ადამიანი მარშალ მაკლუენის „გლობალურ სოფელში”
ტერმინი „გლობალური სოფელი” მარშალ მაკლუენმა გამოიგონა. ამ ტერმინს ის ფართოდ იყენებს თავის წიგნებში „გუტენბერგის გალაქტიკა: ბეჭდვითი კულტურის ადამიანის შექმნა” (The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man, 1962) და „მედიის გაგება” (Understanding Media, 1964) ახალშექმნილი საკომუნიკაციო და, შესაბამისად, კულტურული სიტუაციის აღსაწერად. ბმაკლუენის აზრით, კავშირის ელექტრონული საშუალებების წყალობით დედამიწა სოფლის ზომებამდე „შემცირდა”, შესაძლებელი გახდა ინფორმაციის წამებში გადაცემა ნებისმიერი კონტინენტიდან დედამიწის ნებისმიერ წერტილში.
კომუნიკაციის საშუალებათა სიაში მაკლუენი აერთიანებს ელექტრობას, ზეპირ მეტყველებას, წერას, გზებს, ციფრებს, ტანსაცმელს, საცხოვრებელს, ქალაქს, ფულს, საათს, წიგნს, რეკლამას, სატრანსპორტო საშუალებებს, თამაშებს, იარაღს… მთელ ამ მრავალფეროვნებას ის საერთო სახელს – „ტექნოლოგიას” ანუ „შუამავალს” უწოდებს. მათი გამოყენება არსებით ცვლილებებს ახდენს გარემომცველ (როგორც ბუნებრივ, ისე სოციალურ) სამყაროსთან ადამიანის კომუნიკაციაში და ცვლის მის მიერ გარემოს აღქმას, მისი ცხოვრების სტილს.
მაკლუენი ამ „საშუალებებს” განიხილავს როგორც ადამიანის გარე გაფართოებას, როგორც მისი სხეულის, გრძნობათა ორგანოებისა და შესაძლებლობების უშუალო ტექნიკურ გაგრძელებას. ეს გაფართოებები საბოლოო ჯამში გამოცალკევდება ადამიანისგან და მასზე გაბატონდება. მათ გამოცალკევებას მაკლუენი მეტაფორულად ამპუტაციას უწოდებს: ადამიანის სხეულის (მერე კი – ადამიანთა კოლექტივის) ტექნოლოგიური ინფრასტრუქტურის განვითარებას თან ახლავს ადამიანის მრავალმხრივ შესაძლებლობათა თანდათანობითი ამპუტაცია. ამ თვალსაზრისით, ელექტრონული საშუალებების განვითარება ადამიანური ცნობიერების საბოლოო ამპუტაციად განიხილება. ადამიანის შესაძლებლობები ადამიანის „ფარგლებს გარეთ გამოდის”, საკუთარ ლოგიკას იძენს და ამ ლოგიკას, მისი სურვილის მიუხედავად, თავს ახვევს ადამიანს. ამ გაუცხოებული ტექნოლოგიური ინფრასტრუქტურის პირისპირ ადამიანი სუსტ და დამოკიდებულ არსებად იქცევა, რომლის ერთადერთი ნუგეში ის არის, რომ არ ესმის, რა ხდება მის თავს: ხარობს ტექნოლოგიური მანქანების მიერ შეთავაზებული მრავალმხრივი შესაძლებლობებით და, ოპტიმიზმით აღსავსე, თავს ისე კარგავს, როგორც წყლის ზედაპირზე საკუთარი გამოსახულებით მონუსხული ნარცისი. საკუთარი გარეგნული არსით ნარკოტიკულ თრობაში მყოფი ნარცისის მეტაფორა მაკლუენის ნაშრომში უმნიშვნელოვანესია.
დღეს მეტაფორა „გლობალურ სოფელს” უმთავრესად ინტერნეტის აღწერისას იყენებენ. ინტერნეტი ცვლის არა მხოლოდ მანძილისა და დროის ცნებებს, არამედ აახლოებს კულტურებს, მსოფლმხედველობას, ტრადიციებსა და ფასეულობებს. ონლაინ ინფორმაციის სიჩქარის სრულყოფის წყალობით ადამიანებს უფრო სწრაფად შუძლიათ ინფორმაციის წაკითხვა და გავრცელება, აზრის გამოთქმა მსოფლიოში მიმდინარე მოვლენების შესახებ. მაკლუენს მიაჩნია, რომ ეს პროცესი აიძულებს ადამიანებს, ერთმანეთის საქმეებში ისე მიიღონ მონაწილეობა, თითქოს ეს მათი ცხოვრება იყოს. კავშირის ელექტრონული საშუალებებით ადამიანები ისე ამყარებენ ერთმანეთთან კომუნიკაციას, თითქოს „ერთ სოფელში” ცხოვრობდნენ. ნებით თუ უნებურად, სულ უფრო მეტად იჭრებიან ერთმანეთის ცხოვრებაში. კომუნიკაციის ეს ფორმა აყალიბებს ახალ სოციოლოგიურ სტრუქტურას კულტურის არსებული კონტექსტის ფარგლებში.
დღეს „გუტენბერგის გალაქტიკა” შეიძლება მივიჩნიოთ ადამიანის ხელოვნებისა და ცოდნის (განსაკუთრებით – წიგნების) აკუმულირებულ სამყაროდ.
„გუტენბერგის გალაქტიკაში” ყოველი საკომუნიკაციო ტექნოლოგია განიხილება კონკრეტული პერიოდის კულტურისა და ტრადიციების გათვალისწინებით.
მარშალ მაკლუენი ამტკიცებს, რომ მედია თავისი ბუნებით, ტრანსლირებული შინაარსისგან დამოუკიდებლად, შეუქცევად გავლენას ახდენს ადამიანსა და საზოგადოებაზე. პირველყოფილი ადამიანი თავის გრძნობებთან ჰარმონიულ ბალანსში ცხოვრობდა – სამყაროს უშუალოდ სმენით, ყნოსვით, შეხებით, მხედველობითა და გემოთი აღიქვამდა. ტექნოლოგიური გამოგონებები, მართალია, აფართოებს ადამიანთა შესაძლებლობებს, მაგრამ გრძნობათა ბალანსს არღვევს, რაც, თავის მხრივ, თვით ამ ტექნოლოგიის შემქმნელ საზოგადოებას ცვლის.
მაკლუენის აზრით, ისტორიაში სამი ძირითადი ტექნოლოგიური ინოვაცია იყო: (1) ფონეტიკური ანბანის შექმნა, რომელმაც დაარღვია ტომის ადამიანის გრძნობათა დაბალანსებული და ჰარმონიული სისტემა და „უპირატესობა მიანიჭა” თვალებს; (2) XVI საუკუნეში საბეჭდი დაზგის შექმნა, რომელმაც ეს პროცესი კიდევ უფრო დააჩქარა და (3) 1844 წელს ტელეგრაფის გამოგონება, რომელიც ელექტრონული რევოლუციის წინამორბედი იყო და ადამიანი ტომურ, პირველყოფილ მდგომარეობაში დააბრუნა, აღადგინა მისი გრძნობათა სისტემის ბალანსი.
ავტორი ყურადღებას ამახვილებს იმაზე, რომ ხელნაწერი წიგნი ჩვენს წელთაღრიცხვამდე მე-5 საუკუნეში გაჩნდა, ხოლო საბეჭდი დაზგა მხოლოდ ჩვენი წელთაღღიცხვის მე-15 საუკუნეში გამოიგონეს. ის მანუსკრიპტს საკრალურ კულტურას მიაკუთვნებს, ხოლო ნაბეჭდ წიგნს, მასობრივი წარმოების პროდუქტს – საერო კულტურას.
წერილობით და ბეჭდურ ტრადიციას ავტორი ინდივიდუალისტურად მიიჩნევს, რადგან კომუნიკაციის ეს ფორმა არ მოითხოვს ადამიანთა ჯგუფის ურთიერთქმედებას. მაკლუენი ვერ მოესწრო იმ დროს, როცა ოჯახის ყველა წევრისთვის ტელევიზორი ნორმად იქცა. თავის მხრივ, ინტერნეტმაც შექმნა მარტოხელა ადამიანთა ახალი სახეობა, რომლებიც ვირტუალურ სამყაროში „მიდიან” და მინიმუმამდე დაჰყავთ გარე სამყაროსთან კონტაქტი.
მაკლუენის აზრით, ბეჭდვითი კულტურა ხელს უწყობს ნაციონალიზმისა და ინდივიდუალიზმის განვითარებას (წიგნები, გაზეთები და ჟურნალები სხვადასხვა ენაზე გამოიცემა), მაშინ როცა ელექტრონული მედია და, უპირველეს ყოვლისა, ტელევიზია სამყაროს ერთ „გლობალურ სოფლად” აქცევს. ამასთან, ბეჭდვითი კულტურა ხელს უწყობს ადამიანთა უთანასწორობას. ღარიბებსა და წერა-კითხვის უცოდინრებს ხელი არ მიუწვდებათ კულტურულ ფასეულობებზე, ისინი შესაძლოა არათუ ლიდერები, არამედ კონკრეტული სფეროს პროფესიონალებიც კი ვერ გახდნენ.
ავტორი ამტკიცებს, რომ ბეჭდვის გამოგონებასთან ერთად გაქრა ზეპირი ნარატიული კულტურა, დევალვაცია განიცადა მთხრობელის ოსტატობამ, საზოგადოებაში გაძლიერდა ინდივიდუალიზმი, რადგან წიგნი და გაზეთი ადამიანებისგან ურთიერთობას არ მოითხოვს. „ფერების გასამუქებლად” ის ამტკიცებს, რომ ბეჭდვის გავრცელებამ ხელი შეუწყო ზეპირი კულტურის – ორატორული ხელოვნების, კოლექტიური დისკუსიისა და ურთიერთობის – დონის დაცემას.
„გლობალური სოფელი”, მაკლუენის აზრით, უდავოდ წინ გადადგმული ნაბიჯია, ამასთან, ახალი ტექნოლოგიები ამ საკომუნიკაციო სივრცის საფუძველია. მრავალი მეცნიერი დაუსაბუთებლად მიიჩნევს ავტორის აზრს იმის შესახებ, რომ ელექტრონული მედიის გავრცელებასა და სამყაროს „გლობალურ სოფლად” გადაქცევასთან ერთად სხვადასხვა ეროვნების ადამიანებს შორის შეჯიბრება და სამხედრო კონფლიქტები უნდა შემცირდეს. თანამედროვე მსოფლიოში, სადაც მთავარ როლს ტელევიზია და ინტერნეტი ასრულებს, ომებისა და ხალხთაშორისი კონფლიქტების რაოდენობა არ შემცირებულა. ავტორის ეს განცხადება ელექტრონული მედიის გაიდეალებისადმი მისეულ მისწრაფებას ადასტურებს.
წიგნის ბოლო ნაწილში მაკლუენი წინასწარმეტყველებს წიგნის კულტურის დაცემას ან სულაც გაქრობას და მის ჩანაცვლებას ელექტრონული მედიით. ის მოუწოდებს მშობლებსა და პედაგოგებს, მეტი ყურადღება მიაქციონ იმას, რასაც ბავშვები სკოლისა და უნივერსიტეტის გარეთ გაიგებენ. მისი აზრით, აუცილებელია იმ უფსკრულის მოსპობა, რომელიც არსებობს ბავშვების ცხოვრებასა და საკლასო ოთახს შორის.
მედიამოხმარების მომავალი: რად გვინდა ტვინი, როცა არსებობს Google-ი?
ინფორმაციის თანამედროვე მომხმარებლებს მრავალფეროვანი მომავალი გველის, თუმცა ვარაუდი, რომ ყველა უკეთ ვიქნებით, თუ ჩვენს ტვინს ხელოვნური ინტელექტით გააძლიერებენ, გვაშფოთებს.
მეცნიერთა ნაწილი ამტკიცებს, რომ რაც უფრო ხშირად იყენებს ადამიანი ინტერნეტს, მით უფრო მეტად უჭირს დიდი მოცულობის ტექსტებზე კონცენტრაცია. მიზეზად იმას მიიჩნევენ, რომ ინტერნეტი ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში შეიჭრა და ყველა სხვა მედიაარხის ადგილი დაიკავა.
წიგნის „როცა გაზეთები გაქრება” ავტორს, ანდრეი მიროშნიჩენკოს, მიაჩნია, რომ შესაძლოა, ბეჭდვითი მედია ფუფუნების სამყაროს ნაწილად იქცეს, როგორც ეს მაჯის საათების შემთხვევაში მოხდა. დღეს ეს უკანასკნელი, უპირველესად, მისი მფლობელის სტატუსის იდენტიფიკაციას ემსახურება და შემდეგ – დროის ცოდნას. შესაძლოა, დიდი მოცულობის ტექსტებიც ელიტის პრეროგატივა გახდეს – მხოლოდ შეძლებულებს ექნებათ იმდენი დრო, რომ სავარძელში ჩასხდნენ და იკითხონ.
ოფიციალური კვლევების მიხედვით, მეცნიერები ხუთი წლის განმავლობაში სწავლობდნენ კომპიუტერულ ლოგებს, რომლებიც ორი პოპულარული საძიებო საიტის მომხმარებელთა ქცევის დოკუმენტურ მტკიცებულებად იქცა. ერთი ბრიტანულ ბიბლიოთეკას ეკუთვნოდა, მეორე – დიდი ბრიტანეთის განათლების კონსორციუმს. რესურსები მოიცავდა წერილობითი ინფორმაციის თითქმის ყველა წყაროს – საგაზეთო სტატიებს, ელექტრონულ წიგნებს და სხვ. გაირკვა, რომ შემთხვევათა 67%-ში სტუდენტები სწრაფად ავლებდნენ თვალს გრძელ სტატიებს და ყურადღებას მხოლოდ პირველ აბზაცებზე ამახვილებდნენ. ზოგიერთი ბმულის ნახვას „მომავლისთვის” დებდა, თუმცა პრაქტიკულად არავინ უბრუნდებოდა წასაკითხს. რა მოხდა? რატომ გახდა მოხმარება ზედაპირული? რა შეცვლის 10-15 წელიწადში iPad-ებს?
მედიის თეორეტიკოს მ. მაკლუენს მიაჩნია, რომ „მედია გაცილებით მეტია, ვიდრე ინფორმაციის პასიური წყარო. ის ჩვენი გონების საკვებია და აზროვნების პროცესს აყალიბებს”. მწერალი და ჟურნალისტი ნიკოლას კარი კი მიიჩნევს, რომ ინტერნეტი ამცირებს კონცენტრირებისა და ჭვრეტის უნარს. გონება ელოდება ინფორმაციის მიღებას იმ ფორმით, რა ფორმითაც ის ქსელში ვრცელდება – ნაწილების სწრაფი ნაკადის ფორმით. „ადრე, როგორც მყვინთავი, სიტყვების ოკეანეში ვეშვებოდი. ახლა, წყლის მოთხილამურესავით, მხოლოდ ზედაპირზე დავცურავ”.
წინათ ინფორმაციის გავრცელების ბაზარზე შესვლა ძვირად ღირებული სიამოვნება იყო, შესაბამისად, პროდუქციაც – ძვირი როგორც მწარმოებლის, ისე მომხმარებლისთვისაც, თუმცა მზარდმა სოციალიზაციამ საზღვრები წაშალა. ყოველმა მსურველმა თავისი რუპორი მიიღო (LiveJournal, Facebook, LinkedIn) და არა მხოლოდ აზრის გამოთქმის, არამედ მოსმენის თეორიული შესაძლებლობაც მიეცა.
ინფორმაციის ტრადიციულმა წყაროებმა დაკარგა უნიკალურობა და ფასი როგორც მომხმარებლისაც, ასევე რეკლამის განთავსების მსურველთათვის. ამ უკანასკნელს აღარ სურს ფულის დახარჯვა მომხმარებელთან კონტაქტისთვის, ასეთი კონტაქტი მას მიზერულ ფასად ან სულაც უფასოდ შეუძლია.
ინფორმაციის წყაროების ასეთმა ცვლილებებმა მათი მომხმარებელი, მაყურებელი, მსმენელი მძიმე დღეში ჩააგდო: ინფორმაციის მზარდი ნაკადიდან როგორ გამოვარჩიოთ საინტერესო და საჭირო? როგორ გამოვიცნოთ, რა გვჭირდება?
დასახმარებლად გაჩნდა საძიებო სისტემები, რომლებიც მომხმარებლის ერთგვარი „ყავარჯენია”: Google-ი საჭირო ფრაზას მის დაწერამდე პოულობს, ხოლო Facebook-ი წყვეტს, რომელი მეგობრის აზრი უფრო საინტერესოა ჩვენთვის. საძიებო სისტემები მომხმარებელს ერთგვარ „კონცენტრატს” სთავაზობს და ართმევს ინფორმაციის მოგროვებისა და დამუშავების საშუალებას, რაც ინფორმაციას ფასეულს ხდის. ბიბლიოთეკა საძიებო სისტემებმა შეცვალა. დიდი მოცულობის ინფორმაცია სწრფად ხელმისაწვდომი ხდება. თაობებისთვის, რომლებიც კომპიუტერულ ტექნოლოგიებზე გაიზარდნენ, ვრცელი სტატიები აზრს კარგავს.
ამის მიზეზი შესაძლოა ის იყოს, რომ თანამედროვე ადამიანი უფრო მეტ მედიაშინაარსს მოიხმარს, ვიდრე მისი წინაპარი 20-30 წლის წინ. რადგან დღე-ღამის ხანგრძლივობა არ იზრდება და არც ძილისა და კვებისთვის საჭირო დრო მცირდება (თუმცა ვინ იცის!), შესაძლოა, მომხმარებელი ინფორმაციით გაჯერების უფრო მოკლე და სწრაფ ხერხებს ანიჭებდეს უპირატესობას.
ახალ ინტელექტუალურ ტექნოლოგიებთან ადაპტაციის პროცესი იმ მეტაფორებშიც აისახება, რომლებსაც ვიყენებთ. მექანიკური საათების გავრცელების პერიოდში დამკვიდრდა მეტაფორა „საათივით უმუშავებს გონება”, რომლის ადგილი დღეს დაიკავა ფრაზამ „კომპიუტერივით მუშაობს”.
მკვლევრები მიიჩნევენ, რომ ცვლილებები ენობრივი მეტაფორების ცვლილებაზე ღრმა ხასიათისაა. უფრო და უფრო თვალში საცემი ხდება ადამიანის იერსახის წმინდა ფიზიკური ცვლილება, რაც საინფორმაციო რევოლუციას მოჰყვა. თანამედროვე ადამიანს სულ უფრო დაეხვეწა ხელის ნატიფი მოტორიკა, დაუგრძელდა ცერა თითი. ეს უკავშირდება სხვადასხვა ტექნოლოგიის გაჩენას, დისტანციური პულტით დაწყებული, სენსორული ეკრანის მქონე ტელეფონით დამთავრებული.
ლოზანის ტექნიკური ინსტიტუტის მკვლევართა ჯგუფი Blue Brain Project-ი ცდილობს თავის ტვინის იმ ნაწილების მოდელირებას, რომლებიც პასუხს აგებს უმაღლეს ნერვულ ფუნქციებზე – მეტყველებასა და აზროვნებაზე. თეორიულად შესაძლებელია ადამიანის ტვინის მსგავსი სტრუქტურის შექმნა, რომელიც შემდგომი ექსპერიმენტების პლაცდარმი იქნება. თუმცა მეცნიერები აღნიშნავენ, რომ ნაჩქარევი წინადადება, თითქოს ყველა უკეთ ვიქნებით, თუ ჩვენს ტვინს ხელოვნური ინტელექტით გააძლიერებენ ან სულაც შეცვლიან, შეშფოთებას იწვევს. ის გვაეჭვებს ჩვენი გონების განსაკუთრებულობაში და გვეუბნება, რომ გონება მექანიკური პროცესის პროდუქტია, რომელიც ისეთ უმცირეს მოქმედებათა თანმიმდევრობისგან შედგება, რომელთა გამოყოფა, გაზომვა და ოპტიმიზაცია შესაძლებელია. Google-ის სამყაროში პრაქტიკულად აღარ რჩება ადგილი ბუნდოვანი ჭვრეტისთვის. არაერთმნიშვნელოვნება აღმოჩენისკენ მიმავალი გზა კი არ არის, არამედ პროგრამის შეცდომა, რომელიც უნდა გამოვასწოროთ. თითქოს ადამიანი ტვინი სხვა არაფერია, თუ არა მოძველებული კომპიუტერი, რომელსაც სწრაფი პროცესორი და უფრო დიდი მოცულობის მყარი დისკი სჭირდება.
შესაძლო პრობლემების შესახებ სტენლი კუბრიკი გვაფრთხილებდა თავის „კოსმოსურ ოდისეაში”: „როცა სამყაროს შეცნობისას კომპიუტერებზე ვამყარებთ იმედებს, ჩვენი გონება ხელოვნური ინტელექტის ზომებამდე მცირდება”.
„მანქანა ცივი და სულელია, კოდით განსაზღვრული შესაძლებლობების მიმართ მისი ბრმა მორჩილება გვიჩვენებს, როგორი შეიძლება იყოს ჩვენი საზოგადოება, თუ მასში აღარ დარჩება ადგილი ადამიანურობისთვის” (ნ. კარი).
ხელოვნური ინტელექტის მქონე, მომხმარებელი, მომხვეჭელი, ბრმად მორჩილი და არა ღვთის ხატი და მსგავსი ადამიანი კი ხშირად ისევე იქცევა, როგორც სტივ ქატსის ანიმაციის განზოგადებული ადამიანი:
