„დიდ პოეზიაში არის რაღაც, რომელიც აუხსნელი რჩება, რაგინდ ყოვლისმომცველი იყოს ჩვენი ცოდნა”, – წერს თომას ელიოტი ესეში „კრიტიკის საზღვრები”.
ამიტომაც იყო, რომ უცნობ ადამიანებს, რომლებიც წერილებს წერდნენ და მისივე ლექსების ერთგვარ ახსნა-განმარტებას სთხოვდნენ, თავმდაბლურად პასუხობდა: „ამის უნარი მე არ გამაჩნიაო”.
შეიძლება გაჩნდეს კითხვა, თუ ავტორი ვერ განმარტავს საკუთარ ლექსს, მაშ, მკითხველმა რაღა ქნას?
ლექსის შესწავლა სკოლაში სირთულეებთანაა დაკავშირებული. ხშირად მასწავლებელი იყენებს ცნობილ კრიტიკოსთა ანალიზს, საკუთარ გამოცდილებას და ამგვარად დაძლევს პრობლემას.
ლექსის ანალიზისას თომას ელიოტი საუბრობს რამდენიმე საფრთხეზე. მისი აზრით, პირველი საფრთხე ისაა, „თუკი მივიჩნევთ, უნდა იყოს ლექსის, როგორც ერთი მთლიანობის, ერთადერთი სწორი ინტერპრეტაცია. მერე ჩნდება განმარტების დეტალები, განსაკუთრებით არა ჩვენს, არამედ სხვა საუკუნეში დაწერილი ლექსებისა. მშრალი ფაქტები, ისტორიული ალუზიები, გარკვეული სიტყვის მნიშვნელობის დადგენა ამა თუ იმ ისტორიულ მონაკვეთში და მასწავლებელს შეუძლია თვალი ადევნოს, რამდენად სწორად ახერხებენ ამას მისი მოსწავლეები. მაგრამ რაც შეეხება ლექსის მთლიან მნიშვნელობას, მას ვერანაირი განმარტება ვერ ამოწურავს, რადგანაც ლექსის მნიშვნელობა არის ის, რასაც ლექსი განსხვავებული მგრძნობელობის მკითხველისათვის გამოხატავს”.
მეორე საფრთხედ, რომელიც მკითხველს ემუქრება, ელიოტი მიიჩნევს „იმის გააზრებას, თუ რის გაკეთებას ცდილობდა ავტორი, შეგნებულად თუ ქვეცნობიერად. იმდენადაა საზოგადოებაში ფეხმოკიდებული აზრი, თითქოს ლექსის გაგება მისი პირველწყაროს გაგებისა და პოეტის სამუშაო პროცესის შედეგია, რომ პირუკუ ქმედებასაც ადვილად ვიჯერებთ – ლექსის ნებისმიერი განმარტება იმის ანგარიშიცაა, თუ როგორ დაიწერა ლექსი”.
ელიოტი წერს, რომ, როცა თავისი ლექსის, „პრუფროკის”, სხვადასხვა კრიტიკოსის მიერ დაწერილი ანალიზი წაიკითხა, გაოცებული დარჩა სრულიად განსხვავებული და მოულოდნელი ინტერპრეტაციებით. მათგან ერთი გამოარჩია, რომელიც, როგორც თვითონ აღნიშნავს, დაეხმარა, რომ გონიერი, მგრძნობიარე და ბეჯითი მკითხველის თვალით დაენახა საკუთარი ლექსი. იგი წერს: „ეს სულაც არ ნიშნავს, რომ „მან” ეს ლექსი ჩემი თვალით დაინახა, ანდა მის მოსაზრებებს რაიმე საერთო აქვს იმ განცდებთან, რამაც თანდათანობით ეს ლექსი დამაწერინა”.
მესამე საფრთხედ კი ელიოტი მიიჩნევს გაანალიზებული ლექსის მიმართ გაჩენილ გულგრილობას. ამას ის ამგვარად აყალიბებს: „მინდა ვნახო, ლექსის ანალიზის გულდასმით წაკითხვის შემდეგ ოდნავ მაინც თუ შევძლებ დავტკბე მისით”. როცა ადრე წაკითხული ლექსების შესახებ ანალიზი წაიკითხა და მერე ისევ ლექსს მიუბრუნდა, მიხვდა, რომ გაუჭირდა უწინდებურად შეეგრძნო ისინი: „თითქოს ვიღაცამ რაღაც მანქანა ნაწილ-ნაწილ დაშალა და მე დამაკისრა მისი ხელახლა აწყობა”.
ელიოტის დასკვნა ასეთია: „ინტერპრეტაციის მთელი ღირსება ისაა, რომ ის ჩემი საკუთარი ინტერპრეტაცია უნდა იყოს”. ის არ გამორიცხავს, რომ „ბევრი რამ არის, ალბათ, ისეთი, რაც უნდა იცოდე ამა თუ იმ ლექსის გარშემო. მეცნიერს შეუძლია მრავალგვარი ინფორმაცია მომაწოდოს და აშკარა გაუგებრობის თავიდან აცილებაში დამეხმაროს, მაგრამ, ჩემი ღრმა რწმენით, ჭეშმარიტად ღირებული ინტერპრეტაცია ლექსის კითხვის კვალდაკვალ, ჩემი საკუთარი განცდების გააზრება უნდა იყოს”.
ელიოტს ლიტერატურული კრიტიკის უმთავრეს დანიშნულებად ხელოვნების ნიმუშების ახსნა-განმარტება და „გემოვნების დახვეწა” მიაჩნდა, თუმცა გარკვეული დროის შემდეგ ეს აზრი ოდნავ შეცვალა, რადგან მაღალფარდოვნად ჩათვალა. „გაგებისა და ლიტერატურით ტკბობის მხარდაჭერა” მიიჩნია კრიტიკის დანიშნულებად.
ისიც აღსანიშნავია, რომ ელიოტს „ტკბობა” და „გაგება” განსხვავებულ მოვლენებად არ მიაჩნია. მისი აზრით, ერთი ემოციურია, მეორე – ინტელექტუალური.
„გაგებაში” ის არ გულისხმობს ახსნა-განმარტებას, თუმცა ახსნა-განმარტება ხშირად გაგების წინაპირობა შეიძლება იყოს. ის გვთავაზობს ასეთ მაგალითს: „უცნობი სიტყვებისა და სიტყვების უცნობი ფორმების გარკვევა ჩოსერის გაგებისათვის მოსამზადებელი საფეხურია. აი, ეს როგორ აიხსნება: ვიღაცას მართლაც შეუძლია ჩოსერის სიტყვათა მარაგი, მისი დამწერლობა, გრამატიკა და სინტაქსი შეისწავლოს, კიდევ უფრო შორს წავიდეს – ძალზე კარგად შეისწავლოს ჩოსერის ეპოქა, სოციალური ჩვევები, შეხედულებები, ეპოქის განსწავლულობა თუ უმეცრება და მაინც ვერ ჩაწვდეს პოეზიას. ლექსის გაგება ისე და ისევ, სავსებით კანონიერად, „ტკბობას” უკავშირდება. ვიღაცამ იქნებ თქვას, ეს ნიშნავს იმ სიამოვნების მიღებას, რის გაცემაც ლექსს შეუძლიაო, მაგრამ ლექსით ტკბობა იმ პირობებში, როდესაც გაუგებარია, თუ რას გამოხატავს იგი, უბრალოდ, ნიშნავს სიამოვნების მიღებას ჩვენივე საკუთარი ნააზრევისგან”.
ელიოტის აზრით, „ამა თუ იმ ლექსით სრულად ვერ ვისიამოვნებთ, თუკი ვერ ჩავწვდებით მის მნიშვნელობას. მეორე მხრივ, ასევე უეჭველია, რომ ვერ მივაგნებთ სრულად ლექსის მნიშვნელობას, თუკი მას გემოს ვერ გავუგებთ. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ რომელიმე ლექსით ტკბობის ხარისხი და რაგვარობა სხვა ლექსებზეა დამოკიდებული (ეს განცდა რომელიმე ლექსით ჩვენი ტკბობისა და უკვე „დაჭაშნიკებული” სხვა ლექსებით ჩვენივე „ტკბობის” ნაერთია).
„ზოგჯერ პოეზია განმარტებების გარეშეც გასაგებია ჩემთვის”. მისი აზრით, ახსნა-განმარტება ხანდახან მკითხველს მთლიანად წყვეტს ლექსს, ნაცვლად იმისა, რომ დაეხმაროს მისი მნიშვნელობის გაგებაში.
„შექსპირის და შელის ზოგიერთი ლექსის კითხვისას დღესაც ისეთივე მწველი ჟრუანტელი მივლის, როგორც ოცდაათი წლის წინ”.
საჭიროა თუ არა ლექსის ანალიზისას ბიოგრაფიის, ეპოქისა და სხვა მსგავსი საკითხების გათვალისწინება?
ელიოტის აზრით, ბიოგრაფია, ჩვეულებრივ, გვაწვდის მასალას, რომელიც ლექსის უკეთ გაგებისათვის შესაძლოა გზამკვლევად იქცეს, „თუმცა, ამავე დროს, პოეტზე ყურადღების გამახვილებამ არ უნდა დაგვაშოროს პოეზიას. არ უნდა ავურიოთ ერთმანეთში ცოდნა – პოეტის ეპოქასთან დაკავშირებული ფაქტები, იმდროინდელი საზოგადოების ცხოვრების პირობები, მის ნაწერებში ნაგულისხმევი იმ დროს გავრცელებული იდეები, იმ ეპოქაში ენის მდგომარეობა – მისი პოეზიის გაგებასთან”. ელიოტი ამას მხოლოდ სამზადისად მიიჩნევს, თუმცა ეს ყველაფერი „პოეზიის გაგების მხოლოდ ზღურბლთან მიგვიყვანს, რომლის გადაბიჯება და შიგნით შეღწევა ჩვენ თავად უნდა მოვახერხოთ”.
ელიოტის აზრით, არ არის აუცილებელი მკითხველმა წარმოიდგინოს ის დრო, როცა ლექსი დაიწერა, ან იფიქროს ისე, როგორც პოეტი ფიქრობდა, არამედ უშუალოდ, უნდა შევიგრძნოთ პოეზია. თუ მთელ ყურადღებას გაგებაზე გადავიტანთ, ხელთ მარტივი განმარტება შეგვრჩება, თუმცა არც „ტკბობამ” უნდა გადასძალოს, რადგან „სუბიექტურისა და იმპრესიონისტულის” ტყვეობაში მოვექცევით.
„საფოს ოდის კითხვისას ის კი არაა მთავარი, რომ ჩემი თავი ოცდახუთი ასეული წლის წინ საბერძნეთის კუნძულზე წარმოვიდგინო, არამედ თავი და თავი ის შეგრძნებაა, რომელიც სხვადასხვა საუკუნისა და სხვადასხვა ენაზე მოლაპარაკე პოეზიით ტკბობის უნარის მქონე ადამიანებს აერთიანებს. ეს შეგრძნება ოცდახუთი ათეული წლის სიღრმიდან გამოსროლილი ნაპერწკალია. ასე რომ, დიდად მადლობელი ვარ იმ კრიტიკოსის, რომელსაც ძალუძს დამანახოს, რაც უწინ არასდროს შემინიშნავს, (ან თუ დამინახავს, წინასწარ აკვიატებული აზრით მქონია გონება დაბინდული) – დამსვას პოეზიის პირისპირ და მასთან დამტოვოს. ამ შემთხვევაში, მე უნდა ვენდო საკუთარ მგრძნობელობას, საზრიანობასა და გონებრივ შესაძლებლობას”.
