცესი სასიამოვნო უნდა იყოს, რომ მის მიმართ ინტერესი არ გაუქრეს.

* ძალიან მნიშვნელოვანია, მშობლებმა შეძლონ შვილის მასწავლებლებთან კეთილგანწყობილი დამოკიდებულების შენარჩუნება. ზოგიერთ ოჯახში მასწავლებლების კრიტიკა ჩვეული რამაა – ზოგს გაკვეთილის ჩატარება არ შეუძლია, ზოგი უხეშობს და არ იცის, როგორ მოექცეს ბავშვს და ა.შ. მასწავლებლის შესახებ თუნდაც ერთხელ, თუნდაც შემთხვევით ნათქვამი ასეთი სიტყვებით შესაძლოა ბავშვს სამუდამოდ ჩავუკლათ სწავლის სურვილი და ცოდნის მიღებისკენ სწრაფვა. გასაკვირი არ იქნება, თუ ბავშვი არ მოისურვებს, დაუჯეროს და ენდოს არაავტორიტეტულ ზრდასრულს. პრაქტიკა გვიჩვენებს, რომ სწავლის, სკოლისა და მასწავლებლის მიმართ ბავშვის დამოკიდებულებას დიდწილად მშობლის აზრი და დამოკიდებულება განსაზღვრავს.

* ვესაუბროთ ბავშვს ჩვენი საყვარელი მასწავლებლების შესახებ, მათ შესახებ, ვინც ჩაგვინერგა სიყვარული ჩვენი დღევანდელი პროფესიის მიმართ და მოგვცა ცოდნა, რის გამოც დღემდე მათი მადლიერი ვართ. მშობლის მაგალითი ყველაზე ძლიერია – თუ მშობელი აფასებს სწავლას, განათლებას, ბავშვსაც იგივე დამოკიდებულება ექნება სწავლისა და განათლების მიმართ. გვახსოვდეს, რომ მოზარდი გვბაძავს – თუ ჩვენ ცუდად ვიხსენიებთ ჩვენი მოწაფეობის წლებს, ძნელი იქნება, ბავშვს სკოლისა და სწავლისადმი სიყვარული ჩავუნერგოთ.

რა თქმა უნდა, მთელი სასკოლო პერიოდის განმავლობაში სასწავლო მოტივაციის მუდმივად მაღალ დონეზე შენარჩუნება რთული საქმეა, მაგრამ თუ გვსურს, ბავშვი წარმატებულ პიროვნებად გაიზარდოს და ბედნიერი იყოს, ამის რეგულარულად გაკეთება მოგვიწევს. მთავარია, მას საერთოდ არ დაეკარგოს სწავლის, ცოდნის მიღების სურვილი. ამისთვის კი საჭიროა, მივცეთ მოზარდს მეტი დამოუკიდებლობა, მაგრამ, იმავდროულად, ხელი პულსზე გვედოს; დავეხმაროთ სირთულეთა დაძლევაში. დაბოლოს, გვიყვარდეს ბავშვი, განურჩევლად იმისა, როგორ სწავლობს, გვიყვარდეს ისეთი, როგორიც არის, ვისწავლოთ მისი მცირე წარმატებების აღნიშვნა და ამ წარმატებებით გახარება. შესაძლოა, ასეთი მიდგომა მოზარდისთვის სწავლისადმი ინტერესის შენარჩუნების მნიშვნელოვან წინაპირობად იქცეს.

საფარველი სისტემა – მისი ბიოლოგიური და სოციო-კულტურული როლი

დიალოგი თბილისის მეტროში:

• გახედე ახლა იმ კაცს, რა ყვავილები დაუხატავს მხრებზე;
• ზემოდან რამე მაინც ჩაიცვას, ასე როგორ გამოდის ქუჩაში;
• სულ გადაირია ყველა და ყველაფერი, რა ფერის თმით დადიან, ჩემ დროს ასე ვინ გაბედავდა სიარულს . . .

ეს დიალოგი რამდენიმე საათს შეიძლება გაგრძელებულიყო, თუმცა მოსაუბრეები გავიდნენ ვაგონიდან. ჩემს ტვინში კი ნეირონებმა დაიწყეს მედიატორების გამოთავისუფლება. გლუტამინის მჟავამ შეკრა წრედი და რამდენიმე დღე ახალგაზრდებზე, ტატუზე, პირსინგზე, ფერად თმებზე ფიქრი არ მომშორებია. საკითხი კიდევ უფრო მძაფრდება, როცა თინეიჯერი შვილი გყავს და მასაც შეიძლება ერთ დღეს ტატუს გაკეთება მოუნდეს. რა უნდა ვუთხრა მას მე, როგორც დედამ… რა უნდა ვუთხრა მოსწავლეს, როგორც მასწავლებელმა.

ყველაზე სწორი ალბათ ის იქნება, გავაცნო საკითხი და მერე თავად მიიღოს გადაწყვეტილება. მერვე და მეცხრე კლასის ბიოლოგიის კურსი იძლევა იმის საშუალებას, რომ კომპლექსური დავალება შესრულდეს ადამიანის საფარველ სისტემასთან დაკავშირებით. დამუშავდება ოთხივე სამიზნე ცნება: სტრუქტურა და ფუნქცია, სასიცოცხლო თვისებები, ჯანმრთელობა და დაავადებები, და ბიომრავალფეროვნება. მეცხრე კლასში კანი, როგორც შეგრძნების ორგანო ისეა განხილული, მერვე კლასში კი მისი ექსკრეტორული, თბორეგულატორული და დამცველობითი ფუნქციებია განხილული. კლასის ემოციური და გონებრივი მომზადების შესაბამისად შეიძლება დავალება შესრულდეს მერვე ან მეცხრე კლასში.

დასაწყისში მოსწავლეები გაეცნობიან ანდრეს ისტორიას. ეს ახალგაზრდის პირობითი სახელია, რომელიც მასწავლებელს შეუძლია, შეცვალოს.

დავალების პირობა: ,,22 წლის ლარისა და 23 წლის ანდრე, საერთო მეგობრების საშუალებით შეხვდნენ ერთმანეთს და მათი გზები ალბათ სამუდამოდ გადაიკვეთა. პირველი შეხვედრიდან ოთხ თვეში სიგიჟემდე შეუყვარდათ ერთმანეთი, დაქორწინება და ერთად ცხოვრება გადაწყვიტეს. ანდრე აპირებდა ლარისას პატივსაცემად მკლავზე ტატუს გაკეთებას. ტატუ არის კანზე საღებავის, ანუ პიგმენტის ინიექციით გაკეთებული გამოსახულება. მან ინტერნეტში სხვადასხვა სტილის ტატუები დაათვალიერა და გონებაში განიხილავდა, რა სახის და ფორმის უნდა ყოფილიყო ის.

ერთ დღეს, ქუჩაში გამართული ფესტივალის დროს დაინახა წარწერა: „ინის ტატუ“.

ანდრემ სთხოვა მეჰნდის არტისტს, შეყვარებულის სახელი მის მკლავზე მოეხატა, ისე, რომ ნებისმიერ დროს შესძლებოდა დანახვა, როცა მოისურვებდა. მან იცოდა, რომ ტატუს მსგავსად მუდმივი არ იქნებოდა. ორი დღის შემდეგ ახალგაზრდა კაცი ესტუმრა მშობლებს. ისინი არ იცნობდნენ მეჰნდის ხელოვნებას და მომენტალურად პანიკამ მოიცვა, რადგან იფიქრეს, რომ მათმა შვილმა ტატუ გაიკეთა. ანდრე არწმუნებდა, რომ ის არ იყო სამუდამო, თუმცა ნამდვილი ტატუს გაკეთებასაც ფიქრობდა.

მშობლები შეშფოთდნენ. მამა ანდრეს ეკითხება, რა მოხდება, თუ ის და ლარისა დაშორდებიან, რადგან დიდი ხანი არ არის, რაც იცნობენ ერთმანეთს. რას უზამს ტატუს? დედა იმაზე ფიქრობს, რამდენად უსაფრთხოა ტატუს გაკეთება. ანდრე მშობლებს არწმუნებს, რომ გადაწყვეტილების შეცვლას არ აპირებს, მაგრამ თუ ლარისა და ის მაინც დაშორდებიან, ახალი ტატუთი გადაფარავს ძველს ან ლაზერით მოიშორებს. მშობლებს ასევე ეუბნება, რომ ისეთ სალონში წავა, სადაც უსაფრთხოების წესები მაქსიმალურად არის დაცული. დედა ფიქრობს, რომ ტატუს მოცილება არც ისე მარტივია, როგორც ანდრეს წარმოუდგენია. 

დიდი ხანია ადამიანები პირსინგით, მაკიაჟით, თმების დახვევით ან გასწორებით ცდილობენ შეცვალონ საკუთარი გამომეტყველება. იღებავენ, იჭრიან, იხვევენ, ისწორებენ ან საერთოდ იშორებენ თმას. იხატავენ, იზრდიან ფრჩხილებს. კანი, თმა და ფრჩხილები საფარველ სისტემას ქმნის. როცა ამ თავს წაიკითხავ, გაეცნობი ამ სისტემის და ცალკეული ორგანოს ბიოლოგიურ ფუნქციებს. ისინი ადამიანის გარეგნობას, იდენტობას გამოსახავენ. თავის დასრულებისას გაიგებ, გაიკეთა თუ არა ანდრემ ტატუ. მეტ ინფორმაციას მიიღებ ტატუს, მეჰნდის და ლაზერით ტატუს მოცილების შესახებ. ასევე იმსჯელებ იმ დაცვით ღონისძიებებზე, რომელიც ტატუს ან პირსინგის გაკეთებისას უნდა გაითვალისწინოს ახალგაზრდამ, თუ მაინც მის გაკეთებას გადაწყვეტს. 

მოცემული კონტექსტ-მაგალითის შესაბამისად მოამზადე პოსტერი ადამიანის საფარველი სისტემის მნიშვნელობისა და მასზე ჩატარებული მანიპულაციების უსაფრთხოების წესების შესახებ. პოსტერის პრეზენტაციის დროს ხაზგასმით წარმოაჩინე:

• როგორ შესაბამება კანის თითოეული სტრუქტურის აგებულება მის ფუნქციას (სტრუქტურა და ფუნქცია მკ.წ.1);
• რა გავლენას ახდენს გარემო პირობები საფარველი სისტემის აგებულებასა და ფუნქციაზე (სტრუქტურა და ფუნქცია მკ.წ. 2);
• რატომ არის შესაძლებელი საფარველი სისტემის ორგანოების ერთმანეთთან და მთელ ორგანიზმთან შეთანხმებული მუშაობა (სასიცოცხლო თვისება მკ.წ.1);
• როგორ მოხდა საფარველი სისტემის ევოლუცია, რა კავშირშია მისი მოდიფიკაცია გარემო პირობების ცვლილებასთან (ბიომრავალფეროვნება მკ.წ. 3);
• როგორ აისახება ადამიანის ჯანმრთელობა საფარველი სისტემის სტრუქტურაზე, ფუნქციასა და გარეგნულ იერ-სახეზე (ჯანმრთელობა და დაავადება მკ.წ. 2);
• როგორია საფარველი სისტემის სოციო-კულტურული როლი ადამიანის საზოგადოებაში (გამჭოლი კომპეტენცია: კულტურული მრავალფეროვნება და გამოხატვის თავისუფლება).

აქტივობა 2: დავალების პირობის გაცნობის შემდეგ მოსწავლეები გამოთქვამენ მოსაზრებებს, რა იციან ტატუს, პირსინგის შესახებ. რატომ იღებავს ადამიანი თმას, რატომ იკეთებს ფრჩხილებს. რა ემოციას იწვევს მათში ფერადი თმა, მოხატული სხეული და სხვა.

აქტივობა 3: მასწავლებელი მოსწავლეებს გააცნობს ტატუს პირველი ქალი არტისტის, მოდ ვაგნერის ისტორიას.

აქტივობა 4: საფარველი სისტემის აგებულების გაცნობა (მასწავლებელი თავად შეარჩევს სტრატეგიასა და მეთოდს);

აქტივობა 5: მოსწავლეები დაამზადებენ კანის მოდელს და იმსჯელებენ მის უპირატესობასა და ნაკლზე.

აქტივობა 6: პოსტერების მომზადება (პოსტერი შეიძლება გაკეთდეს მცირე ჯგუფში, წყვილში ან ინდივიდუალურად).

აქტივობა 7: პოსტერების წარდგენა (ყველა მოსწავლე წარადგენს ნამუშევარს).

აქტივობა 8: დავალების შეფასება (თვითშეფასება, ნამუშევრის შეფასება სოლო ტაქსონომიის მიხედვით).

დამხმარე მასალა მასწავლებლისთვის:

რესურსი 1: მოსალოდნელი შედეგები.

რესურსი 2: ქეისის დასკვნა.

რესურსი 3: შემაჯამებელი კითხვები.

ადამიანები საუკუნეების განმავლობაში მოხალისეობრივ შრომას სხვადასხვა ფორმით გასცემდნენ და იღებდნენ. გასაჭირსა თუ ლხინის დღეებში ერთმანეთის დახმარების პრაქტიკულ ჩვევას მოხალისეობის საწყისებთან მივყავართ. მოხალისეთა ორგანიზებული ჯგუფები და ინდივიდები XIX საუკუნეში გამოჩნდნენ. მათი დახმარებით არაერთი პრობლემა მოგვარდა. ერთმანეთის თანადგომის კარგი მაგალითები დაფიქსირდა მე-20 საუკუნეში.

დღეს მოხალისეობა მსოფლიოში ძალიან პოპულარულია. უამრავი ორგანიზაცია მუშაობს პრობლემურ რეგიონებში არსებული გამოწვევების საპასუხოდ. ისინი აქტიურად ქმნიან ძლიერ ქსელებსა და აერთიანებენ აქტიურ ადამიანებს. XXI საუკუნეში ინტერნეტისა და ტექნოლოგიების განვითარების კვალდაკვალ მოხალისეობის ტექნიკა უფრო დაიხვეწა. დღეს უკვე შესაძლებელია უანგაროდ დაეხმარო სხვას სახლიდან გაუსვლელად.

მოხალისეობა ორმხრივად სასარგებლო საქმიანობაა. კონკრეტული ადამიანი/ადამიანთა ჯგუფი, საზოგადოება, ქვეყანა, გარემო იღებს საჭირო დახმარებას, ხოლო მოხალისეს პროცესში უვითარდება სხვადასხვა უნარი, იმაღლებს კვალიფიკაციას, ყალიბდება აქტიურ მოქალაქედ, ეზრდება თავდაჯერებულობა და თვითშეფასება, ეცნობა პრობლემებს და ცდილობს მათ გადაჭრასა და ა.შ. მოხალისეობრივი საქმიანობა, ამავდროულად, ემპათიის უნარისა გამომუშავებისა საუკეთესო საშუალებას წარმოადგენს.

ჩემი წერილი ნაკლებად ეხება მოხალისეობის ისტორიას და მის მნიშვნელობას. ამაზე მოგვიანებით. სტატიაში გაეცნობით სკოლის კედლებში, თეორიული მასალის დამუშავების კვალდაკვალ განხორციელებული ორი მოხალისეობრივი აქტივობის ისტორიასა და მისი შედეგებს.

მოსწავლეს ცნება მოხალისეობასთან პირველი შეხება „მე და საზოგადოების“ ფარგლებში, III-IV კლასში აქვს. შემდეგ უკვე მოქალაქეობაში/სამოქალაქო განათლებაში აქტიურად მუშავდება მე-7 კლასიდან. სწავლების შემდგომ საფეხურებზე მოსწავლეები მუდმივად იღებენ თეორიულ და მაგალითებით გამდიდრებულ ინფორმაციას მოხალისეობის შესახებ.

სკოლა მოხალისეობის კულტურის ჩამოყალიბება განვითარებისთვის მნიშვნელოვანი და საჭირო გარემოა. აღნიშნული საკითხის მიმართ, მოსწავლეთა ინტერესი და ჩართულობა ყოველთვის მაღალია.

რატომ უნდა ვიყო მოხალისე? რატომ დავხარჯო ჩემი დრო საზოგადოებისთვის სასარგებლო საქმიანობაში? – ამ კითხვებს მოსწავლე ხშირად უსვამს საკუთარ თავს. მაგალითებისა და საუკეთესო გამოცდილების მოშველიებით პასუხების გაცემა უკვე ჩვენი მასწავლებლების მოვალეობაა. ზოგჯერ წიგნებსა თუ ინტერნეტსივრცეში არსებული რესურსები არ არის საკმარისი. ამ დროს, მოსწავლეთა პრაქტიკულ საქმიანობაში ჩართვა დანაკლისის შევსებისა და საუკეთესო გამოცდილების მიღების კარგი საშუალებაა.

2022-2023 სასწავლო წელს მოქალაქეობის ფარგლებში VII-X კლასელებმა ორი მოხალისეობრივი აქტივობა დაგეგმეს და განახორციელეს.

დამატებითი მეცადინეობები ქართული და არაქართული სექტორების დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებს

ქალაქ მარნეულის N2 სკოლაში ორი ქართული და არაქართული სექტორი ფუნქციონირებს. ორივე სექტორზე მოსწავლეთა 95%-ზე მეტი ეთნიკური უმცირესობების წარმომადგენელია. VII კლასის მოსწავლეებმა საკუთარ დედმამიშვილებსა და ახლობლებზე დაკვირვების შედეგად აღმოაჩინეს, რომ ისინი აწყდებიან ენობრივ ბარიერებს, სირთულეები აქვთ ახალი ტერმინების, ცნებების ათვისებისას.

სწორედ, მოხალისეობის შესახებ მსჯელობისა და საკლასო აქტივობების შესრულების დროს გამოხატეს მზაობა, რომ დახმარებოდნენ დაწყებითი საფეხურის მოსწავლეებს. სამიზნე ჯგუფებად შეარჩიეს III-IV კლასის 15 მოსწავლე. მოხალისეები 4 თვის (თებერვალი-მაისი) განმავლობაში ატარებდნენ დამატებით მეცადინეობას სკოლაში, მეორე ცვლის დაწყებამდე.

მოხალისეთა ხუთკაციანმა ჯგუფმა პროცესის დაგეგმვისას გასწია შემდეგი სახის სამუშაო:

• შეხვდნენ დამრიგებლებს და მოიძიეს ინფორმაცია დახმარების საჭიროების მქონე მოსწავლეების შესახებ;
• დამრიგებლების დახმარებით შეხვდნენ მშობლებს და შეთანხმდნენ მეცადინეობის გრაფიკზე;
• დამრიგებლებთან თანამშრომლობით გამოავლინეს რთული, უცნობი ლექსიკური ერთეულებით მდიდარი ტექსტები და მოამზადეს შესაბამისი აქტივობები.

მე როგორც პროცესის ზედამხედველი და მენტორი რამდენჯერმე დავესწარი მეცადინეობის პროცესს. ეს იყო კარგად დაგეგმილი, ერთმანეთთან შეთანხმებული პროცესი. მოხალისეები იყენებდნენ კითხვის ისეთ სტრატეგიებს, როგორებიცაა: ხმამაღლა კითხვა, კითხვა ჯგუფებში და სხვა. ტექსტის გააზრების მიზნით უსვამდნენ შეკითხვებს და ა.შ.

მადლობა თაჰმინას, სალომეს, ბარბარეს, ასიმასა და ზიადინს მოხალისეობრივი შრომისთვის!

მოხალისეობა მარნეულის საჯარო ბიბლიოთეკაში

მოხალისეობა საზოგადოებისთვის სასარგებლო შრომაა. ამ დებულების უკეთ გააზრების მიზნით კიდევ ერთი, ამჯერად სამკვირიანი მოხალისეობრივი აქტივობა მარნეულის საჯარო ბიბლიოთეკასთან და მის ადმინისტრაციასთან თანამშრომლობით დაიგეგმა.

მოხალისეობრივი შრომა გულისხმობდა შემდეგ საქმიანობას:

1. დახმარებას ბიბლიოთეკიდან გატანილი წიგნების დაბრუნებაში;
2. ბიბლიოთეკაში შემოტანილი ახალი წიგნების აღნუსხვასა და მათ დალაგებას თემატიკის მიხედვით.

ბიბლიოთეკასთან თანამშრომლობით განხორციელებულ აქტივობაში VIII-X კლასის 6 მოსწავლე იღებდა მონაწილეობას. მათი ძალისხმევით, რამდენიმე დიდი ხნის წინ გატანილი წიგნი დაუბრუნდა ბიბლიოთეკას. ამ შედეგით მოხალისეები ძალიან ამაყობდნენ.

აღნიშნული აქტივობა სიფრთხილისა და უსაფრთხოების ნორმების დაცვასთან იყო დაკავშირებული, რადგან მოსწავლეებს უწევდათ სკოლის გარეთ გასვლა. ამისათვის დავუკავშირდი მშობლებს და მივაწოდე ინფორმაცია. ასევე შევთანხმდით, რომ მოსწავლეები ბიბლიოთეკას ესტუმრებოდნენ მხოლოდ თავისუფალ დროს და იქ გაატარებდნენ კვირაში მაქსიმუმ 3 საათს.

სტატიაში გაზიარებულმა ორივე მოხალისეობრივმა აქტივობამ ჩართული მოსწავლეების ძალიან დიდი მოწონება დაიმსახურა. მოსწავლეებმა განივითარეს ცხოვრებისეული უნარ-ჩვევები, დაეხმარნენ სასკოლო თემსა და საზოგადოებას.

შედეგები იმდენად კარგი იყო, რომ 2023-2024 სასწავლო წელსაც გავაგრძელებთ ამ მიმართულებით მუშაობას და დავგეგმავთ საინტერესო მოხალისეობრივ აქტივობებს.

სტატიაში გამოყენებული წყაროები:

https://kentsero.ge/blog/ratom-unda-viyo-moxalise-roca-isedac-bevrs-vmushao

https://bloomerang.co/blog/what-is-volunteerism-a-guide-to-the-history-benefits/

მეორე ნაწილი

2020 წელს საქართველოში დაიწყო საერთაშორისო პროექტი ESTA (Educating Science Teachers for All), რომელიც დაფინანსებულია ევროკავშირის მიერ. პროექტს ახორციელებს საქართველოს 2 უნივერსიტეტი: ილიას სახელმწიფო უნივერსიტეტი და იაკობ გოგებაშვილის სახელობის თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტი. პროექტის ფარგლებში გადამზადდნენ მასწავლებლები, მასწავლებლის მომზადების საბაკალავრო-სამაგისტრო პროგრამისთვის შეიქმნა სასწავლო კურსი, რომელიც მიმართულია ბუნებისმეტყველების სწავლების პროცესში ენობრივი უნარების განვითარებაზე ორიენტირებული პროცესის დასაგეგმად იმ მოსწავლეთათვის, რომელთათვისაც ქართული მეორე ენაა. დაიგეგმა საბუნებისმეტყველო საგნებისა და ქართული ენის ინტეგრირებული მოდული CLIL-ის მეთოდის გამოყენებით. და დაინერგა ის პროექტში ჩართული სკოლების დაწყებით საფეხურზე, თბილისსა და უმცირესობით დასახლებულ რამდენიმე მუნიციპალიტეტში. პროექტის ფარგლებში ითარგმნა და ჩვენი რეალობისთვის ადაპტირდა დამხმარე სახელმძღვანელო დაწყებითი სკოლის მასწავლებლებისთვის – „ლილუს სახლი – ენობრივი უნარების განვითარება და საბუნებისმეტყველო ექსპერიმენტები“. აღნიშნულ სახელმძღვანელოში მოცემული მასალის დახმარებით მასწავლებელი იოლად შეძლებს მოსწავლეებში ცნობისმოყვარეობის გაზრდასა და სწავლის მოტივაციის ამაღლებას, საბუნებისმეტყველო საგნებით დაინტერესებასა და აღფრთოვანებას სწავლების ადრეულ საფეხურზე.

სასწავლო რესურსი „ლილუს სახლი“ მასწავლებლებს სთავაზობს იდეებსა და ინსტრუმენტებს სასწავლო პროცესში დასანერგად. აღნიშნული რესურსი გამორჩეულია იმით, რომ ეხმარება ენობრივი სირთულეების მქონე მოსწავლეებს, განივითარონ ენობრივი კომპეტენციები საბუნებისმეტყველო ექსპერიმენტებზე დაყრდნობით. ტექსტები და დავალებები სხვადასხვა დონისაა. შესაბამისად, მათი გამოყენება შესაძლებელია ენობრივი კომპეტენციების მიხედვით ჰეტეროგენულ კლასებში. „ლილუს სახლში“ წარმოდგენილია სხვადასხვა ქვეყნის დაწყებითი საფეხურის მასწავლებლების მიერ დაგეგმილი და საკლასო სივრცეში გამოცდილი გაკვეთილები. ყოველი თემა უკავშირდება მოსწავლეთა ყოველდღიურ ცხოვრებას. მოქმედებები ხდება სახლში, სახელმძღვანელოს ორი პერსონაჟი – ლილუ და ალინა ერთად აკვირდებიან და ცდილობენ ამოხსნან ისეთი საიდუმლოებები, როგორიცაა, მაგალითად, აბაზანაში დანამული სარკეები და კედლები, მისაღებში მოხტუნავე ლობიოს მარცვლები და სამზარეულოში საფუვრის მოქმედებები. სახელმძღვანელოში სახლის სივრცეების შემოტანა ხელს უწყობს კვლევასა და აღმოჩენაზე დაფუძნებული სწავლების განვითარებას. ამავდროულად, ხდება ენობრივი ერთეულების გავარჯიშებაც – მუშავდება ექსპერიმენტთან დაკავშირებული ლექსიკა, წინადადებების ნიმუშები, ხელი ეწყობა წაკითხულისა და მოსმენილის გაგება-გააზრებასა და ა.შ. პერსონაჟები, ლილუ და ალინა აღტაცებულნი არიან მეცნიერებით და მუდმივად ექსპერიმენტების ჩატარების სურვილი აქვთ, სულ სიახლეების ძიებაში არიან და ახალ-ახალი აღმოჩენებისაკენ მიილტვიან.

სახელმძღვანელოში შეხვდებით: ლილუს მიერ დაგუბებულ წყალში სარკის ეფექტის აღმოჩენასა და არეკვლის მოვლენის გაცნობას, სარკის დახმარებით ხატვის მეთოდს, აორთქლებისა და კონდენსაციის მოვლენების აღმოჩენას, ექსპერიმენტებს საფუარსა და ცომზე, ხახუნის განმარტებას ფეხმოტეხილი დივნის გათრევის მაგალითზე, მცენარეებისთვის საჭირო პირობების კვლევას, სხვადასხვა თამაშსა და სხვა. სახელმძღვანელოში მოსწავლეები გაეცნობიან ლილუსა და ალინას მეგობრებს და მათთან ერთად მეცნიერების სამყაროში იმოგზაურებენ.

სახელმძღვანელოში მოცემული კვლევაზე დაფუძნებული გაკვეთილები ეყრდნობა კონსტრუქტივისტულ საგანმანათლებლო მიდგომას. წიგნიერების სტრატეგიის გამოყენებით ვითარდება ისეთი უნარები, როგორებიცაა – კრიტიკული აზროვნება, შეკითხვების დასმით სიღრმისეული კავშირების დამყარება, გამოკვლევის, გააზრების, რეფლექსიის უნარი და სხვა. ამბავი და მასთან დაკავშირებული საბუნებისმეტყველო აქტივობები მოსწავლეს ეხმარება, მათ გარშემო სამყაროს შემეცნებაში, ამავდროულად, გვიჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება საბუნებისმეტყველო გაკვეთილები ეფექტურად გამოვიყენოთ წიგნიერების (წერა, კითხვა, ლაპარაკი, მოსმენა) განვითარების მიზნით. ყოველი ამბავი იყოფა ქვეთემებად, რაც საშუალებას აძლევს ბავშვებს, დაამუშაონ შინაარსი ნაწილ-ნაწილ. ამ დროს მათ უმარტივდებათ ინფორმაციის აღქმა. თითოეული თემა ფოკუსირებულია სპეციფიკურ საბუნებისმეტყველო პრობლემაზე, რომელიც უნდა გადაჭრან მოსწავლეებმა. თითოეული თემა მოიცავს:

• მოქმედებას, რომელიც ხდება მთავარი პერსონაჟის სახლის რომელიმე ოთახში;
• კონკრეტულ სიტუაციურ ამბავს (ლილუს, ალინასა და მათი მეგობრების შესახებ);
• მეცნიერულ კვლევა-ძიებას, ექსპერიმენტს;
• კითხვის, წერისა და მეტყველების სტრატეგიებს ყოველდღიურ და საბუნებისმეტყველო კონტექსტში.

ლილუსა და ალინას მონაწილეობით სახლში ჩატარებული ექსპერიმენტები და კვლევები ხელს უწყობს ბუნებისმეტყველებისათვის მნიშვნელოვანი უნარების განვითარებას. კერძოდ, შეკითხვების იდენტიფიცირებას, ვარაუდების გამოთქმას, კვლევის დიზაინის შემუშავებას, მტკიცებულებების მოპოვებას, ინტერპრეტაციას, მსჯელობას, მონაცემების ანალიზს, დასკვნების გაკეთებასა და შესწავლილის გადმოცემა/გაზიარებას. განსაკუთრებით უნდა აღინიშნოს, რომ სახელმძღვანელოში მოცემული ამბების წაკითხვის შემდეგ, მოსწავლეს უჩნდება სურვილი, თვითონ დასვას შეკითხვა, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე მასწავლებლის მიერ დასმულ შეკითხვაზე პასუხი. ამ პროცესში გამოიყენება საზომ-სახაზავი ხელსაწყოები, კეთდება წერილობითი ჩანაწერები, ცხრილები, გრაფიკები და ნახატები. სახელმძღვანელო ხელს უწყობს კლასიფიკაციის უნარ-ჩვევის განვითარებას, როგორიცაა, სხვადასხვა სხეულის მახასიათებლების, მსგავსება-განსხვავებების ამოცნობა, კლასიფიკაციის ყველაზე მოხერხებული მეთოდის პოვნა და სხვა.

საუბარსა და თანატოლებთან თანამშრომლობით ურთიერთობას დიდი მნიშვნელობა აქვს სასწავლო პროცესში, რასაც, აგრეთვე, ხელს უწყობს სახელმძღვანელო „ლილუს სახლი“. მსჯელობა, მოსაზრებების გაზიარება და საკუთარი შეხედულებების ჩამოყალიბება ეხმარება მოსწავლეებს ბუნებისმეტყველებაში შესასწავლი მოვლენებისა და პროცესების კონცეპტუალურ აღქმა-გაგებაში. დისკუსია ეხმარება ბავშვებს აზროვნებისა და მსჯელობის უნარის განვითარებაში. კონცეპტუალური გაგება და მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების გააზრების უნარი საბუნებისმეტყველო საგნების სწავლების მთავარი მიზანია. სწავლების დაწყებით საფეხურზე პრიორიტეტულია ისეთი მეცნიერული უნარების განვითარება, როგორიცაა: აღწერა, განხილვა, პროგნოზირება, ახსნა, ჰიპოთეზების ჩამოყალიბება, მოსაზრებების ანალიზი და სხვა. სახელმძღვანელოში შემოთავაზებულია ამ უნარების განვითარების ხელშემწყობი მნიშვნელოვანი პედაგოგიური მიდგომები, მაგალითად, სამუშაო ფურცელზე აღწერის ან კომენტარის დართვა მოსწავლის ქმედებების შესახებ; სპეციალური ჩარჩოს გამოყოფა, რომელშიც მოსწავლეები აღწერენ, როგორ იძენენ ცოდნას, როგორ მიდიან გადაწყვეტილებებამდე; ამბის თხრობა, როლური თამაში, სიტყვების ბარათების გამოყენება და სხვა.

როგორც დასაწყისში აღვნიშნე, სახელმძღვანელო „ლილუს სახლი“ ეფექტიანია იმ მოსწავლეებთან მუშაობისთვის, რომელთათვისაც ქართული მეორე ენაა, თუმცა დიფერენცირებისა და მოდიფიცირების პრინციპებზე დაყრდნობით, მასწავლებელს მასში მოცემული შინაარსისა და აქტივობების გამოყენებაც შეუძლია.

პროექტის ESTA შესახებ იხილეთ ბმული:

1. https://esta-project.eu/
2. https://www.facebook.com/groups/764030350800443

მასწავლებელთა დამხმარე სახელმძღვანელო “ლილუს სახლი“ იხილეთ ბმულზე:

1. https://www.science-on-stage.eu/sites/default/files/material/lilus-sakhli-enobrivi-unarebis-ganvitareba-da-sabunebismetkvelo-eqsperimentebi.pdf

„ხელოვნური ინტელექტის (AI) შექმნა შესაძლოა, უდიდესი მოვლენა გახდეს

კაცობრიობის ისტორიაში. თუმცა, იგი შეიძლება უკანასკნელიც იყოს,

თუ რისკებისგან თავდაცვას არ ვისწავლით“.

სტივენ ჰოკინგი (1942-2018),

ბრიტანელი მოაზროვნე და ფიზიკოსი,

კემბრიჯის უნივერსიტეტის თეორიული კოსმოლოგიის ცენტრის დირექტორი

ბოლო რამდენიმე წელია, საზოგადოება აქტიურად ბჭობს ხელოვნური ინტელექტის თაობაზე. ხელოვნური ინტელექტი კომპიუტერული ტექნოლოგიების პირმშოა. მას აქვს პოტენციალი, რევოლუციური ცვლილებები გამოიწვიოს როგორც ტექნოლოგიების სამომავლო განვითარების ვექტორზე, ისე – ადამიანთა საზოგადოების მომავალ განვითარებაზე.

ხელოვნური ინტელექტი (ინგლ. Artificial Intelligence- AI) გახლავთ კომპიუტერული ტექნოლოგია, რომელიც კომპიუტერებს საშუალებას აძლევს, ჩაატარონ/შეასრულონ ისეთი ოპერაციები, რომლებიც ადრე მხოლოდ ადამიანს შეეძლო. ის მუშაობისთვის იყენებს მრავალგვარ არსებულ ალგორითმსა და მეთოდს, რომლებიც მას [კომპიუტერს] ეხმარებიან ისწავლონ და მიიღონ გადაწყვეტილებები მიღებული ინფორმაციის საფუძველზე.

სხვა სიტყვებით, ხელოვნური ინტელექტი წარმოადგენს ადამიანის ინტელექტუალური პროცესების სიმულაციას (იმიტაციას, მოდელირებას, მიბაძვას), რომელსაც მანქანები ახორციელებს. შემსრულებელი უმეტესწილად, დღეს არსებული კომპიუტერული სისტემები არიან, რომლებიც სხვადასხვა ტექნოლოგიურ ცენტრში, ადამიანის დახმარებით „სწავლობენ“ აზროვნებას, ფიქრს, საუბარს (სხვადასხვა ენაზე) და ზოგ შემთხვევაში (თუ პროგრამა ამას ითვალისწინებს) გადაწყვეტილებების მიღებასაც(!). ხელოვნური ინტელექტის სპეციალური აპლიკაციები მოიცავს საექსპერტო სისტემებს, ენებისა და საუბრის პროცესის დამუშავება-დასწავლას, ტექსტის შინაარსის ამოცნობასა და მანქანურ ხედვას.

ხელოვნური ინტელექტი ფაქტობრივად წარმოადგენს ციფრულ კომპიუტერს ან კომპიუტერის მიერ კონტროლირებად რობოტს, რომელიც ისეთ ამოცანებს ასრულებს, რომლებიც ადრე მხოლოდ მოაზროვნე არსებებთან ასოცირდებოდა.

დედამიწაზე ათასობით ენის არსებობის გამო, ტერმინი „ხელოვნური ინტელექტი“ ამ ენებზე განსხვავებულად ჟღერს: Künstliche Intelligenz (გერმანულად), intelligence artificielle (ფრანგულად), kunstig intelligens (ნორვეგ.), inteligência artificial (პორტუგალ.), искусственный интеллект (რუსულად), sztuczna inteligencja (პოლონ.), штучны інтэлект (ბელარუს.), штучний інтелект (უკრაინ.), вештачка интелигенција (სერბულად), mesterséges intelligencia (უნგრულ.), yapay zeka (თურქ.), süni intellekt (აზერბაიჯ.), արհեստական բանականություն (სომხურ.), мағзи маслуӣ (ტაჯიკ.), sun’iy intellekt (უზბეკურად).

მიუხედავად ლინგვისტური სიმრავლისა და მრავალფეროვნებისა, ჯერჯერობით ყველაზე ხშირად, ხელოვნური ინტელექტის აღნიშვნისას, ინგლისურ ენაზე დამკვიდრებულ ტერმინს, Artificial intelligence, ან მის აბრევიატურას – AI-ს – იყენებენ და ცდილობენ, სხვადასხვა ენაზე შეიმუშაონ მისი შინაარსის ისეთი განმარტება, რომელიც გასაგები და მისაღები იქნებოდა ყველა ერისა და კულტურის წარმომადგენლისთვის.

გლობალური მასშტაბის საერთაშორისო ორგანიზაციების OECD (ეკონომიკური თანამშრომლობისა და კოოპერაციის ორგანიზაცია – შედგება მსოფლიოს 37 ეკონომიკურად განვითარებული, საბაზრო ურთიერთობებზე დამყარებული, დემოკრატიული ქვეყნისგან, Organization for Economic Cooperation and Development, ლ.ა.) და UNCTAD-ის (გაეროს კონფერენცია ვაჭრობისა და განვითარების საკითხებზე, ლ.ა.) მიხედვით, ხელოვნური ინტელექტი (AI) განისაზღვრება, როგორც „მანქანებისა და სისტემების შესაძლებლობა, მიიღონ და გამოიყენონ ცოდნა და იმოქმედონ გონიერების შესაბამისი წესებით“.

ტერმინი AI ხშირად გამოიყენება ისეთი პროექტების აღსანიშნავადაც, რომლებიც მიმართულია ადამიანისთვის დამახასიათებელი გონებრივი და ინტელექტუალური აქტივობებისა და პროცესების (როგორებიცაა – განსჯა, აზროვნება, აწონ-დაწონვა, შედარება, მიზეზ-შედეგობრივი კავშირების გამოვლენა, მნიშვნელობის კვლევა, განზოგადება, წარსულის გამოცდილების გამოყენება და სხვა) მანქანური მოდელების ან ანალოგების შესაქმნელად. გასული საუკუნის 40-იანი წლებიდან მოყოლებული, როდესაც პირველი კომპიუტერული პროგრამა დაიწერა, ადამიანები მიხვდნენ, რომ შესაძლებელია კომპიუტერების პროგრამირების გამოყენება რთული და ძალიან კომპლექსური ამოცანების (მაგ. მათემატიკური თეორემებისა და ამოცანების ამოხსნა, ან ჭადრაკის თამაში) საკმაოდ (ან მეტ-ნაკლებად) წარმატებით გადასაჭრელად.

„მიუხედავად წარმატებებისა და კომპიუტერების მუშაობის სისწრაფეში მიღწეული ტექნოლოგიური წინსვლისა, ჯერჯერობით არ არსებობს პროგრამები, რომლებიც სრულად გაიმეორებდნენ ადამიანის გონების ან ინტელექტის მოქნილობასა და მოხერხებულობას სხვადასხვა სფეროში, ან შეედრებოდნენ ადამიანის გონების ადაპტაციურ თვისებებს ყოველდღიური ცოდნის მიღებაში, სწავლის უნარში ან ცვალებადი და უცნობი ამოცანების გადაჭრაში.

ამავე დროს აღსანიშნავია ისიც, რომ ზოგიერთი პროგრამა უკვე ისეთ დონეზე არის წინ წასული, რომ შეუძლია იმუშაოს ადამიანი-ექსპერტებისა და პროფესიონალების დონეზე გარკვეულ სპეციფიკურ სფეროებში. ეს ალბათ, შეიძლება ითქვას, რამდენიმე სპეციფიკურ დარგსა და სფეროზე, სადაც ხელოვნური ინტელექტის მიღწევები შთამბეჭდავია: სამედიცინო დიაგნოსტირება, ძებნის კომპიუტერული პლატფორმები, ხმის ან ხელწერის ამოცნობის პროგრამები და სასაუბრო ბოტები (ე.წ. chatbots – პროგრამირებული რობოტები, ონლაინ სასაუბროდ, ლ.ა.)“, – აღნიშნავს ენციკლოპედია „ბრიტანიკა“.

სტენფორდის უნივერსიტეტის მკვლევრების განსაზღვრებით, ხელოვნური ინტელექტი შეიძლება დავახასიათოთ როგორც [მანქანის] შესაძლებლობა, ისწავლოს და გამოიყენოს შესაბამისი ტექნიკური არსენალი იმ პრობლემების გადასაჭრელად და მიზნების მისაღწევად, რომლებიც შეესაბამებიან უცნობი, მუდმივად ცვალებადი სამყაროს კონტექსტს. სრულიად წინასწარ პროგრამირებულ საქარხნო რობოტს შეუძლია, იყოს მანევრირებადი, ადაპტირებადი ცვლადი გარემოებების მიმართ, ზუსტი და თანმიმდევრული, მაგრამ არა გონიერი.

საკუთრივ, ტერმინი და მისი შინაარსი, პირველად გამოიყენა სტენფორდის უნივერსიტეტის პროფესორმა – ემერიტუსმა, ჯონ მაკკარტიმ, 1955 წელს და ის ასე განმარტა, რომ ეს არის – „მეცნიერება და საინჟინრო ხელოვნება გონიერი მანქანების დასამზადებლად“. ადამიანებმა უამრავი კვლევა და მეთოდი შეიმუშავეს მანქანების ისე დასაპროგრამებლად, რომ მას [მანქანას] საშუალება მისცემოდა მოქცეულიყო ჭკვიანურად და რაციონალურად, მაგ. ჭადრაკის თამაშისას, მაგრამ დღეს, ჩვენ უკვე შეგვიძლია განვაცხადოთ, რომ უკვე გვყავს მანქანები, რომლებსაც გარკვეულწილად, შეუძლიათ ისევე ისწავლონ, როგორც ადამიანმა.

გლობალური ტექნოლოგიების გიგანტი, სავაჭრო და ტექნოლოგიური პლატფორმა, Amazon.com, თავისი ოპერაციების დიდ ნაწილს მანქანური სწავლების მიმართულებით ახორციელებს. „ამაზონის“ აზრით, ხელოვნური ინტელექტის“ განსაზღვრა ასე შეიძლება: „AI არის კომპიუტერული მეცნიერების დარგი, რომელიც მიმართულია კოგნიტიური პრობლემების გადასაჭრელად, რომლებიც საზოგადოდ, ადამიანის ინტელექტთან არიან ასოცირებულნი და მოიცავს (და)სწავლას, პრობლემების გადაჭრასა და სტრუქტურების, კონფიგურაციებისა და სხვადასხვა სახის მოდელების – შაბლონების, ტრაფარეტების, მოდელების, ნიმუშების (ე.წ. „პატერნების“) ამოცნობას“. „მანქანური სწავლების (ტერმინი Machine learning) გარეშე, amazon.com ვერ გაზრდიდა თავის ბიზნესს, ვერ დახვეწდა ცოდნას მომხმარებლის გამოცდილებასა და შერჩევაზე, და ვერ შეძლებდა მისი ლოგისტიკის სიჩქარისა და ხარისხის ოპტიმიზაციას”, – ამბობს „ამაზონი“.

სახელგანთქმული ამერიკელი ინტელექტუალი, პროფესორი ნოამ ჩომსკი (Dr. Avram Noam Chomsky – ლინგვისტი, პოლიტიკური პუბლიცისტი და ფილოსოფოსი, მასაჩუსეტსის ტექნოლოგიური ინსტიტუტის (MIT) ლინგვისტიკის პროფესორი; ფორმალური ენების კლასიფიკაციის ავტორი, რომელსაც დიდი წვლილი აქვს შეტანილი თანამედროვე კოგნიტიური მეცნიერებების განვითარებაში. ცნობილია თავისი რადიკალური მემარცხენე შეხედულებებით და აშშ-ს საგარეო პოლიტიკის მკვეთრი კრიტიკით) ხელოვნური ინტელექტის განვითარებაზე გვეუბნება: „მოსაუბრე „ჩატ-ბოტის“ (Generative Pre-trained Transformer ChatGPT) გამოჩენამ, ადამიანების დიდი ყურადღება მიიპყრო მთელ მსოფლიოში… აქვე დავძენ, რომ ადამიანის გონება არაფრით არ წარმოადგენს ChatGPT-ის ან მისი ანალოგების მსგავს მოუქნელ, სტატიკურ მექანიზმს, რომელიც ერთმანეთს ადარებს და მოიხმარს ინფორმაციის ასობით ტერაბაიტს და ექსტრაპოლირებს სასაუბრო პასუხის ყველაზე შესაძლებელ (ალბათობით) ვარიანტს, ან ექსტრაპოლირებს ყველაზე შესაძლებელ პასუხს რომელიმე სამეცნიერო შეკითხვაზე“.

ჩომსკის აზრით, „დღევანდელი, ხელოვნური ინტელექტის ტექნოლოგიების თითქოს „რევოლუციური“ მიღწევები ადამიანებში იწვევს ოპტიმიზმსაც და შეშფოთებასაც. ოპტიმიზმს იმის გამო, რომ ხელოვნური ინტელექტის საშუალებით შეგვიძლია პრობლემების გადაწყვეტა; ხოლო შფოთს იმიტომ, რომ ხელოვნური ინტელექტის ყველაზე მოდურ მიმართულებას – სამანქანო სწავლებას (ML) – შეუძლია დააზიანოს ჩვენი მეცნიერება, დააზიანოს არსებული ეთიკა (მათ შორის სამეცნიერო ეთიკაც), რადგან ხელოვნური ინტელექტი ენისა და ცოდნის საფუძველშივე იყენებს არასწორ კონცეფციებს“. ჩომსკი აგრძელებს: „ChatGPT-OpenAI, Bard-Google და Sydney-Microsoft მანქანური სწავლების შესანიშნავი მაგალითები არიან. თუ უხეშად ვიტყვით, ისინი სერვერებიდან იღებენ მონაცემების უზარმაზარ მოცულობებს, ეძებენ მათში კანონზომიერებებს და იძენენ გამოცდილებას სტატისტიკურად შესაძლებელი შედეგების შესახებ, ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა, ადამიანის ენა და აზროვნება. ამ პროგრამებს უკვე უწოდეს საყოველთაო, „ზოგადი ხელოვნური ინტელექტის“ (AGI – artificial general intelligence) ჰორიზონტზე გამოჩენილი პირველი ნიშნები. ზოგიერთის აზრით, AGI ისეთი სისტემა იქნება, რომელიც გადააჭარბებს ადამიანის გონებას/ტვინს არა მხოლოდ რაოდენობრივი მაჩვენებლებით (ინფორმაციის გადამუშავების სისწრაფე და მოცულობა), არამედ თვისობრივადაც და აჯობებს ადამიანს ინტელექტით, შემოქმედებითა და სხვა თვისებებით. „როგორი სასარგებლოებიც არ უნდა იყვნენ ეს პროგრამები, საქმიანობის რომელიმე შეზღუდულ სფეროში (მაგალითად, მარტივი ლექსებისთვის რითმის შეთავაზება და გენერირება), ლინგვისტიკიდან და ფილოსოფიიდან ვიცით, რამდენად შორს იმყოფებიან ეს [მანქანები] იმისგან, თუ როგორ ფიქრობენ და ურთიერთობენ ადამიანები. ეს განსხვავებები, მნიშვნელოვან დაღს ასვამენ ამ პროგრამების შესაძლებლობებს“.

ChatGPT-ჩატბოტი (ონლაინმოსაუბრე რობოტი) ონლაინსცენაზე პირველად 2022 წლის ნოემბერში გამოვიდა. OpenAI-ის ვებსაიტის მიხედვით, „ჩატბოტის მიერ შემოთავაზებული საუბრის ღია ფორმატი შესაძლებელს ხდის, რომ [მანქანამ] უპასუხოს და გაჰყვეს დასმულ შეკითხვებს, აღიაროს დაშვებული შეცდომები, იკამათოს არასწორ განმარტებებზე ან დებულებებზე და უარყოს შეუსაბამო მოთხოვნები“. მოდელს ასევე აქვს რამდენიმე სერიოზული შეზღუდვაც (ლიმიტი), რომლებიც აღნიშნულია OpenAI-ის ვებსაიტ-ზე.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

მასალა მოამზადა ლევან ალფაიძემ