როგორ აფასებს და განიცდის მოსწავლე საკუთარ თავს? თვითშეფასებასთან დაკავშირებით მასწავლებელმა, სულ მცირე, ორი კითხვა უნდა დასვას:
- როგორია მოსწავლის თვითშეფასების გავლენა სკოლაში მის ქცევაზე?
- რა გავლენას ახდენს სასკოლო ცხოვრება მოსწავლის თვითშეფასებაზე?
ვუპასუხოთ პირველ კითხვას. კვლევებმა აჩვენა, რომ სკოლაში წარმატების მეტი შანსი აქვთ მაღალი თვითშეფასების მქონე მოსწავლეებს, თუმცა ამ ურთიერთდამოკიდებულების ხარისხი იცვლება იმის მიხედვით, კვლევის რომელ მეთოდებს ვიყენებთ მოსწავლის მახასიათებლების გათვალისწინებით. ლონგიტუდური კვლევა ცხადყოფს, რომ პოზიტიური თვითრწმენა დაკავშირებულია აკადემიურ მიღწევებთან, განსაკუთრებით – თუ ის სპეციფიკურია და შეესაბამება შესასწავლ საგანს, მაგრამ ამ ურთიერთდამოკიდებულების მაჩვენებელი, საზოგადოდ, დაბალია. რა თქმა უნდა, ორ პარამეტრს შორის კავშირი არ ნიშნავს, რომ ერთი მეორეს იწვევს. შესაძლოა, სწორედ წარმატებას და პოპულარობას მივყავდეთ საკუთარი თავის პატივისცემასთან (მაღალ თვითშეფასებასთან) და არა პირიქით. ფაქტობრივად, ორივე ვარიანტი დასაშვებია.
მეორე კითხვაა, რა გავლენას ახდენს სკოლა თვითშეფასებაზე, მნიშვნელოვანია თუ არა მისი როლი ამ კუთხით. მოსწავლეთა თვითშეფასებაში სკოლის როლი არაერთხელ ქცეულა კამათის საგნად. ერთ-ერთი სკოლის მე-6 კლასზე ორწლიანმა დაკვირვებამ აჩვენა, რომ როცა მოსწავლე კმაყოფილია სკოლით, მოსწონს მასწავლებლები და გაკვეთილებიც აინტერესებს, ყოველივე ეს, მასწავლებელთა შეფასებასთან ერთად, დიდ გავლენას ახდენს მის თვითშეფასებაზე. ფიზიკურ აღზრდაში მასწავლებლის აზრს განსაკუთრებული მნიშვნელობა აღმოაჩნდა მოსწავლეთა მიერ საკუთარი ათლეტური უნარის გაცნობიერებისთვის. დაბალუნარიანთა ჯგუფში ყოფნას ან სწავლაში ჩამორჩენას თვითშეფასებაზე, როგორც ჩანს, ნეგატიური გავლენა აქვს, ხოლო თანადგომისა და თანამშრომლობის პირობებში სწავლა დადებითად მოქმედებს.
დაახლოებით 125 წლის წინ ფსიქოლოგმა უილიამ ჯემსმა (1890) განაცხადა, რომ თვითშეფასება იმით განისაზღვრება, როგორი წარმატებით ვაღწევთ ჩვენთვის ფასეულ მიზნებს. როდესაც მიზანი მნიშვნელოვანი არ არის, მისი მიუღწევლობა თვითშეფასებისთვის საფრთხეს არ წარმოადგენს. მოწაფეებმა მათთვის მნიშვნელოვან საკითხებში უნდა მიაღწიონ წარმატებას. ასევე მნიშვნელოვანია, რით ხსნის პიროვნება თავის წარმატებასა თუ მარცხს. მაღალი თვითშეფასებისთვის საჭიროა, მოსწავლემ წარმატება საკუთარ ქმედებებს მიაწეროს და არა იღბალს ან ვისიმე დახმარებას.
მასწავლებელთა დამოკიდებულებამ, შეფასებამ, მზრუნველმა ურთიერთობამ შესაძლოა შეცვალოს მოსწავლის წარმოდგენა საკუთარ უნარ-შესაძლებლობებზე ამა თუ იმ საკითხში. თვითშეფასება განსაკუთრებით მაშინ იწევს მაღლა, როცა იზრდება მოსაწავლის კომპეტენტურობა მისთვის მნიშვნელოვან სფეროებში, მათ შორის – სოციალურშიც, რომელიც მოზარდ ასაკში მეტად დიდ მნიშვნელობას იძენს. ამგვარად, მასწავლებლის უმთავრესი ამოცანაა, მოსწავლეს მნიშვნელოვან საკითხებში გარკვევასა და უნარ-ჩვევების ათვისებაში დაეხმაროს.
როგორ უნდა მოიქცნენ მასწავლებლები, რომელთაც ასეთი პასუხისმგებლობა აკისრიათ? გთავაზობთ რამდენიმე რეკომენდაციას:
◦ დააფასეთ და მიიღეთ ყველა მოსწავლე, მათი მცდელობები და მიღწევები.
◦ შეუქმენით მოსწავლეებს ფიზიკურად და ფსიქიკურად უსაფრთხო გარემო.
◦ გააანალიზეთ თქვენი წინასწარი განწყობა და მოლოდინი.
◦ დარწმუნდით, რომ სწავლებისთვის თქვენ მიერ გამოყენებული ხერხები და მოსწავლეთა დაჯგუფება ნამდვილად საჭიროა და არ არის მხოლოდ მოხერხებული გზა რთული მოსწავლეების სამართავად თუ ზოგიერთი მოსწავლისთვის თავის ასარიდებლად.
◦ შეიმუშავეთ შეფასების მკაფიო სტანდარტები; დაეხმარეთ მოსწავლეებს, ისწავლონ საკუთარი მიღწევების შეფასება.
◦ შეიმუშავეთ თვითკრიტიკის, შეუპოვრობისა და თვითდაჯილდოების შესაბამისი მეთოდები.
◦ თავი არიდეთ დესტრუქციულ შედარებებსა და შეჯიბრებას, წააქეზეთ მოსწავლე, შეეჯიბროს საკუთარი მიღწევის უმაღლეს დონეს და არა სხვა მოსწავლის მიღწევებს.
◦ მაშინაც კი ნუ უგულებელყოფთ მოსწავლეს, როცა თქვენთვის მიუღებელია მისი ქცევა ან შედეგი. ტესტირებაში ჩაჭრა ან შენიშვნის მიღება მოსწავლისთვის იმას არ უნდა ნიშნავდეს, რომ ის „ცუდი“ ადამიანია.
◦ გახსოვდეთ, პოზიტიურ თვითშეფასებას წარმატება და თქვენთვის მნიშვნელოვანი ადამიანების მხრივ თქვენი დაფასება განაპირობებს.
◦ ხელი შეუწყვეთ მოსწავლეებს, იკისრონ პასუხისმგებლობა თავიანთ რეაქციებზე. აჩვენეთ, რომ აქვთ არჩევანი და აჩვენეთ ისიც, როგორი უნდა იყოს პასუხი.
◦ სკოლაში შექმენით მხარდამჭერი ჯგუფები და ასწავლეთ მოსწავლეებს, როგორ დაეხმარონ ერთმანეთს.
◦ დაეხმარეთ მოსწავლეებს მკაფიო მიზნების დასახვაში; კოლექტიურად განიხილეთ მიზნის მიღწევის რეალური გზები.
◦ ხაზი გაუსვით სხვადასხვა ეთნიკური თუ რელიგიური ჯგუფის ფასეულობებს, მათ კულტურასა და მიღწევებს.
