,,ომი მშვიდობაა,
თავისუფლება – მონობა,
არცოდნა კი – ძალა.”
(ჯ. ორუელი)
ბევრისგან გამიგონია, თურმე მშვენიერი საქმე ყოფილა მწერლობა – ზიხარ შენთვის მშვიდად, ლამფის შუქი, თეთრი ფურცლები, მელანი და შავი პურის ნაჭერი გყოფნის. მოგზაურობ საკუთარ ფანტაზიაში, სხვა ადამიანების ცხოვრებაში, შემდეგ კი ყველაფერი – წარმოდგენილი, ნანახი თუ გაგონილი, ფურცელზე გადაგაქვს.
კარგი, ვთქვათ, დაწერე ერთი ლექსი, მოთხრობა, რომანი და გამოეცი. სწორედ აქ იწყება ბრძოლა გადარჩენისთვის. თუ ბოროტ გველეშაპს – პოლიტიკური, რელიგიური თუ საზოგადოებრივი დოგმების სასწორზე წამოკოტრიალებულ ცენზურას – დააღწიე თავი, წინ მკითხველთა გულგრილობასთან ბრძოლა გელის. წიგნის მიმართ გულგრილობა სასიკვდილო განაჩენის ტოლფასია. ამიტომ მწერალთა უმეტესობა, საკუთარ ნაწერში, როგორც საგაზაფხულოდ გაყვანილ ხნულში, უხვად აპნევს ტაბუდადებულ თემებთან დაკავშირებულ, მსუბუქი ირონიით გაღვივებულ სათქმელს. უფრო გაბედულნი მწარე სიმართლის გაშიშვლებასა და გამომზეურებასაც არ ერიდებიან. ასეთ დროს, მკითხველის გულგრილობა შესაძლოა სანატრელი გახდეს. საზოგადოება ყველაზე მწვავედ რელიგიური თემატიკისადმი ,,თავისუფალ” მიდგომას და მორალური ნორმების რღვევას არ პატიობს მწერალს. თუმცა დიდად არც ტრადიციების ნაკლოვანებათა სახალხოდ განხილვა მოსწონს.
ამ მხრივ ჩვენი ქვეყანაც დაუნდობელი ,,ცენზორია”. საზოგადოების ნაწილისთვის ფენტეზის ჟანრში დაწერილი წიგნები სატანისტური ლიტერატურაა. რაც შეეხება მორალს… ჯობს, არ შეეხო. სიტყვა ,,სექსის” ამოკითხვაც კი საკმარისი მიზეზია იმისთვის, რომ თვითმარქვია ექსპერტებმა თავს წიგნის დაწვის უფლება მისცენ, ინტერნეტსივრცეში თამამად მოსეირნე აღვირახსნილობაზე კი თითქმის არავინ საუბრობს.
წიგნების დაწვას თუ ოცდამეერთე საუკუნეში ვინმე მოიფიქრებდა, ვერ წარმოვიდგენდი. გასაგებია, რომ ადამიანის ბუნება ადვილად ,,იხრწნება”, მაგრამ ნუთუ კატა თაგვის გარეშე კატა აღარ იქნება?! (,,ლოლიტასთან” ბრძოლა მოდაში აღარ არის. ალბათ, არც ქალბატონი ელფრიდეს ,,პიანისტი ქალი” ჩავარდნიათ ხელში, თორემ მხოლოდ ბურჭულაძის ათიოდე კრებულის განადგურება ვერ გადაარჩენდა ქართველ მკითხველთა გზააბნეულ სულებს და უზარმაზარი კოცონი გაჩაღდებოდა ბათუმის ცენტრში). ,,გადარჩენილებს” ისღა დაგვრჩენია, ვიკითხოთ ამბები მხოლოდ ,,შემოსილ სიყვარულზე” და ,,ხსნადი ლიტერატურა” ცეცხლს დავაჭაშნიკებინოთ.
ლიტერატურულ შედევრებად აღიარებული წიგნების უმეტესობასაც უწევდა გადარჩენისთვის ბრძოლა, სანამ კენწეროში მეტ-ნაკლებად გატკბილდებოდა;
,,ყველაზე ბინძური წიგნი” მსოფლიოში
ვლადიმირ ნაბოკოვმა თავისი საუკეთესო, მაგრამ სკანდალური რომანი 1955 წელს ინგლისურ ენაზე დაწერა. წიგნი პირველად საფრანგეთში, გამომცემლობა Olympia Press-ში, დაიბეჭდა და დიდი აურზაურიც გამოიწვია. „სანდი ექსპრესის” (The Sunday Express) რედაქტორმა, ჯონ გორდონმა, ნაბოკოვის რომანს უწოდა ყველაზე ბინძური წიგნი მათ შორის, რაც აქამდე წაუკითხავს. თუმცა არსებობდნენ ადამიანები, რომლებიც ,,ლოლიტას” თანამედროვე ლიტერატურის საუკეთესო სამეულში დასახელებასაც არ ერიდებოდნენ, მაგრამ მსგავსი ,,გამოხტომების” ავტორებს მორალის საზღვრებთან დადარაჯებულ მკითხველთა მრავალრიცხოვანი არმია პედოფილებად ნათლავდა. ასე იყო თუ ისე, ინგლისსა და საფრანგეთში ,,ლოლიტა” აკრძალული წიგნების სათავეში მოექცა.
ხელახალი სკანდალის თავიდან ასაცილებლად, ნაბოკოვმა შტატებში რომანის ფსევდონიმით გამოქვეყნება გადაწყვიტა, მაგრამ გამომცემელმა ამ იდეას მხარი არ დაუჭირა. მიუხედავად იმისა, რომ მკითხველის ,,შემზადების” მიზნით, ,,ლოლიტა” ერთ-ერთ ამერიკულ ჟურნალში ეპიზოდებად იბეჭდებოდა, რომანის წიგნად გამოცემას მაინც დიდი ხმაური მოჰყვა. თუმცა, როგორც წესი, ქარიშხალს – მზიანი ამინდი, სკანდალს კი აღიარება და ფულადი ჯილდო მოჰყვება. ავტორს ,,ლოლიტამ” დიდი შემოსავალი მოუტანა. პროფესორმა ნაბოკოვმა სამსახური მიატოვა და შვეიცარიაში გადავიდა საცხოვრებლად, სადაც მხოლოდ საყვარელი საქმით, წერით იყო დაკავებული.
რუსი მწერლის ინგლისურენოვანი შედევრი მის სამშობლოში ,,დაწყევლილ წიგნთა” სიაში შეიტანეს და წლების მანძილზე, მხოლოდ საზღვარგარეთ იბეჭდებოდა. რუსულ ენაზე ,,ლოლიტა” თავად ნაბოკოვმა თარგმნა, უფრო სწორად, თავიდან დაწერა. რომანის რუსულენოვანი ვერსია 1967 წელს ნიუ-იორკის ერთ-ერთ გამომცემლობაში (,,Phaedra”) დაიბეჭდა.
გახმაურებული რომანის პირველი ეკრანიზაცია (1962 წ.) სტენლი კუბრიკს ეკუთვნის. 35 წლის შემდეგ, ,,ლოლიტა” ედრიან ლაინმა გადაიღო. სკანდალური რომანის გაცოცხლებამ, რა თქმა უნდა, აურზაური გამოიწვია, მაგრამ კრიტიკის ქარცეცხლს, წიგნისგან განსხვავებით, დიდი ფულადი ჯილდო არ მოჰყოლია. ჯერემი აირონსის მონაწილეობით გადაღებული ფილმის ჰონორარი გადაღებისთვის გამოყოფილ თანხასთან (58 მლნ. დოლარი) ახლოსაც ვერ მივიდოდა. მაყურებელთა არაერთგვაროვანი დამოკიდებულების მიუხედავად, სტენლი კუბრიკის ,,ლოლიტამ” კინოკრიტიკოსთა მოწონება დაიმსახურა და ვლადიმირ ნაბოკოვი, როგორც საუკეთესო სცენარისტი, 1963 წელს ოსკარზე წარადგინეს.
,,უკანასკნელი ადამიანი ევროპაში”
ჯორჯ ორუელის შედევრის კითხვისას, მეოცე საუკუნის დამანგრეველი იდეოლოგიებისა და მეორე მსოფლიო ომში დაპირისპირებული ორი უძლიერესი მეტოქისკენ გაგირბის თვალი. დიდი ძმის ორი თუ არა, ერთი ორეული ნამდვილად არსებობდა. მის ,,მოწყალე თვალს” იდეის პოტენციური მტრების შორეულ ციმბირში ნასაზრდოები მორჩილებით ,,არწყულებდნენ”, უკეთეს შემთხვევაში კი – ბრმა სიყვარულით, რომელმაც იცის, რომ ,,დიდი ძმა” ყველას ნაცვლად ხედავს, მის ქვეშევრდომებს კი თვალის გახელა არაფერში სჭირდებათ.
1948 წლის ოქტომბერში ჯორჯ ორუელმა ფრედერიკ ვარბურგს (Fredric Warburg) წერილი მისწერა, რომელშიც ატყობინებდა რომ დასაბეჭდად გამზადებული რომანისთვის ორი სათაური – ,,უკანასკნელი ადამიანი ევროპაში” და ,,1984″ მოიფიქრა, მაგრამ მათ შორის არჩევნის გაკეთება უჭირდა (https://georgeorwellnovels.com/books/letter-to-fredric-warburg-22-october-1948/). გამომცემელმა ორუელი დაარწმუნა, რომ პოტენციურ მკითხველებში მაღალი ინტერესის გამოსაწვევად ორაზროვანი სათაური იყო საჭირო, ამიტომ არჩევანი მეორე ვარიანტზე შეაჩერეს. დღემდე გაურკვეველია, თუ რას მოიაზრებდა მწერალი ამ, ერთი შეხედვით, უკონტექსტო წლის მიღმა. ყველაზე გავრცელებული ვერსიის თანახმად, რომანის სათაური მისი დასრულების რეალური თარიღის ბოლო ორი ციფრის გადაადგილებაა (1948 – 1984 ) და სხვა არაფერი.
წიგნის შავი ვარიანტი 1947 წლის შემოდგომაზე უკვე მზად იყო, მაგრამ მწერალს მუშაობაში ხელი ტუბერკულიოზის გამწვავებამ შეუშალა. კლინიკიდან გამოსვლის შემდეგ (1948 წლის ზაფხული) ორუელი შოტლანდიაში გაემგზავრა რომანის დასამთავრებლად. ოქტომბერში მწერალმა გამომცემელს კუნძულზე მბეჭდავის გამოგზავნა სთხოვა, მაგრამ შოტლანდიაში წასვლის მოსურნე სპეციალისტი არ გამოჩნდა და ჯანმრთელობაშერყეულ ორუელს თავად მოუხდა ხელნაწერის ,,გადათეთრება”.
რომანი 1949 წლის 8 ივლისს გამოსცეს. მან კრიტიკოსებისა და მწერლების დიდი მოწონება დაიმსახურა. 1989 წლისთვის კი წიგნი უკვე 65 ენაზე იყო თარგმნილი. ჯორჯ ორუელის ნაწარმოებების და, პირველ რიგში, რომანის – ,,1984″ გამოცემა საბჭოთა კავშირში 1988 წლამდე აკრძალული იყო.
ესეიში ,,რატომ ვწერ” ჯორჯ ორუელი აღიარებდა, რომ თავის რომანებში იგი ყოველთვის აკრიტიკებდა ტოტალიტარიზმს, რომელმაც მეოცე საუკუნის მსოფლიოში საკმაოდ ღრმად გაიდგა ფესვები. მისი წიგნების უმეტესობისთვის დამახასიათებელი შტრიხებია: კოლექტივიზმის კრიტიკა, ძალების მობილიზება და ერთი გლობალური მიზნის ,,საერთო შიშისკენ” გადატყორცნა, ერთპარტიული მმართველობა, კომუნიკაციის საშუალებების სრული მონოპოლია, სრული კონტროლი მასებზე, მათ გრძნობებსა და ფიქრებზეც კი. სიყვარული ორუელის წიგნებში თეთრი პურის მოპარული ნაჭერივითაა, რომელსაც კუთხეში მიყუჟული ნაჩქარევად ილუკმები, ვერც გემოს უგებ და ბოლოს გულზეც გადგება. სულ სხვაა ნებადართული სიყვარული – ყოველდღიური, ზომიერი ულუფა, თვითმყოფადობის ავთვისებიანი უჯრედებისგან ,,განკურნებული” ტვინი რომ შობს (,,მას დიდი ძმა უყვარდა”).
რომანის მიხედვით რამდენიმე კინოსურათი გადაიღეს. საუკეთესო ეკრანიზაციად აღიარებული ფილმი მაიკლ რედფორდის მიერ სწორედ 1984 წელსაა გადაღებული.
სამწუხაროდ, წიგნში ასახულ უტოპიურ რეალობას დღესაც მოეძებნება მსოფლიოში ანალოგი. არსებობენ ქვეყნები, სადაც ,,თავისუფლება მხოლოდ იმის თქმის შესაძლებლობაა, რომ ორჯერ ორი ოთხია”. თუმცა ბუნდოვანი, მაგრამ ,,დიადი იდეის” სამსახურში ორჯერ ორზე ბევრად მეტი, ადამიანი იღუპება, ბრძოლის ველს მიღმა კი, წარმოსახვითი სიმშვიდის ველზე, ადამიანში კვდება პიროვნება.
****
წიგნებს ყოველთვის ებრძოდნენ, უფრო სწორად, ღირსეულ წიგნებს და ავტორებს. მათი განადგურება საშუალებას იძლევა სიმართლე ცოტა ხნით, მაგრამ არა სამუდამოდ, გააჩუმო. 1933 წელს, ფაშისტებმა კოცონზე დაწვეს ე.წ. მესამე რაიხის მტრების წიგნები. აკრძალულ ნაწარმოებთა სიის სათავეში მოექცა ჰაინრიხ ჰაინეს, ფროიდის, ბრეხტის, თომას მანის და შტეფან ცვაიგის ნაშრომებიც. ოსვენციმთან წიგნების დაწვა რა მოსატანიაო, გაიფიქრებთ (ალბათ). მაგრამ ერი, როგორც ჩანს, მაინც ნანობს მსოფლიოში სახელგანთქმულ თანამემამულეთა ნაშრომების განადგურებას. მათი სინანული ქალაქის ცენტრში, ჰუმბოლდტის უნივერსიტეტთან, უპატრონო ძაღლივით აგედევნებათ და მეხსიერებიდან ვერასდროს განდევნით. წიგნთა სულების საცავს რომ მიაგნო, ქვაფენილი ყურადღებით უნდა დაათვალიერო. მოედნის ცენტრში, სქელი მინის ,,ფანჯარას” , მის ქვეშ კი განათებულ თეთრ ოთახს დაინახავ, რომლის ოთხივე კედელი ცარიელი თაროებითაა დაფარული. მოკლული წიგნების სიჩუმეს სიცარიელეზე უკეთ ვერაფერი გამოხატავდა. ეს მიწისქვეშა წიგნსაცავი გამაყრუებელი სიცარიელით თითოეულ გამვლელს შეახსენებს, რომ „სადაც წვავენ წიგნებს, ბოლოს ადამიანებსაც დაწვავენ” (ჰაინრიხ ჰაინე).
